OEH - Bilaketa

20 emaitza xarma bilaketarentzat

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
zimurtu.
tradizioa
Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII y al Sur desde principios del s. XIX. La forma general es zimurtu. Hay ximurtu en Haraneder, Zavala, Goyhetche, J. Etchepare (tbn. zimurtu ), Barbier, EG y Erkiaga (en éste último junto a tximurtu ), tximurtu en Moguel, V. Moguel (junto al gral. zimurtu ) y Kirikiño; xümürtü en un artículo de Eskualduna, simurtu en D. Agirre y Mendaro Txirristaka (288) y zimurdu en Ibiñagabeitia. En DFrec hay 2 ejs. de zimurtu y 1 de ximurtu.
sense-1
1. (V, G, AN, L, BN, R; SP, Urt IV 168, Lar, (G), VocB ), simurtu, tximurtu (V, S; Mic 5v, (V)), txumurtu (S; Foix ap. Lh.), txumurritu (R-is), ximurtu (V-gip, AN-ulz, L, B, BN; VocBN , H), xumurtu (xümür- Gèze) Ref.: A (tximurtu, txümürtü, ximurtu, zimurtu); Lh (tximurtu, txümürtü); Iz R 405, Ulz (zimur), ArOñ (ximurtu, izurdura); Etxba Eib ; Elexp Berg e Izeta BHizt2 (ximurtu); Gte Erd 150.
Arrugar(se), fruncir. "Rider" SP. "Caperare" Urt IV 168. "Arrugar el vestido" Lar. "Arrugar la carne, el cuero" Ib. "Arrugarse" Ib. "Avellanarse, ponerse enjuto, arrugado, seco, a modo de avellana" Ib. "Fruncir" Añ. "Rider, renfrogner, froncer, froisser" Dv. "Rider; chiffonner" Gèze. "Froncer, froncé" VocBN. "Se rider, contracter des rides. Zahartzeaz ximurtzen da batbedera, chacun se ride en vieillissant. [...]. Adinak ximurtu nau, l'âge m'a ridé" H. "Txümürtü, arrugarse. Gizun-larrüa adinareki tzümürtzen [sic] düzü eta urhatsa baraxten (S), la piel del hombre se arruga con los años [...]" A. "Txümürtü (S-saug): 1.º plisser les lèvres; 2.º chiffonner; 3.º rider" Lh. "Egun baten zimurtu dozu soñekua" Etxba Eib. "Amandra zarrari leztxe, etorriko jako zimurtutzia berari be" Ib. "Praka zuri orrek belaxe ximurtzen die" Elexp Berg. "Gure amatxi ximurtu zaiku" Izeta BHizt2. "Bekozkoa zimurtu dik (G-azp)" Gte Erd 150.
Zahartzean [...] ikhara ethortzen da, larrua zimurtzen da, illea urdintzen da [...]. Ax 182 (V 123). Nork farra egingo ez du, atsoturik eta zimurturik dagoan emakume bat apaintzen bada. AA II 92. Zahartu direino, ikusten dire idortzen, zimurtzen, ihartzen. Hb Egia 62. Manuela berriz, ezpañak zimurtuta esan zitekean okasio billa zegoala negar egiteko. Zab Gabon 51. Haren burua bethiereko ikhara batek hartua da eta haren larrua dena zimaildua eta zimurtua. Prop 1903, 18. Baño ala ere, iñoiz edo berriz, etxeaz oroitzean, bere kopeta leuna zimurtu oi zitzaion Joseri. Ag G 148. Larrü puska hari xümürtzen edo biltzen zeitzoien üngürian bazterrak. Eskual 7-2-1913 (ap. DRA ). Bere muthur makoa zimurturik, sudur ziloak... sua dariotela. Barb Sup 95. Baratzetako lanari ere sudurra dute zimurtzen. Etcham 226. Zakurrak muturra zimurturik, hortz zorrotz batzu erakusten zituen. Zub 26. Etzun besterik esan, bekaina zimurtzearekin, dardarazten du yainkosa aizuna. Or Mi 133. Doi-doi zimurtu zitzaion kopeta par-egterakoan. Anab Usauri 137. Erkaitzak ximurtzen daizkola ezpain-xokoak. JE Ber 69 (30 zimurtu). Bekañei eragin, bekokia zimurtu... Ldi IL 42. Bekokia kiñu batez zimurturik, zorrozki begira zeukan gizonari esan zion. Etxde AlosT 72. Lurrean dautzazenak, euriak busti ta zimurtuta, beren xarma galdu dute ta illen antza artu. Txill Let 92. Ez egizuz larrosa-orri usaintsu direan ezpain gorriok, mukertasunez tximurtu... Erkiag Arran 100. Etzitzaion arpegiko azalik batere zimurtu. NEtx Antz 141. Euriak ditu gure hegalak bustiak, haizeak zimurtuak. GH 1959, 58. (ap. DRA) Emen papera puskatua ez, bañan zimurtuta dago. AZavala ( in Afrika 143n ). Onezkero begi-tartea zimurtu du. NEtx LBB 8. Orai eskuak ximurtu zaizko / zainak hor dauzka urdinik. Xa Odol 345. Zankoetan baldartu, / gerria okertu, / bizkarretan makurtu, / azala zimurtu. Ayesta 101. Adin haundi batek larrua ximurtua ziolarik. Larre ArtzainE 75. Kukuak, adi-adi, ez du aurpegirik zimurtu. MEIG I 113. Gure iritzien berri jakiten badute ere, eta nekez helduko dira horretaraino, bizkarra zimurtuko digute, onenean ere. MEIG IV 99s.
v. tbn. Elzb PAd 27. Zerb Ipuinak 330. Mok 10. Tx B I 62. EArzdi in Kk Ab II 5. ABar Goi 45. And AUzta 135. Izeta DirG 22. GH 1972, 132. Ximurtu: EG 1952 (1-2), 55.
azpiadiera-1.1
(Lar), tximurtu (Lcc), zimurdu. (Part. en función de adj.).
"Arrugada cosa, gauza tximurtuoa " Lcc. "Arrugado, zimurtua " Lar. "Carrujado" Ib.
Bisaia gaitz, triste eta zimurtu batekin. SP Phil 7. Bekoki tximurtu ta begirada aserratu batekin esaten dio [...]. VMg 1 (110 zimurtu). Orain jarriko zera kopeta illun ta zimurtuarekin. AA II 95. Bidea zabaltzeko este ximurtuari. Zav Fab RIEV 1907, 537. Txitxarra gelditu zan / argala, umilla, / este zimurtuakin / eta erdi illa. It Fab 55. Zigarro-papel liburutxu okertu ta tximurtu bat. Kk Ab I 102. Atxo bat iduri zuen, bere ezpain sartu ximurtuekin. Barb Sup 102. Gizon xahar, atso ximurtu eta haur mukitsu guziak. Zerb Metsiko 212. Bizkor atera zun sakeletik karta zimurtua. TAg Uzt 243. Arpegi illun, gazte tximurtu, mingain nabarmen, billoizkeri limurituak. Erkiag BatB 135. Landare onen egosia guztiz garratza duzu, ta edan ezkeroz, muxin, parista, keiñu ta giar-zimurduak ezpain-ertzean. Ibiñ Virgil 53n.
azpiadiera-1.2
(Part. en función de sust.).
Aurpegiko mantxak eta zimurtuak agertzen zituan ispilluagandik emakume batek begiak kendu oi zituan bezala. AA III 422.
azpiadiera-1.3
tximurtu (G-nav ap. Ond Bac ), ximurtu (Urt I 134s, H).
Marchitar(se). "Adarescere, [...] ximurtu " Urt I 134s. " Goizegi bildu udariak ximurtzen ohi dira, ez ontzen, les poires trop tôt cueilliés se rident" H. "Marchitarse con el calor" Ond Bac (s.v. ikatu).
Zeiñetan deus ezin desegiñ, ez ustel, ez zimur baidaiteke. He 1 Petr 1, 4. Lurrean landatuak diren eder diren loreak ximurzen eta iharzen dire eskuetan erabilzeaz. He Phil 203 (SP 201 zimeltzen). Hala nola lili batek fresko eta eder izaithia bere errotik idokiten baitu eta bildus geros fite zimurtzen edo deseiten baita. AR 262. Bihotz bigun aiek sasartean jaiotako arrosak bezela, edo kezka samiñen aranzen bidez itoak, edo griña makurren berotasunaren bidez zimurtuak. Arr Bearg 569 (cf. BIHOTZA ZIMURTU). Gorputzaren edertasunari, baratzako loreari bezela, eguzkiak ikutzen dionetik, laster etortzen zaio zimeltzeko ta simurtzeko ordua. Ag Serm 483. Liriyuak zimurtzeko, xomorro baten ikutua naikua du. ArgiDL 4. Irusta-belarra barrutian otzak zimurtzen dunean, Bikendi, neska ederraren bordara urbiltzen zen. Or Mi 54. [Zuriñeren gero-asmo-lore iruikoitzak] ximurtu ta idortu egin ziran. Erkiag Arran 178.
azpiadiera-1.3.1
(Fig.).
Inoiz zimurtu, ez tximeldu, ez gutxitu, ez aituko eztan sari ederra. A EEs 1916, 307.
azpiadiera-1.4
Encoger.
Kontentuz beterik / zebillen arat-onat egin gabe lanik, / baña nola zimurtzen zijoan sabela, dio: Ezin biziko nak beti onela. It Fab 256. Janarien urritasunez urdailla nehetzen eta zimurtzen joan zitzaion. Etxde JJ 183.
azpiadiera-1.4.1
(Ref. a la bolsa de dinero).
Bolsia tximurtzeko / ta buruba unatu, / eztaude nekatubak / lan txikiña artu. Ulib ( in FrantzesB II 37 ). Baldin zuen poltsak zimurtuak badaude zeren nagusiai eman diozuten azkeneko arditerañokoarekin, Txomin Urretak badik oraindik bost errealeko zar bat. Zab Gabon 27. Artzaiak berak uste baiño len zimurtzen dirade poltsak. Uzt Sas 61.
azpiadiera-1.5
Gura ezpadogu esan daijen atzeti biotz zimel edo tximurtubak daukaguzala. Mg PAb 131s (cf. infra (2)).
azpiadiera-1.6
Plegar, doblar.
Iru kamionak txitxare baten antzera mugitzen ziran: zimurtu egiten zan irurak oso urbil jartzeraño, ta luzatu kamionak alkarrengandik urrutiratzen ziranean. Anab Aprika 75.
azpiadiera-1.7
[Zenbat donado eta mutxurdin] Jainkoaren adiskidantzan aski barna ez biziz eta beren buruaz hartuegi izanez, ximurtzen direnak. Othoizlari 1971 (n. º 64), 4.
sense-2
2. (L, B), tximurtu (Sal, S, R), ximurtu (B) Ref.: A (tximurtu, ximurtu, zimurtu); Lh .
Hacerse tacaño. " Geienean zagartzera zimurtzen da jendea (B), generalmente las personas se hacen tacañas a la vejez" A. "Devenir chiche" Lh.
azpiadiera-2.1
(Part. en función de adj.).Mezquino.
Den herri xumeeneko apez apalenak beiratu behar du xokokeria hertsi eta ximurtu batetarik. Larre ArtzainE 226.
sense-3
3. " Tximurtu [...] (V-oroz), rizar el pelo" A.
azpiadiera-3.1
+ ximurtu. Rizar (el agua).
Haizerik mendrenak / Apenaz ur-gaiña ximurtzen duenak. Gy 172. Aizeak biztu, urak zimurtu. "Se riza" . Or Eus 391. Ponpolo aiek ixil ixil datoz eta an lertzen dira gain-axala iotzearekin eta ez dute ura zimurtzen. Or QA 185.
sense-4
4. " Tximurtu [...] (R), reñir" A.
sense-5
5. " Tximurtu [...] (R), enredarse una cuerda" A.
azpisarrera-1
BIHOTZA ZIMURTU. Sufrir un desengaño, una desilusión.
Orra berriro nere biotza zimurtu. Anab Aprika 70.
azpisarrera-2
ZIMURTZENTXE (Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
Aitak khendu zioen eskutik aldaska eta nigarra ezin atxikiz begithartea zimurtzenxe baitzuen... Prop 1912, 89. (ap. DRA)
azpisarrera-3
ZIMUR-ZIMUR EGIN. Arrugar completamente.
Baditu gitxienez larogei urte: bekoki guztia tximur tximur eginda bere mamin ta guzti. Mg PAb 72. Indianoa, bekokia zimur zimur eginda, ezpanetako bizarrari tenga gleditu jakon. Ag Kr 148.
zimurtu
<< xarmatu 0 / 0

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper