OEH - Bilaketa

117 emaitza zaia bilaketarentzat

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
nagusi.
tradizioa
Tr. Nagusi es la forma más extendida en la tradición occidental. Además de ésta, y desde finales del s. XVIII, aparece nausi (documentada ya en el dicc. de Landucci) en varios autores tanto guipuzcoanos como vizcaínos, y nagosi en Zuzaeta y en autores vizcaínos desde mediados del s. XIX, alternando en muchos autores ambas formas con nagusi . Al Norte nabusi es la forma mejor documentada hasta mediados del s. XVII, seguida en frec. de nausi (en los versos de Etcheberri de Ziburu nausi es normalmente trisílabo). A partir de esta época y hasta la segunda mitad del s. XIX hay casi exclusivamente nausi (salvo algún ej. aislado de nagusi en Gasteluçar (82) y Goyhetche (199)); posteriormente se documentan tanto nausi como nagusi, siendo esta última forma menos frecuente; hallamos un ej. de nahusi en unos versos bajo-navarros de 1929 (LuzKant 94). En textos alto-navarros hay nagusi y nausi en proporción similar; los testimonios más antiguos son de nagusi ; hay además naguse en algunos textos alto-navarros septentrionales (Auspoa 77-78, 242) o del subdialecto guipuzcoano de Navarra (EZBB II 65); naisi, que aparece en un refrán salacenco recogido por Inza, se trata probablemente de errata. En DFrec hay 882 ejs. de nagusi (37 de ellos sept.), 67 (34 sept.) de nausi, 2 de nabusi y 1 de naguzi .
Onom.: Secunda est in Aranvide Nagusia. (1249). Arzam 354. Domingo Nabussi. (1283) Ib. 354. Aznar Nagussi. (1360) Ib. 354. Çiçur Nagusi bidea (1594) Top 12, 123.
sense-1
I . (Sust.).
azpiadiera-1.1
1. (V, G, AN, L, B, BN, S; Urt I 233, VP 64r, Lar, Añ, Dv (G), H, Zam Voc), nausi (V-arrig-m-gip, G, AN-araq-ulz-arce-gulina, L, B, BN, Sal, S, R; Lcc, SP, Urt I 11, Ht VocGr 382, Lecl, Arch VocGr , Gèze, Dv, H), nabusi (BN; Volt 92, SP, Lar, Dv, H), nagosi (V-ger-ple-oroz-m, G-nav; Dv), naguse , neusi (V-gip). Ref.: A (nagusi, nausi, nabusi, nagosi); ContR 518; Iz Als (oyukan), Ulz, To y UrrAnz (nausi); EAEL 39; Etxba Eib y Elexp Berg (nausi); Gte Erd 135.
Amo, dueño, señor, patrón, superior, jefe. "Patrón de nao, nabioan nausia" Lcc. "Maître" SP. "Padre de familias" Lar y Añ. "Patrón y patrona de la casa y alojamiento" Lar. "Prelado" Añ. "Nagusia eta etxeko andrea, le maître et la maîtresse de la maison; [...] 4. maître, propriétaire et qui en exerce les droits. Nor da alhor hauen nausia? [...]; 5. [...] Urthe gutiz Alekzandro Asia guziaren nagusi egin zen, [...] maître de toute l'Asie" H. "Nagusiaren begiak gizentzen tu abereak (S), el ojo del amo engorda las bestias" A. "Neu nagosi edo musturrak ausi (pop.), yo mando o rompo los morros (a quien se oponga)" Ib. "Nausi berri, lege berri (BN-mix), nuevo jefe, nueva ley" Ib. "Ongi geratu nahi zuen nagusiarekin: ori nagusiakikoa <-giko-> eginezkero pozik dabil (G-azp)" Gte Erd 135. v. jabe, ugazaba.
Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.
Nehork bi nabusi ezin zerbitza ditzake. Mt 6, 24 (He, Echn, Ip, SalabBN, Hual, Dv, Samper, Ir YKBiz 132, Leon nausi, TB, Ur, Ol, IBk, IBe nagusi; Ur (V) jaun, Ker ugazaba ). Ta baesoan bere nagusiari <-uçi-> legez. " Como a su cabeza y mayoral" . Andram 160. Neure ordain utzi nien San Piarres nausi. EZ Man I 33. Zu zara nitzaz artha duzun Iainkoa, zu zara ene bilha zabilzan Nabusi handia. Harb 197 (v. tbn. nausi handi en Mih 16, Dh 277 y Const 43). Hartzen duzu Deabrua zeure nabusi eta ahalke zara haren muthil zarela erraitera. Ax 515 (V 332). Egiten deu nai duena, Prokuratoreari ezer esan gabe. Egin ezazu zerbait Nagusi andiarekin, eztezala anbat esku. CartAzp 129. O Ene Iesus maitea! [...] Biziaren eta heriotzearen Nabusi. Hm 212. Nabusitarik gertatzen da zerbitzari, bere zekretua agertzen duena motilari. O Pr 321. Hagitz segurago da azpiko izaitea, nausi eta kargudun baino. SP Imit I 9, 1. Erromarrak garaitiar eta nausi zirenean. ES 108. Izan zaitezentzat zure akzioneen nausi, eta ez esklabo. Ch III 38, 1. Ogei ta amabost nagusi edo enperadore. Mb IArg I 342. Eun soldaduren nagusia zen. Ib. 186. Heli aphez-handia hil zenean, Samuel izan zen Israelgo nausi. Lg I 260. Ezen ez zare denboraren nausi, ez da zure eskuan egun bakhar baten izatea ere. Brtc 176. Niork ez dezáke zerbitzátu bi nausi, Jangoikoa ta mundua. LE ( in BOEanm 58 ).
(s. XIX) Konbentuko nagusi edo abatari. Mg CC 117. Esaten dio nagusi batek mirabeari [...]. AA III 549. Ez degu estimatzen / munduko biziya, / falta izatekotan / gure nagusiya [=Fernando VII] . FrantzesB I 138. Justizijako nagusi edo agintarijak. Astar II 59. Yauregiko nausi da Argellies yauna. Hb Esk 102. Ejipto guziko buru, nagusi edo gobernatzalletzat ezagutu zezatel. Lard 54. Jairo, Sinagogako nagusia. Ib. 390. [Buddistetan, emazteak] ez dire nihoiz nausi: gaztean nausi dituzte aitak; ezkontzean, ama, senhar eta aitaginharrebak. Hb Egia 64. Oi nere Jainko eta nausi bakharra! Dv LEd 82. Ez litzateke au izango beti batzuk agntari ta nagusi izatia? " La perpetuidad en el poder" . (1866) BBatzarN 235. Lehen batzu nagusi, esklabo bertzeak. Elzb Po 215. Nai dezu izan morroi ala nagusi, pobre ala aberats? Bv AsL 32. Pilatus hori baitzen / gobernuko nausi. Zby RIEV 1908, 213. Gauza guzien egile eta nagusi den gure Jainko Jaunari. Jnn SBi 132. Ez baitzezakeen sofri nihork har zezan deus nagusi airerik haren bistan. Elsb Fram 124. Etxe handi baten nagusi denak, asko [...] buru hauste baditu. Arb Igand 117. Arima osoki nausi zen eta khorpitza osoki arimaren manüzpeko. Ip Hil 45. Etzan mando burdirik / gizaldi aretan, / nagosiak ebilzan / zaldien ganetan. Azc PB 201. Euskaldunen nagusi edo andienetakoa. Ag AL 129. Nagusi guztiak: apezpikoak edo obispoak, arimazainak [...]. Itz Azald 120.

(s. XX) Olatu batek eroan eban ontziko nagosia. Echta Jos 203. Nausi batek bere langileer zor omen dik jornala. JE Bur 115. Aspaldian ikusi gabeko nagusiari zakur leialak egin oi dioten antzera. Ag G 113. Abeluintza-baso-gai gustijen ardurea daukan Nagusijak. " Jefe superior" . ForuAB 145. Gure nausitzat hartuz, / Kristo Erregea. Etcham 210. Nausi ala sehi, saltzaile ala erosle. Barb Leg 70. "Landlords" zeritzen lur-nagusi aundiek [...]. Ldi IL 167 ( BB 4 nausi ). Urte bete aurretik adierazi bearko dio nagusiak maizterrari bere asmoa. EAeg 1-11-1936, 187. Bere burua nagusi baten ogipeko egin gabe. Etxde JJ 226 (38 nausi ). [Napoleon III eta Eugenia] Frantziako nausi handiak ziren. Zerb Azk 93. Senarra nagusi bezala serbitu zun. Or Aitork 228 ( Eus 415 nausi, Tormes 65 nagosi ). Hogoi urtetan herriko nagusi batentzat artzain sartu zen. JEtchep 52. Gertu naukazu, nagusi. Badakizu lan oietarako ez dudala parerik. Izeta DirG 21. Ostatuko nagosia. Erkiag BatB 169 (31 nausi ). Orai aberastua, nausi handi bilakatua duk. Larz Iru 60. Mikolas jarri bearko zuten basarriko nagusi. NEtx LBB 35 (375 nausi ). Dirua deno gure nagusi, ikusiren da holako. Xa Odol 174. Nagusi askoen astoa, goseak il. (G-nav). Inza NaEsZarr 131. Nausi onak, kabi ona. (AN-5vill). Ib. 1818. Nausiaren <nai-> begiak gizentzen zamariak. (Sal). Ib. 2390. Santxo Panzak bere nagusi Don Kijotekin izandako argudioak. Berron Kijote 193. Huna [...] nun eremaiten nuen [soldadoak] bere nagusiaren ganbarara. Etchebarne 78 (78 nausi ). Iru napartar ziran emengo jatetxe bateko nagusiak. Gerrika 216s. [Beorrak zaldia] ostikoka txikituko ez bazuan laister erretiratu zuan nagusiak. Insausti 176. Badakizue alderdi horietan arabea ez dela nagusien kultur hizkuntza berria besterik. MIH 145.

v. tbn. (Sólo para autores orientales): ReinEusk 118 (Artajona, 1607). Ber Trat 114r. FIr 133. Mattin 92. Ardoy SFran 64. Lf in Casve SGrazi 11. Nausi (sólo para autores meridionales): El 54. Ub 46. fB Ic II 232. It Fab 24. AB AmaE 407. A BeinB 86 (BGuzur 109 nagosi). Mdg 140. Iraola 84. ForuAB 143. Kk Ab I 97. Jaukol Biozk 106. Enb 179. Lab EEguna 100. SM Zirik 101. BEnb NereA 249. Gazt MusIx 85. Zait Plat 151. And AUzta 81. Etxba Ibilt 465. Onaind STeresa 103. Nabusi: Mat 106. Volt 237 (nabuzi). Tt Onsa 90. Nagosi: Zuzaeta 136. Laux AB 32. Otx 59.
azpiadiera-1.1.1
Superior, mejor.
[Villasantek] parekorik gutxi du erlijio gaietan eta nagusirik inor ez. MEIG III 101.
azpiadiera-1.1.2
(Uso pred.).
Joera horretakoen artean behinik behin gailen eta nagusi jasoko du burua. MIH 350.
azpiadiera-1.2
2. (Uso pred.). (Quedar, salir, ser, estar, etc.) vencedor, ganador, el primero, el mejor, superior, por encima (en una competición, juego, disputa, habilidad, arte, cualidad...); (ser) superior (en cantidad, en número), predominar; (ser) quien manda, quien controla. " Lanean nausi du, il l'emporte sur lui au travail" Dv. " Kantari guzien artean nagusi da, parmi tous les chanteurs, il est le maître. Indarrez nausi zira, ez ordean zalhutasunaz, [...]. Lasterkatu ziren, zoin zoinen nagusi zen, [...] lequel l'emportait sur l'autre" H. " Nausi izan, ser el mejor, ser el amo. Pelotan Retegi da nausi oinddio " Elexp Berg. Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII tanto al Norte como al Sur.
Trunpatzeko arte guztien da nausi. EZ Man I 60. Nola ezpaita asko zinez permatzen, berriz lotara bihurtzen da, loa nabusi gelditzen da. Ax 47 (V 30). Gizon zuhurra [...] mudanza hekin gainean nausi dago behatu gabe zer sentitzen duen bere baitan. SP Imit III 33, 1 (Ch fermu dago). Ontasun handia da bethi nausi izaitea sabelaren edo gormandizaren hersteko. SP Phil 316 (He 318 nausitasunean egotea). Zeren gure pasioneak gure arimetan sobra baitire nausi. Ch III 20, 4. Gauza guzietan [...] bertzeen gaiñeko eta nausi izan nahi dute. He Gudu 33s. Ardietsiko duzu bizitze ispiritualean nausi direnek hanbat gomendatzen duten prudenzia. Mih 67. Badaki dirala orain / frantzesak nagusi. FrantzesB II 43. Ezpalira nunbrian, hurak izan nausi, / gure zerga handiak, zitükian jaitsi. 'Supérieurs quant au nombre' . Etch 592. Zure aita zen Parisen / nausi poeta ororen. Ib. 534. Nihor berthutez nausi ez duela. Hb Esk 168. Ez ditu ardiak haren gantza eta indarra; nausi du aharia hezurrez eta bereziki adarrez. Hb Egia 130. Angelesak munduko laborari guzien nausi dira azienda [...] gizentzetan. Dv Lab 257. Lurra dorphea den tokian, buztina nausi da eta gisukia eskas. Ib. 19. [Napoleon] nausi atera balitz / Prusiarendako, / etzuten ez guziek / abandonatuko. Bordel 164. Askok espero zuten / frantzesa nagusi / bañan azpeitiarrak / dio irabazi. Ud 62. Galde zazu indarrez / zoin den nausi dena. Zby RIEV 1908, 759. Bere lurretan nausi / Eskualduna bego. Zby RIEV 1909, 397. Debru guziak joan ziren handik, erraten ziotelarik Sainduari: Bagohazik [...]. Nagusi haiz, gaina duk! Jnn SBi 66. Asko eskualdez eskuara [mintzaia] oroen nausi dela; nausi iraupenez, ba eta [...]. Arb Igand 17. Zerentzat dire bozak ez bada majoritatearen nahia behar nausi gelditu? HU Aurp 83. Castrokoak nai eben / gelditu nagosi. Azc PB 229. Gure arteko gauzetan geuk izan bear dogu nagusi. Ag AL 90.
( s. XX) Lapurtar hizkuntza dago gelditua nausi, Baxenabartar izpi batekin nahastekaturik. JE Bur 146 (v. tbn. 82). Egun orretan agertu bear zan bietatik zeiñ zan nagusi [aizkora jokoan] . Ag G 90. Gauza danetan berak / nai luke nagusi, / besteren onik berriz / eziñ du ikusi. Urruz Zer 104. Erridiok urten dabe / plazetan nagosi, / lau proba egin eta / danak irebazi. EusJok II 118. Orregatik dago Europako / bozeadoren nagusi. Ib. 148. Itziartarra bi saiuetan / geldituba da nagusi. EusJok 55. Zaiadun beltz mehatx bat egon da nagusi, / pilotari hoberik ez baitut ikusi. Ox 159. Gaskoinak eskuara du nahi-t-ez nagusi. Ib. 156. Ez da gure plazetan dirua nagusi. Ib. 180. Baño goiz edo berandu, egia nagusi aterako da. Or SCruz 86. Oneik udal-etxetan / nagusi dirala, / gauzak egingo dabez / Kistarren erara. Enb 206. Orrek nai du bizi / guziyen nagusi, / iñon ametitzerik, / eztu merezi. Tx ( in Imaz Auspoa 24, 141 ). Bendabal aldetik zan / aizia nagusi. Ib. 52. Pedro nagusi atera zaie / pelotariyen artian. Tx B I 28. Ortan nagusi agertu zitzaigun gure anai euskalduna. FIr 142. Aski, aski! Nausi haiz! Nausi haiz! "Tu es plus fort que moi" . Barb Leg 128. [Badiat] ikusirik ere ba mahain ederra frango. Bainan bego bethi nausi eskualdun bazkaria. JE Ber 34. Orain irureun urte oraindik latiña zegoan munduan nagusi yakin-gai guziak ikasteko. Ldi IL 138. Nagusi dabil iparra. Or Eus 318. Mairu beltza zelarik / Espaiñian nausi, / Navasen eskualdunak / egin zion jauzi. Ib. 200. Madrilgo lege etxean sozialistak dira nagusi. Eguzk GizAuz 126. Boltxebikiak nagusi egin ziranetik ona [...]. Ib. 130. Bainan min ematen zioten [alemaneri] gu nausi uzteak. Zerb Gerlan 80. Ibili naiz bidez bide [...], trufak nausi daude. Iratz 43. Ezda-baida barik, berak urten eban nagusi. Bilbao IpuiB 186. Argi diztirak dira nagusi, / azpiratu da illuna. Basarri 7. Zure "Gero" da euskal liburu / jakingarritan nagusi. Ib. 50. Mundu guztiko lurretan, / gizona da nagusi. Arti MaldanB 233. Ikusi diat jarri aizala / bertso lanean nagusi. (In SM Zirik 96 ). Errizaleak nagusi gertatu ziraneko, iaioterritik alde egin bear izan zuen. Zait Plat 10. Aldi aretan, buruz ikaste lanak ziran nagusi. Erkiag BatB 41 (v. tbn. Arran 169). Zu zara danen nagusi, / Euskalerriko bertso-txapela / ondo zenduan merezi. BEnb NereA 154. Haren egia menderen mende nausi doa. Ardoy SFran 347. Asi bereala, ia nor gelditzen dan nagusi jokoan. NEtx LBB 166. Sasia dagoan tokian ori [=azaria] da nagusi. BBarand 55. Gaur andrea da nagusi. Ayesta 124. Bidaurbehere hortakoak maiz nausi ginituela pilotan. Larre ArtzainE 74. Leku batean ageri da nagusi gales hizkuntza: ez-konformisten elizan. MIH 186. Hor aho hizkuntza (frantsesa) dabil nagusi hizkuntza idatziaren eta batasunaren kaltetan. Ib. 111. Nork bere sailean nagusi behar du izan eta bestearenean mirabe. Ib. 262. [Bertsolari] eskolagabeen artean, nola ez, Xenpelar ageri da nagusi. MEIG IX 43.

v. tbn. Noe 89. Xe 224. Balad 213. Anab Usauri 36. TAg Uzt 83. Mde Pr 208. Lf in Zait Plat XIV. Osk Kurl 144. Salav 52. Nausi: Gy 62. AB AmaE 97. Etcham 115. Etxde AlosT 104. Nagosi: Echta Jos 183.
azpiadiera-1.2.1
(Det.).
Orduan egin eutsan [...] [Apolok] grazia / izateko musikan / beti nagosia. Azc PB 301 (in Ur PoBasc 199 nagusija). Ustez izanagatik / kantuz nagusiya / beti ez dezu egingo / nai dezun guziya. AzpPr 119.
azpiadiera-1.2.2
(Con superlativo).
Pirri nausijenetaikua [zan] , leku gustijetan lenengua beti ixan gura ixaten eban. Kk Ab I 30. [Pelota jokoan] bietan nagusiena zein ote zan eztabaidaka asi [dira] ere ingurukoak. TAg Uzt 34.
azpiadiera-1.2.3
(Con el vb. elidido).
Andi dan arren indarra, nagusi jakiteria. "Por ser en sí grande la fuerza, mayor es la sabiduría" . RS 27. Nok esan leike zeure gozoa, / zeure Semia ikusirik, / legeko jakindunen artean, / bera guztien nagusi. Urqz 80. Mundua nolako zen direnek orhoitzen [...] / Bakhar batzuk orduan guzietan nausi. Hb Esk 45. Plazan alkarren kontra / jokatutzen asi [...]. Manuel Artasoro, / orduan nagusi. Xe 290. Elkar botiaz dijua / jendia igesi, / Santiyagoz Pasaian, / zezena nagusi. Ib. 198. Indarrez nagusi, / premiyo ta guzi, / oiek anbat grazi / ez nunbait merezi. AzpPr 67. Ditazken dirdira gaixtoak oro bazituen urak; guneka, berdaatsa eta lohia nausi. JE Ber 79. Leiotik xeletaka ditugu ikusi / kantari iragaiten karrikan nagusi. Iratz 87. Etxean nausi, kontrabandoan nausi, orra! Jende guzia ankapean artu bearreko gizona! Etxde JJ 40. Pesta ta jatordu aundietan, edaria ugari izaki, ondoren griña txarrak nagusi. MAtx Gazt 79. Gero, gure tartean ere, gogorrena nagusi. JAzpiroz 130. Bi sistima baginituen kañiketan [...], ni lehenean nagusi. Larre ArtzainE 14. Dana itxasoz izan biar eta bertan arerioa nagusi. Gerrika 64. Bazterralde hura guzia txoriz eta lorez josi zen; Erraldoi berekoiaren lorategian ordea, Negua oraindik nagusi. MEIG IX 103.
azpiadiera-1.2.4
(Con complemento en dativo).
[Eskualdunak] aberastasunez [...] nausi omen baitira bertze tokietarik jin [...] aberatsener. JE Bur 211. Makhil geitzat haltzari nagusi mizpira. Ox 124. Zonbat indar munduan / elgarren galgarri; / adixkidantza segur / nausi da orori. Etcham 116. [Frantses gizadia] nausi da bertze guziei. JE Ber 72. Ez baitugu uste baden Chartresko kathedraleari nausi izan ditakenik. Ib. 23. Lurreko min guzieri nausi den pitz hori. Iratz 76. Orroitzapenen mendi zaharra, orori zaude nagusi. Ib. 46. Azkenean, suak subil osoa erasoten dula, ta nagusi zaiola, guzia batean ateratzen da gar egiñik. Or ( in Gazt MusIx 40 ). Antton Etchegorry eta Leon Erramouspe orori nausi ziren [pilotan] . Larre ArtzainE 173.
azpiadiera-1.2.5
(Con complemento en instr.).
Yadanik erran dut nagusi direla Yuduak, Frantziaren erdiaz! Elsb Fram 171.
azpiadiera-1.2.6
(Con izan, intrans. unipers. de 3.a pers.). Reinar (la paz, el silencio, el odio, la justicia...).
Ifernia nazione güzietan nausi dela üdüri dian egün gaizto hoietan, zü zira gure esperantza. Ip Hil 211. Barru ta kanpo, lan eta jolas, / bakia zala nagusi. Enb 182. Gaixtakeria nausi dalako, askoren maitasuna oztuko da. Ir YKBiz 408. Aspaldian gorrotoa da nagusi. Eguzk GizAuz 71 (v. tbn. 105). Gorputzaren lera utsa da aiengan nagusi. Txill Let 58. Munduan justizia dela nagusi. Vill Jaink 99. Guztien buruan aurrera-legea agiri da nagusi. Ib. 182. Neguko gau beltz luzetan, / bisutsa nagusi danean, / Ama det buruan. NEtx LBB 250. Hara orduko ez zen herriko legea edo etxekoa nagusi. Lasa Poem 117. Olango gauzak jazoten dira / nausi danean indarra. FEtxeb 108. Gosea eta menpetasuna zegoan nagusi Euskadi osoan. AZink 125. Isiltasun haundi bat zennagusi, baina... telefonoak deitu zuen . MEIG V 133. Zoriona eta pakea izango dira nagusi lurrean. MEIG IX 107.
v. tbn. Arti Ipuin 75. Nagosi: Ibiñ Virgil 74.
azpiadiera-1.2.6.1
(Con izan trans.). " Loa nagusi duzu (G-azp)" Gte Erd 213.
Bainan fidantzia nausi duela ta batere gogo hurritu gabe hurbildu behar da. Dh 60. Norat nahi juan nadin zorra dut nausi. ChantP 92. Ausardia dute nagusi, nasaikeria adiskide, indarra lege. Ag G 217. Txanpona beti igesi, / askotan zorra nagusi, / zulo guztiak estalitzeko / ezin irabazi. And AUzta 127. [Etxe horrek] gastua nausi zuela. Larre ArtzainE 199. Dakienak daki [...] nolako giro negargarria genuen nagusi zenbait "Euskaltzaleen biltzar" zirelakotan. MIH 371. Batasun-bideetan ere, morfologia izan dugu nagusi, hala beharrik. MEIG VIII 109.
azpiadiera-1.2.6.2
Ihiztari gaizoa / ez zen bere baitan, [...] Izialdura nausi, / zain oro ikaran. Etcham 147. Igande arrats batez, arnoa nausi eta gidari, Biriatuko mutil tzar batzuek [...]. Zerb Azk 89s.
azpiadiera-1.2.6.3
Orrela [...], arrazoia nagusi daukala. Or Aitork 410.
azpiadiera-1.2.7
[Gazteak] baso-lanean bezain nagusi [ziran] sorko jardunean ere. TAg Uzt 158.
azpiadiera-1.3
3. Anciano, persona de edad avanzada.
Ea ofensarik egin deusteenz gurasuai, giñarrabai [...], juezi eta nagusiri. "Ancianos" . Cap 97.
azpiadiera-1.3.1
Adulto, persona adulta. Cf. infra (II, 2).
Ugari darabiltez itz zatar nagusiai enzunak. Mg CC 163. Nagosiyetarik geiyenak kondenetan diriala seigarren mandamentuben kontrako pekatubakaiti. Zuzaeta 71. Umeakgan bai; adinera edo ezaguerara eldu diran nagusiakgan, ez. Itz Azald 16. Zar eta gazte, nausi ta txiki. Enb 38. Aurrentzat ez-ezik, nagusientzat ere [...] izango da liburu hau. SM ( in MEIG III 61 ). Umeak ez dabe nagusien autuetan zetan sarturik. Ospa! Erkiag BatB 15. Nagusietatik, Agustiñe Lezartzako [il zan]; urrengo, bere loba jaio barri bat, Arta-goitikue. Gerrika 40.
azpiadiera-1.4
4. (Ht VocGr 407, H), nausi (L-côte ap. A ).
Maestro, profesor. "Précepteur" Ht VocGr. v. ESKOLA-NAGUSI.
Ezen ezta zerbitzaria bere Jauna baino handiago, ez eta diszipulu [sic] nausiaren gaineko. "Supra magistrum" . SP Imit III 56, 3 (Ch nausi; Leon erakasle). Platon dibinoak, Aristotesen nabusi handiak [...]. Tt Onsa 18. Aski da diszipuluarentzat izatea bere nausia bezala. He Mt 10, 25 (TB nagusi, SalabBN, Leon nausi; Ur erakusle, Ol, Ker, IBk, IBe irakasle). Nausi beraren dizipulu izatekotzat. Lg II 194. Bizitze izpiritualeko nausi guziek hertsiki gomendatzen dute meditazionea. Dh 51. Agirre, Borda, Isas, nausi eskolako. Hb Esk 82 (v. tbn. Egia 136). Filosofiako nausi batek, Jaun Peñak. Laph 110. Makario, egotu zenean nagusi handi harren eskolan [...]. Jnn SBi 62. Eta huna Elizako nagusiek zer erraten darokuten Mariaren heriotze horren gainean. Ib. 48. Ah! zer gizaldea zitaken beihala eskualdunena, erlisionearen irakasteko estakuruan nausi hoik sarthuak etzitueno! (ref. a los curas). JE Bur 101. Rabbi hebreerazko itza da ta maisua edo nausia esan nai du. Ir YKBiz 53n.
v. tbn. Nausi: Lap 18 (V 11).
azpiadiera-1.5
5. (Uso pred., precedido de reflexivo). (Ser, vivir, etc.) libre, independiente.
[Eskualdunak] Iberrin ginen hasi / bizitzen berex gure nausi. Zby RIEV 1909, 398. Bainan apeza ez da bere nausi eta [...] igorri zuten Urrunarat. Zerb Azk 84. Behar zuen bere buruaren nausi bilakatu. Ardoy SFran 130.
azpiadiera-1.6
6. (G ap. A ), nagosi (V ap. A ).
"La vela mayor de las lanchas" A. " Nausia edo nagusia, aize oial edo belarik andiena" Ag Kr 63n.
Aida baten ipini genduan nausia ta laster luzatu genduzan ankok belapean. Ag Ezale 1897, 67. Nausian dakarren izarrean [ezagututen dot txalopa] . Ag Kr 63.
azpiadiera-1.7
7. nagosi. Perra gorda (moneda). v. TXAKUR NAGUSI.
Ogei erriel, nagosi bet gitxiau. Ort Oroig 38. Ogetasei errieletik... itxi nagosidxe atzera. Ib. 38.
sense-2
II . (Adj.).
azpiadiera-2.1
1. (G-azp, V-arr-gip; Lar, Añ, Dv, H), nausi (V-ger; Lcc, Dv, H), nabusi (Dv, H). Ref.: Holmer ApuntV (nausi); Gte Erd 247. Principal, mayor, más importante. "Alcalde mayor, alkate nausia" Lcc. "Ganado mayor, abere nausia" Ib. "Mayor, superior" Lar y Añ. "Acto mayor y menor, egiteko nagusia eta txikia" Lar. "Primicerio, lehena, nagusia" Ib. "Alcalde mayor, alkate nagusia" Ib. "Boneta, [...] bela nagusiaren eraskiña" Ib. "Etxe nausia, maison maîtresse. [...] Boz nausia, majorité des voix" Dv. v. gehien (III) . Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos.
Har kantoin nabusia. Mt 21, tí. Agur, Errege guztien / Errege nausia! EZ Noel 67. Othoitz nausia. EZ Eliç 56. Ala bainan hortan Iainkoa da egille nausia. SP Imit IV 5, 1 (Ch nausi, Leon nagusi; Mst prinzipal ). Erromako Santa Maria nagusian. Urqz 20. Berga nausia beheraturik, jarri zitzaizkon segi itsasoari. He Act 27, 17. Atera zen S. Franzisko Xabier guzien ontzi nagusian. Mb IArg II 341. Zein dira [ordena] sagraduak edo nagusiak? Ub 220 (v. tbn. 119). Buru barruban: azur nausi, zortzi azurregaz bat egiña. Mg PAb 86. Tximo nagusi edo besten buru bezela zanak. VMg 72. Gure pekatu guzien sustrai nagusia. Gco II 20. Gure griña nagusiak eta oitura gaiztoak ezitzeko. AA III 513. Edanaren ume nagusia da lujuria. Ib. 380. Besterik esatea debekatua dago exkomiku nagusiarekin. AA I 535. Jainko guziz botheretsu baten lan nausia! Dh 171. Birjinen ardura nausija da, Jesus maitiari naija egitia. fB Ic III 325. Plaza zaldunak ere / dira bertakoak, / aguazil nagusiak, / baita mazeroak. Echag 232. Aplikatzea bereziki bere pasione nausiaren gudukatzera. MarIl 19s. Inkisizioko agintari nagusi izandakoaren ezurrak. Izt C 458 (v. tbn. agintari nagusi en Ur MarIl 45 y Munita 32). Bekatarien Ama au Seme Jainkoaren ondoan gure Bitarteko nagusi daukagulako. Lard 536. Auziak batzar nagusi onetan erabakitzen ziran. Ib. 120 (v. tbn. batzar nagosi en Enb 53, batzar(r)e nagusi en Inza Azalp 109, Ldi IL 142, billera nagusi en Bv AsL 190, Basarri 3). Eta bere bi emazte nagusi Rakel eta Lia, beste bi beeragokoak [...]. Ib. 42. Grekek bazituzten hirur yainko nausi: [...]. Hb Egia 49. Asko zuhamuk badute erro nausi bat lurrean zuzen beheiti sartzen dena. Dv Lab 327. Erreka nausian ezartzen dira drain nausiak, erran nahi da, lodienak. Ib. 113. Sala nagusi goieneko hura. ' Sala principal' . Aran SIgn 3. Satan, gure arimen etsai nagusia. Jnn SBi 1. Lehen eta azken xedea, xede nausia. HU Aurp 175. Etxe nagosi baten / sartuten danean. Azc PB 277 ( in Ur PoBasc 172 andiki etxe baten ). Izate Nagusi eta Gorena. Itz Azald 21.
(s. XX) Zabaldu ebezan euren bela nagosiak. Echta Jos 85 (cf. supra (I, 3) ). Lasarteko lekaimeen ama nagusi Berastegiarrari. A Ardi 23 ( BGuzur 107 nagosi ). Estekatzen du gerezi ondo baten adar nausiari. Barb Sup 99. Gizon aipatu onen Mirei poema nagusia. Or Mi VI. Europa ta Amerikako irakastetxe nausi-nausietan. Kk Ab II 108 (26 nagusi, Ab I 25 nagosi ). Komentuaren erdiko athe-nausi zabalerat. JE Ber 67. Uri nagosi atako [...]. Otx 45. Eldu zan [...] areto nagosira. Ib. 51. Gizartekeriaren buraso ta irakasle nagosi Karl Marx. Eguzk GizAuz 46 (38 nagusi ). Gizon bakotxaren elburu nausi, betiko zoriona. Ib. 84. Mendien Zuzendari nagusia. EAEg 7-10-1936, 70. Eraman-ekartze Ikuslaritza Nagusia. " Inspección general de Transportes"" . Ib. 4-3-1937, 1201. [Mojetako] gure Andre nagusia beti euskaldunen kontra ari zian. [...] eta nagusiagoari karta egin nioan. Or QA 86. Ikasteko zentzu nagusiak begiak baitira. Or Aitork 288. Nere kezka nagusia. Txill Let 46. Kanpai nagosiaren durunda otsak. Erkiag Arran 109. Erriko jai-egun nagusia. Ib. 189. Mugarteko Buruzagitza nagusiak. Arti Tobera 265. Ango ikastaroan bi sail ziran nagusi. Zait Plat 8. An agertu zan Gorgia, izlari nagusi bezala. Ib. 122. Huntziko jan-gela nagusia. Osk Kurl 126. Arantzazu, olerki auen gai nagusia. Vill ( in Gand Elorri 11 ). Puntu nagusi batzuk ikutu bear dira, alare. Vill Jaink 119. Lege nagusi edo prinzipio batzuen araura. Ib. 75. Laterriko gorabeera nagosiak. Erkiag BatB 183. Gosea ta egarria, txikitako premiña nagusi ta buruak. Ib. 34. Azkueren iztegi nagosian. Ibiñ Virgil 119. Liburu onetan dijoazen gertaera nagusi guztiak. NEtx LBB 13. Teatro nagusian. Lab SuEm 209. Etsai nausi ukana zutela Iñigo. " Adversaire principal" . Ardoy SFran 97. Pertsu batek eskatzen duen baldintza nagusia. Xa Odol 60. Umetan, jolas nagusia izaten genduan [...] loia egin da arropak zikindu. JAzpiroz 137. Eldu giñan ate nagusira. Gerrika 130. Haurren mahiekin trebeska eta esku-airean ezarria, erakasleen mahi nausia. Larre ArtzainE 147. Egiazko jakinduriaren oinarri nagusia. MIH 324. [Buero Vallejoren obran] pertsona nagusia Esquilache siziliarra da. MEIG I 192. Nere eginbehar nagusiak ordea bestelakoak ziren. PMuj ( in MEIG I 90 ). [Perpaus] nagusiak eta mendekoak bereizten direla. MEIG VI 143.

v. tbn. Cb Just 49. Ag Serm 513. Lh Yol 6. Inza Azalp 95. KIkV 14. KIkG 10. Etxde JJ 172. BEnb NereA 242. Gazt MusIx 57. Etxabu Kontu 40. Ataño TxanKan 166. Nausi: INav 126. Arch Fab 237. Zby RIEV 1908, 417. Ir YKBiz V. Mde Pr 79. Etxba Ibilt 473. Nabusi: Hm 212. Nagosi: Zuzaeta 59. Ur BulaAl 44. Ag Ioan 91. ForuAB 67. Apraiz in Jaukol Biozk IX.
azpiadiera-2.1.1
Lora-pilla txiki bat dan legez au, balitz Lora-sorta nagusi bat [...]. LoraS 121s.
azpiadiera-2.1.2
(Con suf. de comparación). "Mayor, superior, nagusia, nagusiagoa" Lar y Añ.
[Iainkoak emazteak] kreatu itu naturaleza sendoago eta nausiago batekin. SP Phil 396. --Gurasoen izenez nor besterik adituten da? --Edadean, diñadadean ta gobernuan nagusiago direanak. Cb CatV 41 (Oe 105 nagusiago, Arz 43, CatBurg 29, Añ CatAN 38, AA II 62, CatLlo 42, CatBus 25 nagusiagoak, CatLuz 18 nausiagoak, Legaz 27 nausiagokoak; cf. KIkG 53 y KIkV 67 zarrago ta nagusiagoak eta agintariak ). [Esaten dio otsoak bildotsari] ori da nagusiago bati bidegabe andia egitea. VMg 1. Gordetan ditu jaijak. Ondretan ditu nausijaguak. fB Ic II 242. Begira gurasoai, ugazabai edo nagusiagoai [...] zor yaken itzala galdu badeutsezu. EL2 139. Nagusiagoai eta buruagoai zuzen eta leial obeditzea, agintzen duten guzia laster [...] egiñaz. Arr May 10. Eztau menpekuak ontzat artu biar bere irabazija baño ezer nagosijagorik. " Cosa che sia maggiore del suo merito" . Otx 66.
azpiadiera-2.1.3
Más dueño.
Berriz bekhatuaz sar-araz bazineza [Satan] zure bihotzean, helas! mutiriago eta nausiago han egon laiteke. Brtc 257. Bainan, Jauna, nausi hek sehi haren, mahasti haren nausiago othe dire bada, zu [...] nere nausi zaren baino? Dh 188.
azpiadiera-2.1.4
Yainko nausiagoko batek arthiki omen zuen [Brahma] zerutik. Hb Egia 58.
azpiadiera-2.1.5
Mendi-aran[a]k gustiak baino / ene koitaok nagusi <-uci>. Lazarraga B31, 1205r.
azpiadiera-2.1.6
(Exposición) universal.
Mende huntako azken erakusketa nagusia bururatu da Lisboan. Herr 8-10-1998, 1.
azpiadiera-2.1.7
Grave; importante.
Alan gauzarik txikienak urtengo dau andiak; ta egitekorik zantarrena izango da txito nagusia. LoraS 178. [Bekatueri] jaramoten ezpadeutset txikiak dirialako, seguru bere laprast-egingot nagusietara. Ib. 154. Eraman balu aurrera auzia beste Agintari Nagusiago batengana [...]. VMg 5. Neure estadubaren zer egin nausi bategaz aaztu bagarik. fB Olg 125. Daukaz zazpi maila [...] Ordiako Sakramentubak. Lau txikijaguak ta iru nausijaguak. fB Ic III 284. Ostu dot gauza nagusi edo grabe bat. Astar I 206. Egiten dan kaltia nagusi edo andija bada. Astar II 154. Esan dodana gauza nagusi edo grabia izan da. Ib. 192. Eleizea da liburu sagraduak baño nagusiago? Da nagusiago [...] bere bitartez etorten garealako liburu sagraduen [...] esangura benetakoaren ezauperara. Itz Azald 18. "Lizardi" berbera bezin nagusi ditugu guretzat umezurtz olerki auek. Ari egingo genion arrera oiei ere egiten diegu. Aitzol ( in Ldi UO 4 ). Problema nagusi asko aterabide gabe gelditu baitira. Mde Pr 43. Ez, zuen egitekoa nagusiago da. Etxde JJ 49. Beste lege nagusiagoak austen zirala orrela? [...] Eta zer? NEtx LBB 30.
v. tbn. Zait Plat 142. Erkiag BatB 11.
azpiadiera-2.1.8
(Con superlativo). "Mayor, superior, [...] nagusiena" Lar y Añ. "Orai egiteko dugun lan nagusiena da haurreri eskuararen irakastea, notre tâche la plus importante [...]" Lh.
Zure pasione nausiena edo dominanta. He Gudu 102. Orra ordena nagusienak ta gorenak. Ub 217. Beste kreatura guzien artean nagusienak edo prinzipalenak. Gco I 396. Ta alaere ez due biotzik griña ta pasio nagusien oek ilduratzeko. AA III 629. Karidadia da birtute guztietati nausijeena. fB Ic I 94. Bein nagusiena egin ezkero [...] lanari zaia kendu ezkero, erraz izaten da zerbait geiago aziten. Zav Fab RIEV 1907, 91. --Nortzuk [...] egiten daudee pekatu mortala? [...] --Geien partez gurasoak eta nagusiyenak, euren azpikoen aurrian birao egiten daudeenak. CatLLo 44. Erru andiko Juanot de Villaviciosa nagusiena izandu zan [...] jeneral izendatua. ' Juan de Villaviciosa, el mayor de probado valor' . Izt C 479. Erlijiño bat katiguak askatutia bere lanik nagusijena izango dabena. Ur MarIl 22. Ama-Birjiñaren eliza nagusieneko kapillan. Aran SIgn 105. Aitortza ongi egiteko egin bear nagusienak dira: [...]. ArgiDL 23. Alkate au zan bada liberalen konpiantzazkoena, ta aiekin ixil-gordeka zebillen jauntxorik nagusiena. Or Cruz 85. Etxekoandrearen lan leena, nagusiena [...] etxekoa du. FIr 173. Maiz ibiltzen zuten Apostoluak eztabaida ori, ea beren artean aundiena, nausiena zein zan. Ir YKBiz 252n. [Oroagindu orren] eragillerik nagusiena. EAEg 27-11-1936, 399. Agintari nagusienak agindu bat eramango du. " El oficial más caracterizado" . Ib. 30-10-1936, 174. Horiek dira lau gei nausienak: Jainkoa, mundua, heriotzea, amodioa. Lf ELit 89. Anboton du bere gordeleku nagusiena. NEtx Antz 11. Zer esango ditek [...] gu, erriko nagusienak, Gipuzkoako aundikienak bazterturik ikustean? Etxde AlosT 74. Ontan zenuen sofisten makurrik nagusiena. Zait Plat 155. Baiña arrazoirik nagusiena eztute berek ezagutzen. Vill Jaink 140. Zentzumen guzietan, ordea, entzukiak dira nagusien. Gazt MusIx 169. Oiek izan dira nere lanik nagusienak. NEtx LBB 8. Perikoren ametsik nagusiena orixe zan. TxGarm BordaB 161. Etxeko gora-bera nagusiena eroanaren aulkia. Gerrika 145. Badakizki [...] jakin behar dituen gauzarik nagusienak. MIH 359. Kritikaren ezaugarririk nagusiena. MEIG V 34.
v. tbn. GavS 21. Ag G 4. KIkV 86. KIkG 68. Ldi IL 81. Eguzk GizAuz 41. TAg Uzt 170. Mde Pr 219. Munita 16. Osk Kurl 173. Nausijen: ForuAB 87.
azpiadiera-2.1.9
(Ref. a personas). Importante, preeminente.
Persona nagosi eta authoridadekoak. Zuzaeta 142. Zeinbat nagusiago zarean, ainbat geiago humildu bear zara. LoraS 166. Dazaudan persona bertuosa ta nagusi batek ara zer egin daroan: [...]. Ib. 162. Bago andiki andijagorik edo kaballero nausijagorik Jesus [...] baino? fB Ic I 72. Ejitoko señora guztiz nausi bat zan, Joseren pekatutzatkua azaldau ebana. fB Ic II 230. Onelako jende nagusiak iretzaz galdetzeaz bakarrik, pozik bear uke. Ondra aundia ez badek ba. Lab EEguna 95. Apain eta txukun, errege seme bezain nagusi, dijoa elizara mutil gazte jeikia. TAg Uzt 25. Beste tokietatik ethorritako jende nagusi asko batu zan toki hartan. Osk Kurl 175.
azpiadiera-2.2
2. Mayor, adulto. "Antiguo en edad, edadez nausia " Lcc. "Personne parvenue à l'âge d'homme. Gizon elduak, nagusiak " H. " Mutil nagusiak, les garçons déjà en âge" Ib. Cf. supra (I, 3).
Iruñean. Joakin Domingo nausijaren eta gaztiaren liburugillaan. fB Olg 1. Auzoko persona nausi batek belaarri ondoko bat emoten badeutsa zeure umiari [...]. fB Ic I app., 15. Bautismo Santuba emoten jakee, edo persona nagusijei [...] edo seiñtxubeei. JJMg BasEsc 48. Bi gizonezko, bat nagusia ta mutil koskor tripa aundia. Anab Poli 81.
azpiadiera-2.2.1
Nok zuetarik ilgo dau [otsa-kume bat], otso nagusia egiten danean? LoraS 106.
azpiadiera-2.2.2
(En la expr. edade nagusiko 'mayor, persona adulta').
Zein gaztia, zein edade nausikua, zein zarra, zein jaijo barrija. fB Ic III 261.
azpiadiera-2.2.3
(Con suf. de comparación). "Mayores en edad, nagusiago, nagusiago direanak adinean " Izt 71r.
Anai nagusiago guzien praka igatuak erabilli-bearra. Ldi IL 12. Eskolara joan zeitekan [...] mutil nagusiagoekin batean. Erkiag BatB 27. Bide zabal aretan ibilten ziran gaztetxuak eta nagusiagoak bere bai. Ib. 72. Axe zan mutil txikien eta nausiagoen igari tokia. Etxabu Kontu 194.
azpiadiera-2.2.4
(Con superlativo). "El mayor. Zu nausiña izanda, bestieri gaizki erakusten diarduzu " Etxba Eib. " Nausiña, el mayor. Zortzi anai-arreba die eta nausiña hamabi urtekua " Elexp Berg. " Seme nausixena (V-gip), seme nausixa (V-gip)" Gte Erd 302. v. infra (II, 3).
Kain, Adanen seme nagusienak. Gco II 68 (v. tbn. seme nagusiena en Itz Azald 109, seme nausiña en Etxba Ibilt 490). Baña zegaitik diñuee batau etxerako? Nagusijeena dalako [...] biargiñago dalako. JJMg BasEsc 214. Gizonik elduenak eta nagusienak bereala . joan zitzaiozkan [...] agintean jartzeko esatera. Lard 135. Moisesek, Josue bere serbitzari nagusienetakoari agindu zion [...]. Ib. 76. Anai nausiena. 'Hermano mayor' . Aran SIgn 79. Nik ditut Jauna umeak bedratzi, / nausienak urteak ditu amazortzi. AB AmaE 260. Ni naiz anaiarik nausiena. Apaol 83. 3gn. Epailletza Berezia, eta Berezi Nagusiena. "Juzgados [...] especial número 3 y especial decano" . EAEg 11-2-1937, 1037. Etxean norbait utzi bearko / aur txikienak zaitzeko; / seme-alaba nagusienak, / ez daude eskolarako. NEtx LBB 371.
azpiadiera-2.3
3. (H), nausi (V-gip) Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (nausixa); Gte Erd 302.
Mayor, (el) de más edad. " Erregeren seme nagusija (Astar), [...] le fils ânné du Roi" H. " Au da famelixako nausixa, baserrixan geldittuko dana " Etxba Eib. Tr. Documentado en Mendiburu y autores occidentales desde mediados del s. XVIII, principalmente vizcaínos.
Beren etxeetako seme nagusi guziak. Mb IArg I 119. Arreba nagusiari esan zion. Cb Eg II 179. Gure aitarik onena. Anai nagusi, aide ta adiskide laztana. Cb EBO 35. Santiago Nagusiak esan eban. Oe 55. Neure anaija nagusijaguak etxaguntza au eruango ebalako ustiaz. Mg PAb 152. Kain, Adanen seme nagusia. AA II 108. Ruben seme nagusia. Lard 46. Otxoaren seme nagusi Portun. Ag AL 36. Nagusiyei jarrai-guraz anaia "txikiak". Enb 50. Alostorreko alaba nagusia. Etxde AlosT 93. Nire anaia nagosia. Erkiag BatB 164. Ateraiño lagundu deutsa etxeko mutil nagosiak. Ib. 114. Alaba nagusia Azkoitiko kolejio batera bialdu genduen. Gerrika 140.
v. tbn. Astar II 194. CatLlo 43. Ur MarIl 101. Kk Ab I 87 (II 143 nausi). NEtx LBB 17. Alzola Atalak 67 (20 nausi). Nausi: JJMg BasEsc 72. Arti MaldanB 205. SM Zirik 81. Onaind STeresa 29. Nagosi: Azc PB 217.
azpisarrera-1
JAUN ETA NAGUSI. v. jaun.
azpisarrera-2
EZ NAGUSI EZ MUTIL. "Ni fu ni fa: ez ari ez irazki, [...] ez mu ez ma, [...] ez nagusi, ez mutil, ni amo ni criado (L)" A EY III 292s.
azpisarrera-3
NAGUSI-BAKAR. Dictador.
Fabio andija nagusi-bakar edo diktadore [...] eskojietia baño. Astar II XII.
azpisarrera-4
NAGUSI-BURU (nausi-bürü Foix). Jefe, superior. "Chef" Foix.
Non da gauza guztion nagusi-burua? Inza Azalp 33. Jan-Batit, orok nausi-burutzat aspaldi onhartua dutena. Barb Piar I 18. Belizera bialdu zun misiolarien nagusi-buruak. Or SCruz 132. Asturiasen Trubiako arma-fabrikan nagusi-buru egon zana. FLab ( in Munita 8 ). Karabaka ta Andaluziako konbentuetako nausiburu-ordezkari izendatzen. Gazt MusIx 143.
azpisarrera-5
NAGUSI EGIN (Trans.). Mandar, ser el jefe. Cf. supra (2) ejs. intrans. de nagusi egin, 'hacerse dueño, convertirse en jefe'.
Eta [labanderixan] nagusi egiten ebana, emengo baserritar bat izandakue. Gerrika 30. Gure batzarrian nagusi egiten ebana. Ib. 127.
azpisarrerakoSense-5.1
Anai Guenaga zan gure nagusi egiten ebana. Gerrika 29.
azpisarrerakoSense-5.2
Uri onetan karmeldarrak dauken komentuko nagusi egiten egon dan Aita Sebastian Atutxa. Alzola Atalak 102. Onen zuzendaria, Pérez de Pulgar, josulagun bat zan. Preso eta kanpo-konzentraziñoetako nagusi egiten eban. Gerrika 107.
azpisarrera-6
NAGUSIENEKO.
Izandu zan Kolejial nagusieneko Alkalan. 'Colegial mayor' . Izt C 486.
azpisarrera-7
NAGUSIENIK. Principalmente.
Geienik eta nagusienik Zuberotarren euskera eztitsua entzuten zen. Etxde JJ 203.
azpisarrera-8
NAGUSIEN NAGUSI.
azpisarrerakoSense-8.1
a) Amo de amos, jefe de jefes, patrón de patrones.
Non agertuko baita Iesus, nausien nausia. SP Imit III 43, 2. Zu zare erregeen erregea, nausien nausia. Dv LEd 131.
azpisarrerakoSense-8.2
b) (El) mejor entre los mejores (en un juego, disputa, etc.).
oko guzietan trebe zen Ottarre: guzietan nausien nausi izana da. Zerb Azk 116.
azpisarrera-9
NAGUSIENTSU (Aprox. de nagusien, superl.).
Eta Kore, Datan, Abiron eta Han, beste berreunda berrogeita amar lagun, nagusientsuen artean egiñik, Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93.
azpisarrera-10
NAGUSI-ETXEKOANDRE (Pl.). Dueños, amos de casa.
Ikhusiko duzu burhasoek eta nabusi-etxekoandrek, bere semealaba, sehiak eta [...]. Ax 260 (V 174). Sehiak nahi dire nausi etxeko-andreak bezala bizi. HU Zez 68. Ezagun izaten zan Mendiolan nagusi-etxekoandrak zeintzuk ziran. Ag AL 60s. Nagusi etxekoandreak Donostiarako asmoan zirala udan. Urruz Zer 92. Etzuten segur ondotik dolu Orkatzeko nausi etxekanderek. JEtchep 31. Etziran oso asarre Bordaberriko nagusi-etxekoandreak. TxGarm BordaB 75. Begia ginaukan Enauteneko nausi-etxekandere xaharreri. Larre ArtzainE 94. Nagusi-etxekoandre biak joan ziran mundu ontatik. Albeniz 50.
v. tbn. Gco I 434. AA III 558. Izt C 241. Zab Gabon 57. Moc Damu 15. Inza Azalp 79. Or Mi 111. Munita 70. JAzpiroz 178. Nausi: Lg II 177. CatLan 4. LE Matr5 298. Dh 303. Const 15.
azpisarrera-11
NAGUSI-EZKUTARI (Pl.).
Baldin-ta nagusi-ezkutariak, biak, / Rozinante aiñako zaldikoak badira? "Amo y escudero o mayordomo" . Berron Kijote 30.
azpisarrera-12
NAGUSI JAUN. Señor, dueño.
Ontziko nagusi jaunak [...]. Mb IArg II 343. Juana Bixenta, nagusi jauna eta morroia. Bil 77. Ai nagusi jauna! Jaungoikoagatik barkatu bezait. Sor AKaik 118. Apostoluak gorderik zauden beren nagusi jauna galduz geroz. Jnn SBi 31. Izlapurren nagosi jaunak / ontzi zurija arin eroian. Laux AB 32. Nagusi jauna orrek / zituen giatu. Yanzi 148. Etxe ontako nagusi jaunak / urre gorriz du bizarra. (In Lek SClar 111 ). Nagusi jauna, lan guziak egiñak dira. NEtx LBB 86. Tolosara joan zan gure nagusi jauna. TxGarm BordaB 149. Etxe ontako nagusi jaunak / koplatutzera narama. Ayesta 77.
v. tbn. It Fab 211. Ag G 181. PE 138. Ud 136. Enb 130. Tx B II 60. Or Eus 142 (Tormes 115 nagosi). Lab EEguna 83. TAg Uzt 71. JAIraz Bizia 50. Etxde AlosT 42. Zab Gabon 33. Izeta DirG 96. Uzt Sas 142. Berron Kijote 48. Nagosi jaun: Echta Jos 21 (nagozi). Erkiag BatB 149.
azpisarrera-13
NAGUSI-KONTU (Pl.). Cosas de mayores, de adultos. "Nauskontutan jardun, ibili, se dice de niños que en sus juegos o relaciones toman actitudes de mayores" DRA.
Txikitxoa nintzanean egin edo konsentitu nituan zikinkeria ta nauskontuak nere lagun aide batekin. Mg CC 177. Txiki txikitati auzo inguruban dirian nausikontu guztiak, gorrotuak, kereilaak [...] zeuben aurrian konteetan. fB Ic I app., 20 (16 nauskontu ).
azpisarrerakoSense-13.1
Aire de persona desenvuelta.
Neuk be, nagus kontu apur bat egitearren, Zeruko Argia eta Anaitasuna irakurriz juaten nintzan. Jana ta edanagaz etorten ziranian [TWA-ko azafatak], nire nagus kontuok naikue labur geratzen ziran, baña tira! Konpontzen nintzen, atzamarrez apuntau ta abar. Gerrika 208.
azpisarrera-14
NAGUSI-LANGILE (Pl.). Patrones y trabajadores.
Nausi-langilen arteko batasuna. HU Aurp 134 (v. tbn. Zez 205). Zein dira nagusi-langilleen arteko asarreen iturburuak? KIkG 54. (v. tbn. 55) Bizkaiko Erri-lanen Nagusi-langilleen Auzitegia. "Jurado mixto" . EAEg 7-2-1937, 1003. Maila horiek, nagusi-langileez gainera, mota askotakoak direla. MEIG I 149.
azpisarrera-15
NAGUSI-MAIZTER (Pl.). Dueños e inquilinos.
Lur ontan, etxe ain iraunkorrik / ez dute nausi-maiztarrak. Or Eus 409. Basetxe-jabetzari buruz edo nagusi-maizterren arteko artu-emanei buruz. "Propietarios y colonos" . EAEg 13-2-1937, 1053. Zertzaz izan oi da nagusi-maizter arteko ezda-baida ori? Munita 105 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Onela agurtu ziran nagusi-maiztarrak. TxGarm BordaB 164.
v. tbn. Albeniz 31.
azpisarrera-16
NAGUSI-MORROI (nagusi-morroeak Aq 248). (Pl.). Amos y criados; amo y criado.
Nagusi-morroiak, agintari eta soldaduak [...]. Lard 444. Alper-andi eta Egoarri nagusi-morroiak. Urruz Urz 36. Zar-gazteak, nagusi-morroiak etxeratzean [...]. Ag G 147. [Ardangelako] nagusi-morroiak. NEtx LBB 40. Olako ta olatsuko solasetan pasa zuten gaua nagusi-morroiak. "Amo y mozo" . Berron Kijote 225. Baiña nausi-morroiak / paltso utsak dira. Insausti 155.
v. tbn. Echag 24. PE 116. Or Eus 282.
azpisarrera-17
NAGUSI-MUTIL .
(Pl.). Amo y criado.
Bi nausi-muthil behi deizten ari ziren behin. Zerb Artho 204.
azpisarrera-18
NAGUSI-NESKAME (Pl.). "Amo y criada, [...] nagusi neskameak" Aq 248.
azpisarrera-19
NAGUSI-ONDOKO. Capataz, encargado.
Laneko lekua arrapatu zautan, nagusi bat perfeta [...]; contremaître edo nagusi-ondokoa beskoiztarra, hautuko gizona. Etchebarne 88.
azpisarrera-20
NAGUSI-ORDE (L, BN, S ap. Lh), NAGUSI-ORDEZKO. "Contre-maître" Lh.
Estu ibili bearko zutela [...] [meatzeko] nagusi ordezkoek. FIr 137. Itxuraz, etxe aren kontu-egille edo nagusi-ordearen bizitza [zan] , len soldaruzko opizialen tokia izana baldin ba'ite. Anab Aprika 62.
azpisarrera-21
NAGUSI SARTU. Hacerse superior, jefe, amo, dueño.
Eni deus eman gabe, zianak tritia, / egin zeitan etsaier harerazitia, / eta gero beraren, hen nausi sartzia. 'En maître' . Etch 184. Henrike Xanpañako haren ondokoa / alaba Yoanari hark utzi khoroa; [...] Segidan nausi sarthu Luis Hutin txarra. Hb Esk 71.
v. tbn. JE Bur 164 (nausi).
azpisarrera-22
NAGUSI-UGAZABA (Pl.). Jefes y patrones.
Langileek lortzeko gauza izan ez direna, erdietsi dute nagusi-ugazabek. MEIG VIII 37.
azpisarrera-23
NAGUSI-ZERBITZARI (Pl.). Amos y criados.
Etxekoei, adiskideei, nagusi-zerbitzariei eta gainontzekoei idazterakoan. MEIG VI 58.
azpisarrera-24
NAGUSIZKO. "Magistral, nausizkoa" Urt Gram 51 A.
nagusi
<< mehe 0 / 0 oihal >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper