OEH - Bilaketa
194 emaitza xahu bilaketarentzat
Sarrera buruan (8)
Sarrera osoan (186)
- aditze
- agertu
- ahal
- aho
- aiduru
- aingeru
- 1 aire
- aitzin
- alargun
- aldeko
- aldi
- alegerarazi
- alegeratu
- alfer
- alferkeria
- alokairu
- 2 amatu
- 1 aments
- aratz
- arazki
- argi
- arraroki
- 1 arrosa
- arrunt
- atari
- 1 atxiki
- aurkitu
- aurten
- ausikika
- azoka
- 1 ba-
- bahu
- bait-
- 1 baita
- 1 bakun
- barna
- barne
- barreiatu
- batu
- bazkarite
- begira
- begiratu
- behar
- behar izan
- 1 beira
- bekatu
- 2 belar
- belarri
- belzkura
- berbera
- berotu
- berrogei
- bertan
- bestenaz
- bete
- betiere
- bezainbat
- bihotz
- bihurri
- birjina
- bista
- bizi
- bular
- burnatu
- deboziotsu
- desegin
- dibisio
- diru
- dirudun
- doble
- dohatsu
- donetzaile
- edertu
- egoile
- ehinera
- eliki
- eragotzi
- erdiraizkatu
- eskasdura
- 1 esku
- eskupe
- estakuru
- gain
- gar
- garbi
- garbitze
- gastatu
- giroztatu
- 1 goiti
- goitu
- gozo
- graziatsu
- guardia
- gutxi
- guzti
- hariztegi
- harrigarri
- hats
- hatsarregabe
- hobengabe
- hogei
- 1 huts
- ikuzaldi
- ile
- inaurkin
- intarte
- iraulpen
- jaugin
- kanaitate
- karako
- kehu
- keinu
- kiedo
- kirats
- konforme
- kontzientzia
- kulpable
- laño
- lehertu
- liho
- likistasun
- likistu
- lizuntasun
- lohi
- lohigune
- lotsa
- maliziagabe
- 1 manatu
- mihise
- minbera
- molde
- 1 muble
- nahibada
- neskatila
- nola
- ofrendatu
- ohore
- 1 on
- ondu
- ongi
- ontasun
- orduan
- orijinal
- oso
- osoki
- pausagia
- promenatu
- propio
- prudente
- puntxatu
- 1 puru
- rankore
- saihets
- satsuri
- senti izan
- sinple
- soraio
- soraiotasun
- sos
- suein
- tabal
- 1 taka
- termino
- tonagabe
- tonatu
- trangulatu
- txau
- txirula
- urrentze
- xagu
- xahutu
- xai
- xain
- xedatu
- xerku
- 1 xinda
- 1 xuri
- xuxen
- zatixka
- zerukarazko
- zikin
- zikindu
- zindu
- 1 zinti
- zuhur
- zuzengile
goiburua
edertu.
tradizioa
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 9 ejs.
sense-1
1.
(gral.; SP, Urt I 82, Ht VocGr, VP 45r, Lar, VocS (s.v. orner), Añ, Lecl, Arch VocGr , Gèze, VocCB , Dv, H, VocB
)
Ref.:
A;
Lrq;
Etxba Eib
.
Adornar(se), embellecer(se). "Embellir. On dit: mina edertzen hari zaio, son mal embellit, en parlant d'une plaie qui prend bonne apparence" Dv. "Devenir beau" Lrq. " Edertu dau etxe guztia milla pitxia eta gauza ederregaz " Etxba Eib.
Eder nazazu zeure dohaiñez. Mat 253. Zeure konzienzia [...] debozino onez aberats eta eder ezazu. Harb 155. Kopetaren edertzeko, xerloak goiti thiraturik. Ax 516 (V 332). Iaunztekoak eztiro eder ximinoa, baliz ere zetazkoa. O Pr 261. Iainkoaren amudioa, gure arima edertzen duen bezala konsideraturik. SP Phil 3s (He 3 edertzen ). Oliba ostoez bidiak edertü baitzeritzen. Bp I 142. Dakusagu hitzkuntza hek bethiere dohazila aitzinatuz, hedatuz eta edertuz. ES 398. [Sermoia] bear dan bezela edertzeko eta apaintzeko. Lar SAgust 5. Relijius hun baten bizitziak behar dü berthüte orotzaz edertürik izan. Mst I 19, 1 (Ch berregindu). Eman zion [...] urrezko sagar perlaz edertu bat. Mb IArg I 180. [Euskara] polikitu, apañdu ta edertu bearrean, [...] itsustu, larrutu ta desegin. Cb EBO 10. Pérla preziósoak edértzeko ángo koróna. LE Ong 16v. Etxekiren dü altharia xahü, propi eta edertürik. Mercy 41. Oraziñoagaz arindu, bizkortu, edertu ta osatuko balira gure gorputzak. Añ LoraS 104. Mardotu ta ille edertu zan gure astoa. VMg 47. Sepultura zurituak eta edertuak bezela. Gco I 444. Apaiz batek omen zituan bi ispillu; bata gauzak ziran eran erakusten zituana, eta bestea edertzen zituana. AA I 134. Nik nere graziaz edertu ta phiztu nian arima hori. Dh 148. Ikusten badabee Eleisa Santan zerbait obetuago, osotubago ta edertuago. fB Ic III 307. Zure arima behar düzü berthütez edertü. UskLiB 95. Ari [ollarrari] begira ezin / nintzan ni aspertu; / ez pensatu derala / ezertan edertu. It Fab 70. Apaiñgarri ustelakin edertu nai dedala Gipuzkoako artzain leialen ondradutasuna. Izt C 227s. [Zuhaitzak] alhor, baratzeak / Guretzat bakharrik daduzka edertuak. "Il ornait" . Gy 263. Urrez eta kolore askorekin edertutako janzi [...]. Lard 84. Ederra du arima, eta egun guziez edertuz juanen zaio. Laph 154. Azi, edertu eta gizendu egin aiz, seme. Zab Gabon 52. Edertu dakigun Bilboko / Plaza bat alako jantziz. AB AmaE 148. Luze ta mardotu, sendo ta edertu auan txakolin miragarria. A BeinB 73. Ama Birjinaren altharia eta imajina liliz eta argiz üngüratürik eta edertürik dira. Ip Hil 2. Zenetik etzena behar zuen egin, xehetasun guziak handituz eta edertuz. HU Zez 54.
( s. XX) Lortu ebien egundokorik ondoen uri dana edertutea. Ag Kr 216. Naikeriak edertzen ditu gauza itxusiak. Ag G 125. Beztuaz betilliak / ta ille urdiñak, / lanak ematen dizka / edertu eziñak. Urruz Zer 105. Euskalerritarren gogoari atsegin zaizkion gai batzuek bildu ta erabilli ta edertu ta zabalduko dituan Bazkun bat irasteko. ForuAG 299. Oren erdi bat Iruñetik goiti yuanezkioz, hasten zaizkigu ikusmenak edertzen. Zub 117. Polita izateak izen itxusiak edertu egten ditu. Anab Usauri 115. Hiriño hunek, handitzera ez bada, edertzera egin duen jauziaz. JE Ber 74. Ogekoz edertzen da gurdiaren ertza. "Va engalanado" . Or Eus 365. Or arria, bere burua edertu-bearrez, aitzurdin (marmol) bihurtu. Ldi IL 125. Bortzgarren mendea edertzen dute [...] bospasei saindu jakintsunek. Zerb IxtS 100s. [Ermita] egin degu. / Ditun utsak zeuk edertu. SMitx Aranz 245. Gure basoak zuaiztu ta aberasteko ta edertzeko. Munita 7. Azkainen handitu eta edertu dela [xixtera] . Zerb Azk 108. Belar egiteak gantza urtzen, andereak edertzen. EZBB I 64. Soiñaren izate guztiak edertzen, apaintzen eta nabarmentzen. Erkiag Arran 42. Edertzea ondo dago, baña ez garbitasunaren galeran. MAtx Gazt 80. "Gaucho" berri aiek emakumeen begietan oso edertuak agertzen ziran. NEtx LBB 42. Landare berriz edertzen bada baratze hori sekula. Xa Odol 290. Txistu ots ori edertu egin bear litzake; loditu. Etxabu Kontu 45. Erriarekin batera, dotoretu, edertu, indartu dezagun euskera. Ataño TxanKan 107. Beti berrituz eta edertuz doala Irisarri. Larre ArtzainE 300. Gaztain zaar bat degu / etxetikan gertu [...] / Zaartutzeak ez du / askorik edertu. Insausti 295. Abuztua atsegin ez zitzaigulako, antzinako hitz galdu bat "ederturik" [...] dagonila sortu genduen. MIH 72. "Gazte" aldizkari trebea eraberritua eta edertua etorri zaigu aurten. MEIG III 50.
Adornar(se), embellecer(se). "Embellir. On dit: mina edertzen hari zaio, son mal embellit, en parlant d'une plaie qui prend bonne apparence" Dv. "Devenir beau" Lrq. " Edertu dau etxe guztia milla pitxia eta gauza ederregaz " Etxba Eib.
Eder nazazu zeure dohaiñez. Mat 253. Zeure konzienzia [...] debozino onez aberats eta eder ezazu. Harb 155. Kopetaren edertzeko, xerloak goiti thiraturik. Ax 516 (V 332). Iaunztekoak eztiro eder ximinoa, baliz ere zetazkoa. O Pr 261. Iainkoaren amudioa, gure arima edertzen duen bezala konsideraturik. SP Phil 3s (He 3 edertzen ). Oliba ostoez bidiak edertü baitzeritzen. Bp I 142. Dakusagu hitzkuntza hek bethiere dohazila aitzinatuz, hedatuz eta edertuz. ES 398. [Sermoia] bear dan bezela edertzeko eta apaintzeko. Lar SAgust 5. Relijius hun baten bizitziak behar dü berthüte orotzaz edertürik izan. Mst I 19, 1 (Ch berregindu). Eman zion [...] urrezko sagar perlaz edertu bat. Mb IArg I 180. [Euskara] polikitu, apañdu ta edertu bearrean, [...] itsustu, larrutu ta desegin. Cb EBO 10. Pérla preziósoak edértzeko ángo koróna. LE Ong 16v. Etxekiren dü altharia xahü, propi eta edertürik. Mercy 41. Oraziñoagaz arindu, bizkortu, edertu ta osatuko balira gure gorputzak. Añ LoraS 104. Mardotu ta ille edertu zan gure astoa. VMg 47. Sepultura zurituak eta edertuak bezela. Gco I 444. Apaiz batek omen zituan bi ispillu; bata gauzak ziran eran erakusten zituana, eta bestea edertzen zituana. AA I 134. Nik nere graziaz edertu ta phiztu nian arima hori. Dh 148. Ikusten badabee Eleisa Santan zerbait obetuago, osotubago ta edertuago. fB Ic III 307. Zure arima behar düzü berthütez edertü. UskLiB 95. Ari [ollarrari] begira ezin / nintzan ni aspertu; / ez pensatu derala / ezertan edertu. It Fab 70. Apaiñgarri ustelakin edertu nai dedala Gipuzkoako artzain leialen ondradutasuna. Izt C 227s. [Zuhaitzak] alhor, baratzeak / Guretzat bakharrik daduzka edertuak. "Il ornait" . Gy 263. Urrez eta kolore askorekin edertutako janzi [...]. Lard 84. Ederra du arima, eta egun guziez edertuz juanen zaio. Laph 154. Azi, edertu eta gizendu egin aiz, seme. Zab Gabon 52. Edertu dakigun Bilboko / Plaza bat alako jantziz. AB AmaE 148. Luze ta mardotu, sendo ta edertu auan txakolin miragarria. A BeinB 73. Ama Birjinaren altharia eta imajina liliz eta argiz üngüratürik eta edertürik dira. Ip Hil 2. Zenetik etzena behar zuen egin, xehetasun guziak handituz eta edertuz. HU Zez 54.
( s. XX) Lortu ebien egundokorik ondoen uri dana edertutea. Ag Kr 216. Naikeriak edertzen ditu gauza itxusiak. Ag G 125. Beztuaz betilliak / ta ille urdiñak, / lanak ematen dizka / edertu eziñak. Urruz Zer 105. Euskalerritarren gogoari atsegin zaizkion gai batzuek bildu ta erabilli ta edertu ta zabalduko dituan Bazkun bat irasteko. ForuAG 299. Oren erdi bat Iruñetik goiti yuanezkioz, hasten zaizkigu ikusmenak edertzen. Zub 117. Polita izateak izen itxusiak edertu egten ditu. Anab Usauri 115. Hiriño hunek, handitzera ez bada, edertzera egin duen jauziaz. JE Ber 74. Ogekoz edertzen da gurdiaren ertza. "Va engalanado" . Or Eus 365. Or arria, bere burua edertu-bearrez, aitzurdin (marmol) bihurtu. Ldi IL 125. Bortzgarren mendea edertzen dute [...] bospasei saindu jakintsunek. Zerb IxtS 100s. [Ermita] egin degu. / Ditun utsak zeuk edertu. SMitx Aranz 245. Gure basoak zuaiztu ta aberasteko ta edertzeko. Munita 7. Azkainen handitu eta edertu dela [xixtera] . Zerb Azk 108. Belar egiteak gantza urtzen, andereak edertzen. EZBB I 64. Soiñaren izate guztiak edertzen, apaintzen eta nabarmentzen. Erkiag Arran 42. Edertzea ondo dago, baña ez garbitasunaren galeran. MAtx Gazt 80. "Gaucho" berri aiek emakumeen begietan oso edertuak agertzen ziran. NEtx LBB 42. Landare berriz edertzen bada baratze hori sekula. Xa Odol 290. Txistu ots ori edertu egin bear litzake; loditu. Etxabu Kontu 45. Erriarekin batera, dotoretu, edertu, indartu dezagun euskera. Ataño TxanKan 107. Beti berrituz eta edertuz doala Irisarri. Larre ArtzainE 300. Gaztain zaar bat degu / etxetikan gertu [...] / Zaartutzeak ez du / askorik edertu. Insausti 295. Abuztua atsegin ez zitzaigulako, antzinako hitz galdu bat "ederturik" [...] dagonila sortu genduen. MIH 72. "Gazte" aldizkari trebea eraberritua eta edertua etorri zaigu aurten. MEIG III 50.
sense-2
2.
(V-ger ap. A
; Dv).
Paliar, atenuar. " Bere buruaren edertzea, se donner du mérite, pallier son propre tort" Dv.
[Gezurra] ezta behin ere asko edertzen eta ez estaltzen. Ax 514 (V 331). Ukatu, ta estaldu pekatubak? Edertu, gitxitu ta eskusau? Mg CO 209. Estaltzen, edertzen ta apaintzen edo eskusa txaarrekin konfesatzen duenak bekatu mortal [...] bat. Mg CC 120. Gutxitan gertatzen da bekatariak aitzakiaren batekin bere burua edertu nai ez izatea. AA III 409. Zenbat lotsaz bekatuak edertzen edo isilik gordetzen dituenak? Ib. 285. Zeure umiaren paltaak ta pekatubak gitxitutia, edertutia, ezkuteetia. fB Ic I app., 15. --Zelan konfesadu bear dira pekatuak? --Osoz, gitxitu ta edertu baga. CatBus 50 (CatLlo 65 edertuta). Ezagutzen zuen, lekukoak esandako guzia ezer etzala, egin nai zutena edertzeko. Lard 446. Bere burua edertu beharrez, erran zioen Jesusi: Eta nor da ene laguna? Dv Lc 10, 29 (Lç iustifikatu, TB garbitu, Ol zuritu). Gauzaren edertzeko, / gehiago dena, / Erleri zuten oso / ematen hobena. Zby RIEV 1908, 768. Beren buruak edertzeko ta egin zutena gainzuritzeko. Or SCruz 35. Geixeago esan dezadan, geren buruok edertuz. Ldi IL 105. Beren burua edertzen zuten hola, Paristarrek, ongi-egile gisa. JEtchep 34. Geure burua edertzen saiatzen gara geure aitorkizunetan. MIH 372.
Paliar, atenuar. " Bere buruaren edertzea, se donner du mérite, pallier son propre tort" Dv.
[Gezurra] ezta behin ere asko edertzen eta ez estaltzen. Ax 514 (V 331). Ukatu, ta estaldu pekatubak? Edertu, gitxitu ta eskusau? Mg CO 209. Estaltzen, edertzen ta apaintzen edo eskusa txaarrekin konfesatzen duenak bekatu mortal [...] bat. Mg CC 120. Gutxitan gertatzen da bekatariak aitzakiaren batekin bere burua edertu nai ez izatea. AA III 409. Zenbat lotsaz bekatuak edertzen edo isilik gordetzen dituenak? Ib. 285. Zeure umiaren paltaak ta pekatubak gitxitutia, edertutia, ezkuteetia. fB Ic I app., 15. --Zelan konfesadu bear dira pekatuak? --Osoz, gitxitu ta edertu baga. CatBus 50 (CatLlo 65 edertuta). Ezagutzen zuen, lekukoak esandako guzia ezer etzala, egin nai zutena edertzeko. Lard 446. Bere burua edertu beharrez, erran zioen Jesusi: Eta nor da ene laguna? Dv Lc 10, 29 (Lç iustifikatu, TB garbitu, Ol zuritu). Gauzaren edertzeko, / gehiago dena, / Erleri zuten oso / ematen hobena. Zby RIEV 1908, 768. Beren buruak edertzeko ta egin zutena gainzuritzeko. Or SCruz 35. Geixeago esan dezadan, geren buruok edertuz. Ldi IL 105. Beren burua edertzen zuten hola, Paristarrek, ongi-egile gisa. JEtchep 34. Geure burua edertzen saiatzen gara geure aitorkizunetan. MIH 372.
sense-3
3.
Mejorar(se); (referido al tiempo) calmar(se).
Cf. ederraldi.
Klara ezazu denbora, eder ezazu itsasoa. Mat 361s. Erremediatu eta edertu zenduen zuk [...] Adamen bekatuak ekarri zerauzkigun kalte handiak. Ib. 276. Denbora eder arteiño, koleraren tormentak diraueiño. Ax 299 (V 199). Itsasoa eder dadiñ, / Eta mansa guzia. Arg DevB 215. Yabaldu baitzen haizea eta edertu itsasoa. Lg II 164.
v. tbn. Harb 406.
Klara ezazu denbora, eder ezazu itsasoa. Mat 361s. Erremediatu eta edertu zenduen zuk [...] Adamen bekatuak ekarri zerauzkigun kalte handiak. Ib. 276. Denbora eder arteiño, koleraren tormentak diraueiño. Ax 299 (V 199). Itsasoa eder dadiñ, / Eta mansa guzia. Arg DevB 215. Yabaldu baitzen haizea eta edertu itsasoa. Lg II 164.
v. tbn. Harb 406.
sense-4
4.
Honrar; ensalzar.
Izen au gure biotz-agotan / beti dezagun edertu. "Honremos siempre" . Or Eus 265. Petiri beorzaiaren ondorengo urtume batek edertuko nindikek. '[Il] ne peut que m'honorer' . Or Mi 46. Eder ezak Iainkoa. "Glorifica a Dios" . Or BM 70 (v. tbn. MB 41 (Rom 15, 9)). Omer eta Esioda goratzarrez ta elesariz edertzerik etzitukean nai. Zait Plat 30. Bergmanek ez du [...] ezkutaria beztu nahi izan zalduna areago edertzeko. MEIG I 198.
Izen au gure biotz-agotan / beti dezagun edertu. "Honremos siempre" . Or Eus 265. Petiri beorzaiaren ondorengo urtume batek edertuko nindikek. '[Il] ne peut que m'honorer' . Or Mi 46. Eder ezak Iainkoa. "Glorifica a Dios" . Or BM 70 (v. tbn. MB 41 (Rom 15, 9)). Omer eta Esioda goratzarrez ta elesariz edertzerik etzitukean nai. Zait Plat 30. Bergmanek ez du [...] ezkutaria beztu nahi izan zalduna areago edertzeko. MEIG I 198.
sense-5
5.
Crecer, mejorar.
(Con aux. trans. 'hacer crecer').
Goizegi xikhiratzen den bargoa ez da behinere ongi edertzen. Dv Lab 285. [Haritza] sorthu den tokian edertzen da; nekez ematen du tokiz aldatuz. Ib. 317. Zure arrangura guziek ez dute zure bihia edertuko. Ib. 202. Hurbideak eginik hauen [larre eta pentzeen] ontzeko eta edertzeko. Zub 87. Azal-erroak soilki ditun zugaitza eder eta mardul daiteke giro onak dirauño. Etxde JJ 162s. Mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. JEtchep 52.
Goizegi xikhiratzen den bargoa ez da behinere ongi edertzen. Dv Lab 285. [Haritza] sorthu den tokian edertzen da; nekez ematen du tokiz aldatuz. Ib. 317. Zure arrangura guziek ez dute zure bihia edertuko. Ib. 202. Hurbideak eginik hauen [larre eta pentzeen] ontzeko eta edertzeko. Zub 87. Azal-erroak soilki ditun zugaitza eder eta mardul daiteke giro onak dirauño. Etxde JJ 162s. Mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. JEtchep 52.
azpisarrera-1
EDER-LAN.
Tarea de embellecimiento. Cf. ederlan.
Ari dira / beren buruon eder- / lanetan. "A la tarea de acicalarse" . Ldi BB 44.
Ari dira / beren buruon eder- / lanetan. "A la tarea de acicalarse" . Ldi BB 44.
azpisarrera-2
EJERTU (S).
"Enjoliver" Lh. "Devenir joli" Lrq.
azpisarrera-3
EZIN EDERTUZKO.
"Qu'on ne peut embellir" Dv.
edertu
-
edertu. Tr. Documentado en todas las ép...
-
1. (gral.; SP, Urt I 82, Ht VocGr, VP 45...
-
2. (V-ger ap. A ; Dv). Paliar, atenuar. ...
-
3. Mejorar(se); (referido al tiempo) cal...
-
4. Honrar; ensalzar. Izen au gure biotz-...
-
5. Crecer, mejorar. (Con aux. trans. 'ha...
-
EDER-LAN. Tarea de embellecimiento. Cf. ...
-
EJERTU (S). "Enjoliver" Lh. "Devenir jol...
-
EZIN EDERTUZKO. "Qu'on ne peut embellir"...
<< donetzaile 0 / 0 egoile >>
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
