(L, BN-baig, S; SP, Deen II 166 <sumia>, Urt I 23, Ht VocGr 401, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Hb, Dv, H), txume (AN, R; Urt IV 120, Lar, Izt 90v), txumen (Añ (AN), A), zume Ref.: A (xume, txume, txumen); Lh (xume, xüme); AtSac 46; Gte Erd 275; Izeta BHizt2 .
Pequeño, menudo; humilde, sencillo. "Petit de corps, de grosseur" SP. "Pequeño" Lar. "Pequeño [...] (AN) tipia, txumena" Añ. "1. petit de taille, d'âge. Haurretan xumena, le plus petit, le moins âgé parmi les enfants; 2. les divers sens de ttipia" H. "Xumeago, plus petit" Dv. "Diminuto, minúsculo" A. "Xumen (L, BN), el menor" Ib. "Txumen (AN, Mb), diminuto, pequeño" Ib. (pero no lo encontramos en Mendiburu; es posible que la fuente sea Añibarro --v. supra-- y que se trate en realidad de una forma de superlativo). "Haur-xüme, petit enfant" Lh. "Xume, [...] humble" Ib. "Giristino xoilak jiten dira hunat (BN-ciz), giristino xumeak (BN-arb)" Gte Erd 275. "Menudo. Gauze xumea duk. [...] Humilde, sencillo. Yende xumea emen" Izeta BHizt2. Cf. Lh: "Mari-xume, dim. de Marie, Mariette". Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina ya desde Etcheberri de Ziburu, si bien falta en la mayoría de los autores labortanos clásicos del s. XVII. Al Sur se encuentra en Iztueta y en autores modernos. La forma general es xume. Hay txume en Prot (70) e Iztueta, y zume en un ej. de Lafitte (ELit 118). En DFrec hay 29 ejs. de xume, 20 de ellos meridionales.
Artzaiñaren etxolatxo xumea. EZ Man I 44. Marxoko bioleta daritzon lore xumea. SP Phil 421s. Dorre handi bat eta bi xume. INav 61. Eta da [...] puntatik harat bi lekoa xume. Ib. 129. Sen Maloako aldetik eta bada irla xume bat. Ib. 57. Zuen habitantek erraten tuzten aitzakiak hagitz gaiztoak dire [...] eta geiago erran dezagun fondament xumekoak. CartUrruñ 134. Hargatik entrepenitu dut obra xume hau eskoaraz emaiterat. Mong 587. Idiak zenbait animale xume iretsi duenian. Ib. 595. Uese da ilhar xume zabala. Ib. 594. Izan arren aparantziaz eritarzun xumea. Ib. 593. Izpiritu xumek eta flakoek ezin sostenga [...] detzakete egiteko eta ekhai handiak. ES 123. Laster garaitua tentazionerik xumeenez. Ch I 6, 1 (Mst gaiza txipi eta xar). Ezta beraz berthute xumea gauzarik xumeenetan nork bere buruari ukho egitea. Ch III 39, 3. Eztut merezi den konsolazionerik xumeena. Ib. 52,1. Bi gaitzetarik bethi xumeena hautatu behar da. Ib. 12,2. Konfirmatu dituenean emaiten diote zapartako xume bana. CatLav 231. (V 118) Amoiña xume bat. He Gudu 72. Xirripa xumeak. Ib. 131. Meditazione labur eta erreflexione xume egin dezakezu. Ib. 142. Errespetuzko seinale xume bat. Ib. 122. [Dabitek] lakhet du xume agertzea munduaren begietan. Lg I 303. [Jesusek] hartu zuen gero haurtto bat [...]; ezarri zuen haur xume hura bere dizipuluen erdian. Lg II 171 (v. tbn. haur xume en SP Phil 126, MarIl 11, Jaur 358, Hb Esk 62, EgunO in Arb Igand 177, Jnn SBi 104, Ox 178 y Etcham 97). Ez dute eman bere ontasunen parte xume bat baizik. Lg II 244. Jainkoaren maiestate adoragarri guzia hostia xume batean. Ib. 228. Laguntza xume hau. Ib. 189. Bethleem, Judako hiri xumean. Ib. 113. Nihor baño xumeago billakatu nahiko duzunean, guziak baño handiago billakatuko zare. Mih 33. Lurreko har bat baino gutiago, hautsa eta herrautsa baino xumeago. Brtc 76s. Zer bide hartu behar dut beraz [...] salbatzen direnen nonbre xumeko izateko? Ib. 144.
( s. XIX) Izate bat guzia seindua, gaizkirik den xumena ezin onhets dezakena. Dh 184. Baldin haizerik xumenak egotzi baditu zuhaitzik sendoenak. Ib. 214. Gezur xumeak, medisentzia arinak. Ib. 140. Denbora laburrez kongregazione xume hura handizki emendatu zen. JesBih 388. Ama Birjinaren bihotz garbiaren Ofizio xumea. Ib. 423. Amodio sakratuaren arrosarioa. [...]. Bihi handietan: [...]. Bihi xumetan:. Ib. 439. Aphaindu zuten etxeko lekhurik bilduenean aldare xume bat. MarIl 112. Huts xumeak mespretxatzen dituena, laster eroriko da handietan. Ib. 28. Ofentsatze arin bat, hoben xume bat. Jaur 193. Zamari txume oetakoak Gipuzkoako erririk geienetan arkitzen dira. Izt C 184 (v. tbn. otro ej. de zamari txume en la misma pág.; cf. tbn. en la misma pág. zamari txiki). [Esopo sorthu zen] Amorio zeritzon herri xume batean. Gy 277n. Hitztegi xumea, liburu huntan enplegatuak diren usaiaz kanpoko hitz batzuen endelgutan. Ib. 327. Eztu dudarik xumeena. Ib. 103. Nik badakit bazutela bere nekhea eta ez xumea. Ib. XII. Su xume bat etzakegu / sofri mundu huntan, / nola behar den egon / ango su-lametan! Bordel 203. --Ah, gezurra baitiot! --Bai, eta ez xumea. Hb Egia 146. Galde xume bat egin nahi dautzuet. Ib. 142. Ez dute utzi itzalik xumena, ez haren hitzek, ez haren egintzek. Ib. 79. Zeru dena izar, hedoi xume bat nihon ez. Ib. 38. Gauza handiak bezala, xumeak ere Yainkoak egin ditu. Ib. 40s. Nik, nere ahal xumean, nahi zaitut [...] maithatu. Dv LEd 132. Artha xume baten hartzea sobera zaiku. Dv Lab 293. Bere Nausia saldu zuen Judasek, hogoi eta hamar diru peza xumeentzat. Lap 247 (V 112; v. tbn. 95 (V 46)). Ordu da mintza nadin orai [...] gerla zibiletan hil izan ziren mila eta mila yende handi, xume, gizon, emazte eta haurrez berez. Elsb Fram 117. Onetsi behar duzu [...] / liburu xume hau nik zuretzat egina. Arb Igand 49. Xapeldunetarik gutarteko langile xumeenetaraino. HU Zez 68.
( s. XX) Mutikoak nexkatxer ez ditel'-ager: / nexkatxak xume dira jarriko laster. Ox 177. Haskari xume bat egiten. JE Bur 169. Bere sor-leku xumean ororentzat bizipiderik ez. Ib. 204. Laborari xume edo nekazalerik, nehor ez. Ib. 130. Herririk xumeenetaraino igorri zituen bere gizonak. Ib. 43. Izaite xume guziak, uli, mamutxa eta bertze. Zub 122. Erreka xumetik ezker eta eskuin malda xutak. Ib. 30. Irati ibaiaren zilarrezko xingola xumea. Ib. 119. Bordari xumeetarik batekin solasean. FIr 161. Soin xumeko haur batzu dira, xuhurki haziak itxuraz. JE Ber 29. [Poesi] sakon, goitar, xume agertzen dana. "La sencillez" . (In Or BM 24 ). Xinaurria xumea da, bainan bere hazkurria biltzen du. Zerb IxtS 58. Alde batetik Benjaminen leinukoa naiz eta bertzetik etxalde xumekoa! Ib. 52. Beharbada auzo-erresumek menduko dute bortxaz gure Eskual-herri xume maitea. Lf Murtuts 51. Landare xume, denak lorez mukuru. "Pequeñas plantas" . Or Poem 538. Baserriko gertakari xumeak zituztela kantagai. Mde Pr 235. Morroi xume nauzun oni! Or Aitork 289. Poematxo argi eta garbia. Xumea ta apala. Lek SClar 121. Adibide xume bat ipiñiko dizutet. Ib. 106. Guztiz unkitu nau gertaera xume onek. Txill Let 54. Askok dakizuten bide xume ta erreza. MAtx Gazt 90. Ez filosofian, ez politikan [...] alako paper oargarririk jokatu eztuen erri xume batetik: judu-erritik. Vill Jaink 33. Erritar xumeen uztarri aztuna eroan ezinik. Zait Plat 31 (v. tbn. 125). "Jauregi" xume zonbaiti datxikola. "Humbles manoirs" . Ardoy SFran 32. Ahal bezain xume agertzeko, hola, Jainkoaren aintzinean. "Aussi humble" . Ib. 264s. Dizipulu xumeeri. "À ses petits disciples" . Ib. 164. Gu artzain xume batzu. Xa Odol 237. Itze-puntta xume batzuekin. Larre ArtzainE 97. Ez baita azterlanik xumeena ere egiteko modurik. MEIG VI 80. Badute hor zer ikasi: [...] garai bateko giroa, ohiturak eta hizkera, teatrorik xumeena ere ixpilu antzekoa baitugu. MEIG III 121.
v. tbn. Monho 108. Laph 171. Zby RIEV 1909, 105. Elzb Po 215. Jnn SBi 67. Lander RIEV 1912, 554. TP Kattalin 197. Ldi IL 12. Erkiag Arran 66. Etxde JJ 215. Ibiñ Virgil 107. Insausti 335.