OEH - Bilaketa
8 emaitza paradigma bilaketarentzat
goiburua
jario.
sense-1
I.
(Vb.).
azpiadiera-1.1
(V, G, AN; Lar, Añ, Lard Gram 52), jariatu (Dv, A (que cita a Lç)),
jariotu
(Hb, T-L),
jari
(Hb),
jarion
(V-gip, G; SP),
jarietu
(Urt I 415),
jarin
,
jarian
(B). Ref.: A (jario, jari, jarion, jarian); Iz Als (daiyolá); Iz Ulz (negárra); Elexp Berg (darixola); Gte Erd 169 y 230.
Manar, fluir (sentidos prop. y fig.). "Il me pend, il me coule, il me sort ou il pend à moi, il coule à moi, il sent à moi, niri badarit" Urt Gram 350. "Brotar, manar, arrojar" Lar. "Babear, girlia, elderra jario" Ib. "Moquear, mukia jario" Ib. "Peer, puzkerregin, jario" Ib. "Sangrar, arrojar sangre, odola jario" Ib. "Chorrear, txorroka jario" Ib. "Gotear, txortaa, tantaka jario" Ib. "Corriente, adj., agua corriente, iturri jariotia, dariona" Ib. "Hitz onek esan nai du, irazekia, Jainkoaren amodioz sutua, amorezko suak eta garrak dariozkana" Ib. (s.v. serafín). "(Lloraba) lágrimas de sangre, odolnegarrak zeiozkan, odolezko malkoak" Ib. "Sangrar, arrojar sangre, (c.) odola jario" Añ. "Heder, (c.) [...] kiratsa dario" Ib. "Pedorrero, [...] puzkerra dariona" Ib. "Es verbo conjugable; pocas de sus flexiones están hoy en uso. Lotsea daridala imini nabe ene bekatu asko ta anditzarrak, [...] me han puesto de tal modo que me salta la vergüenza" A. "Découler" T-L. "Fregaderako tubua darixola zeuan" Elexp Berg. "Odola narion nago (AN-5vill), odola narixola nago (V-arr); txistuba daiotala nao (G-azp); [...] haguna dariola dago (BN-ciz), odola darixola dago (V-gip), malkoa dariola dao (V-arr) [...]; kaka dariela daude (G-azp)" Gte Erd 169. "Mara mara malkoa zeriola (G-azp)" Ib. 230. v. erion. Tr. Documentado al Norte, salvo en suletino, desde mediados del s. XVI; al Sur, si exceptuamos un ej. de datación dudosa en el Cantar de Alostorrea, no se encuentra en los textos hasta mediados del s. XVIII. Frente a la abundancia de formas fuertes, son escasos, aunque diversos, los ejs. de participio: el más antiguo corresponde a Leiçarraga (jariatu). Se documenta jarion en Pouvreau, Arana Goiri y autores modernos meridionales (Kerejeta, Gaztelu, Zaitegi e Ibiñagabeitia); jarin en Lizarraga de Elcano; jariotu en Iztueta y Lardizabal; jario en Larramendi, Duvoisin, Iturriaga, Iraizoz, Orixe, Zaitegi (Sof 189), Anabitarte, IBe e IBk, y jari en la edición muy retocada del Testamento de Haraneder hecha por Harriet y en Zalduby (cf. el uso sust. de jari en Hiribarren). En DFrec hay 13 ejs. de jario y 3 de jariatu. Para el sustantivo vbal. se encuentra jariatze- en Leiçarraga; jariete- en Axular, Pouvreau (en éste junto con el menos frec. jarieite-; cf. tbn. jarietze- en su Dicc.) y Haraneder; jarite- en Lizarraga de Elcano; jariotze- en Iztueta y jariote- en Altuna y Orixe.
En cuanto a su uso trans. o intrans., los testimonios más antiguos, tanto al Norte como al Sur, corresponden a construcciones intransitivas con complemento en dativo y es este uso el más frecuente en ambas tradiciones. Hay testimonios de construcción transitiva desde principios del s. XIX: al Sur en Lizarraga de Elcano, Echagaray, Iztueta, Arrue, Arana-Goiri, Azkue, D. Agirre, y autores cultos del s. XX (Altuna, L. Jauregi, Lauaxeta, Orixe, Lizardi, Etxaide, Etxaniz, Ibiñagabeitia...), alternando en casi todos ellos con el uso intrans.; al Norte en M. Elissamburu, Barbier, J. Etchepare (éste junto al menos frec. intrans.), Oxobi, Arradoy y Xalbador.
Las formas sintéticas son de uso general ya desde Dechepare. En lo que respecta a los paradigmas verbales que figuran en distintas gramáticas, Urte describe en la suya (350s.) un paradigma del tipo darit, darizu, dario, zaritan, zaritzun, zarion... con complemento dativo. Lardizabal (Gram 52), da cuenta de dos paradigmas, uno transitivo, que incluye formas con -o- temática como las que presenta Larramendi (s.v. manar): "Me mano o derramo en palabras, etc., dariot, dariozu, dario, dariogu, [...] nerion, zeñirion, zerion, geñirion [...]", y otro intransitivo: "Se me está cayendo, darit, darizu, dario, darigu [...], zeridan, zerizun, zerion [...]". Ithurry (332 y 333), y Lafitte (Gram 330s.) describen paradigmas de formas transitivas del tipo dariot, dariozu, dario, narion, zarion, harion, ginarion etc.: "Le verbe dario étant transitif, le complément direct se met au nominatif défini. Ex. Ura dario (Ax 503), [...]. Odola zarion (Lg 340) [...]. Zathitan zarizkon haragiak (Lg 272)", aunque los ejs. citados por Ithurri son ambiguos respecto al auxiliar y tanto en Axular como en Larreguy se encuentran ejs. con aux. intrans. bipersonal (v. infra).
Con respecto a las formas fuertes documentadas en los textos, la 3.a pers. es con diferencia la más frecuente y son generales las formas del tipo dario, darizkio, dariotza, darie, dariote, darite, zerion, zarion, zeriozkan, lerioken etc.; hay con todo, algunos ejs. de dari, debido probablemente a cuestiones de rima, en ChantP, Orixe (Eus 286), Etxaniz (LBB 375) y Azurmendi (HitzB 58); hay darizki- en Ibiñagabeitia (Virgil 86), así como zeriatela en Moguel. Encontramos un ej. de jarion (= darion) en Lhande (Yol 12). Para la 1.a sing. las formas más frecs. son las del tipo darit, darizkit, daridaz, zeridan... (Lizarraga de Elcano, Añibarro, Bilintx (80), Arrue (GB 143), Arrese Beitia (AmaE 81), Azkue, Orixe (Poem 555, Aitork 43; lerit en BM 30), S. Mitxelena (Aranz 194), Azurmendi (HitzB 29), Txillardegi (Let 46)); hay además darijat en Moguel, darist en Bilbao, dariot en Etxaniz (Antz 18), neriola en Azkue y L. Jauregi y nariola en Xalbador. En el plural se documentan formas como darigu, darizkigu, zerigun... en Goyhetche (193), Arrese Beitia (AmaE 355), Azkue (Ardi 121), Lizardi (IL 58) y Zaitegi (Plat 153); en D. Agirre encontramos sin embargo eriogula (Kr 92) y geriagula (AL), y hay un ej. de badariogula en J. Etchepare. Para la 2.a pers. hay formas del tipo darizu, darizkitzue, zeritzula... en Haramburu, Argainarats, Goyhetche (252), Elissamburu (PAd 54), Orixe (Poem 519), M. Atxaga (Gazt 37), Gandiaga (Elorri 134), Anduaga (AUzta 73) y Egan 1976 (1-6), 226; dariozu en Cardaberaz (Eg III 371), Aguirre (III 564), Zavala (Fab RIEV 1909, 37), Joannateguy (in Ardoy SFran 352) y J. Etchepare (Bur 90). En DFrec prácticamente sólo hay ejs. de dario, dariote, zerion y zerioten.
jarion
(Ith 332, Lf Gram 624),
jarien
(Ith 332). (Aux. trans. bipersonal). "(A mí me) manaba, nerion, a ti, erion, zeriozun, zenerion" Lar. "La racine de ce verbe est l'infinitif capital irion [...], iarion ou iarien, couler (sens actif: laisser couler, laisser tomber)" Ith 332. "Giza-gaixoak odola burrustan bazariokan, le pauvre homme perdait le sang à gros bouillons; orai ere bazariok, même à présent il en verse. Untzi bat ideki zuen usain on bat zariola, [...] répandant une bonne odeur; [...] gizon tristea, pilda dariozula, ez zira ahalge, [...] émettant le haillon; entzun ginuen segurki gezur izigarrienak zarizkola, [...] proférant les pires mensonges" Lf Gram 624.
Au da limosnain lorea ta grazia: aipatu orduko miak nezesidadea, eskuak jaritea karidadea. ' La mano derrame la caridad' . (133) LE-Ir (cf. jariarazi ). Negar-malkoa dariotela / ala zar nola gazteak. Echag 217. Denpora askoan jariotu zuten errekak urre ta zillar naste. Izt C 62. Guziak pozezko malkoak zeriztela. Arr GB 119. Jarijon biot / neure odol au / lenago! AG 2406. Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero [...]. A BGuzur 130. Buruko tximetatik bera ura geriagula. Ag AL 39. Partidaren erditan, pilotariek su dariotelarik. HU ( in Ox 202 ). Odola dariote gaizoek! JE Bur 31. Burrustan elhea dariotenen artean. Ib. 175. Duenak dario, duenak dario! Barb Sup 40. Hein begiek, sudurrek, ahoek, sua dariote. Ib. 123. Geruago ta odol geiago jarijoten eban. Altuna 36. Artzai-nagusiari negar-neriola / eskatu nion antxe neretzat txabola. Jaukol Biozk 97. Nok jarijok ainbeste atzon? " ¿Quién derrama este intenso perfume?" . Laux AB 88. Doala bada helduan-heldu ene ixtorioñoa, [...], eta hauxe badarit nolazpait: [...]. JE Ber 33. Egunak goizeko intza lur etze orixtetara yario dueño. Or Mi 77. Buruak oraino limuria daritela. ' Avec leurs têtes, où la vase reste encore' . Ib. 63. Berbizkunde-berria / maiteak yario. " Desgrana en su oído palabras de resurrección" . Ldi BB 156. Etxeetako tximiniak darioten kea. Aitzol ( in Ldi UO 5 ). Odei samurrek, euriz / jario zuten tanta bi. Or Eus 296. Otoi-eresi ta negar-marraska yario dugu. Zait Sof 57. Zure begiak darioten maitasun jario ori. Etxde JJ 245. Erromesaren ele garratzak egi-egia zerion. Ib. 243. Ardoaren berotasunean onelatsu zerion itza: [...]. Ib. 188. Jantziak ura txirrioka zeriola. Anab Poli 36. Milla eder-jarioz / arin igaro zan. " Mil gracias derramando" . Onaind ( in Gazt MusIx 204 ). Iupiter-ek euri ongarria iariongo du txurrustan. Ibiñ Virgil 52. Gizon horren ahoak? Irri dario! Ardoy SFran 313. Giza taldeak sua dario. NEtx LBB 289. Egualdiak zerutik / euri-malko dari. Ib. 375. Herioari so han nindagon dolamena nariola. Xa Odol 329. Gauza onetxek jentil-usaia dario. Berron Kijote 146. Laño beltz aiek euria dariote oraindik ere. Alkain 140. Orduko giroa alakoxea zan eta erlejiño usain andia erion araudiak. Etxabu Kontu 108. Harri zaharren azal horiztak ez dario kartoi-usairik. MEIG I 153s.
v. tbn. Arb Igand 67. EA OlBe 101. Lek SClar 119. Osk Kurl 127. Lasa Poem 96.
Manar, fluir (sentidos prop. y fig.). "Il me pend, il me coule, il me sort ou il pend à moi, il coule à moi, il sent à moi, niri badarit" Urt Gram 350. "Brotar, manar, arrojar" Lar. "Babear, girlia, elderra jario" Ib. "Moquear, mukia jario" Ib. "Peer, puzkerregin, jario" Ib. "Sangrar, arrojar sangre, odola jario" Ib. "Chorrear, txorroka jario" Ib. "Gotear, txortaa, tantaka jario" Ib. "Corriente, adj., agua corriente, iturri jariotia, dariona" Ib. "Hitz onek esan nai du, irazekia, Jainkoaren amodioz sutua, amorezko suak eta garrak dariozkana" Ib. (s.v. serafín). "(Lloraba) lágrimas de sangre, odolnegarrak zeiozkan, odolezko malkoak" Ib. "Sangrar, arrojar sangre, (c.) odola jario" Añ. "Heder, (c.) [...] kiratsa dario" Ib. "Pedorrero, [...] puzkerra dariona" Ib. "Es verbo conjugable; pocas de sus flexiones están hoy en uso. Lotsea daridala imini nabe ene bekatu asko ta anditzarrak, [...] me han puesto de tal modo que me salta la vergüenza" A. "Découler" T-L. "Fregaderako tubua darixola zeuan" Elexp Berg. "Odola narion nago (AN-5vill), odola narixola nago (V-arr); txistuba daiotala nao (G-azp); [...] haguna dariola dago (BN-ciz), odola darixola dago (V-gip), malkoa dariola dao (V-arr) [...]; kaka dariela daude (G-azp)" Gte Erd 169. "Mara mara malkoa zeriola (G-azp)" Ib. 230. v. erion. Tr. Documentado al Norte, salvo en suletino, desde mediados del s. XVI; al Sur, si exceptuamos un ej. de datación dudosa en el Cantar de Alostorrea, no se encuentra en los textos hasta mediados del s. XVIII. Frente a la abundancia de formas fuertes, son escasos, aunque diversos, los ejs. de participio: el más antiguo corresponde a Leiçarraga (jariatu). Se documenta jarion en Pouvreau, Arana Goiri y autores modernos meridionales (Kerejeta, Gaztelu, Zaitegi e Ibiñagabeitia); jarin en Lizarraga de Elcano; jariotu en Iztueta y Lardizabal; jario en Larramendi, Duvoisin, Iturriaga, Iraizoz, Orixe, Zaitegi (Sof 189), Anabitarte, IBe e IBk, y jari en la edición muy retocada del Testamento de Haraneder hecha por Harriet y en Zalduby (cf. el uso sust. de jari en Hiribarren). En DFrec hay 13 ejs. de jario y 3 de jariatu. Para el sustantivo vbal. se encuentra jariatze- en Leiçarraga; jariete- en Axular, Pouvreau (en éste junto con el menos frec. jarieite-; cf. tbn. jarietze- en su Dicc.) y Haraneder; jarite- en Lizarraga de Elcano; jariotze- en Iztueta y jariote- en Altuna y Orixe.
En cuanto a su uso trans. o intrans., los testimonios más antiguos, tanto al Norte como al Sur, corresponden a construcciones intransitivas con complemento en dativo y es este uso el más frecuente en ambas tradiciones. Hay testimonios de construcción transitiva desde principios del s. XIX: al Sur en Lizarraga de Elcano, Echagaray, Iztueta, Arrue, Arana-Goiri, Azkue, D. Agirre, y autores cultos del s. XX (Altuna, L. Jauregi, Lauaxeta, Orixe, Lizardi, Etxaide, Etxaniz, Ibiñagabeitia...), alternando en casi todos ellos con el uso intrans.; al Norte en M. Elissamburu, Barbier, J. Etchepare (éste junto al menos frec. intrans.), Oxobi, Arradoy y Xalbador.
Las formas sintéticas son de uso general ya desde Dechepare. En lo que respecta a los paradigmas verbales que figuran en distintas gramáticas, Urte describe en la suya (350s.) un paradigma del tipo darit, darizu, dario, zaritan, zaritzun, zarion... con complemento dativo. Lardizabal (Gram 52), da cuenta de dos paradigmas, uno transitivo, que incluye formas con -o- temática como las que presenta Larramendi (s.v. manar): "Me mano o derramo en palabras, etc., dariot, dariozu, dario, dariogu, [...] nerion, zeñirion, zerion, geñirion [...]", y otro intransitivo: "Se me está cayendo, darit, darizu, dario, darigu [...], zeridan, zerizun, zerion [...]". Ithurry (332 y 333), y Lafitte (Gram 330s.) describen paradigmas de formas transitivas del tipo dariot, dariozu, dario, narion, zarion, harion, ginarion etc.: "Le verbe dario étant transitif, le complément direct se met au nominatif défini. Ex. Ura dario (Ax 503), [...]. Odola zarion (Lg 340) [...]. Zathitan zarizkon haragiak (Lg 272)", aunque los ejs. citados por Ithurri son ambiguos respecto al auxiliar y tanto en Axular como en Larreguy se encuentran ejs. con aux. intrans. bipersonal (v. infra).
Con respecto a las formas fuertes documentadas en los textos, la 3.a pers. es con diferencia la más frecuente y son generales las formas del tipo dario, darizkio, dariotza, darie, dariote, darite, zerion, zarion, zeriozkan, lerioken etc.; hay con todo, algunos ejs. de dari, debido probablemente a cuestiones de rima, en ChantP, Orixe (Eus 286), Etxaniz (LBB 375) y Azurmendi (HitzB 58); hay darizki- en Ibiñagabeitia (Virgil 86), así como zeriatela en Moguel. Encontramos un ej. de jarion (= darion) en Lhande (Yol 12). Para la 1.a sing. las formas más frecs. son las del tipo darit, darizkit, daridaz, zeridan... (Lizarraga de Elcano, Añibarro, Bilintx (80), Arrue (GB 143), Arrese Beitia (AmaE 81), Azkue, Orixe (Poem 555, Aitork 43; lerit en BM 30), S. Mitxelena (Aranz 194), Azurmendi (HitzB 29), Txillardegi (Let 46)); hay además darijat en Moguel, darist en Bilbao, dariot en Etxaniz (Antz 18), neriola en Azkue y L. Jauregi y nariola en Xalbador. En el plural se documentan formas como darigu, darizkigu, zerigun... en Goyhetche (193), Arrese Beitia (AmaE 355), Azkue (Ardi 121), Lizardi (IL 58) y Zaitegi (Plat 153); en D. Agirre encontramos sin embargo eriogula (Kr 92) y geriagula (AL), y hay un ej. de badariogula en J. Etchepare. Para la 2.a pers. hay formas del tipo darizu, darizkitzue, zeritzula... en Haramburu, Argainarats, Goyhetche (252), Elissamburu (PAd 54), Orixe (Poem 519), M. Atxaga (Gazt 37), Gandiaga (Elorri 134), Anduaga (AUzta 73) y Egan 1976 (1-6), 226; dariozu en Cardaberaz (Eg III 371), Aguirre (III 564), Zavala (Fab RIEV 1909, 37), Joannateguy (in Ardoy SFran 352) y J. Etchepare (Bur 90). En DFrec prácticamente sólo hay ejs. de dario, dariote, zerion y zerioten.
azpiadiera-1.1.1
(Aux. intrans. bipersonal; se incluyen tbn. en este apartado ejs. ambiguos respecto al régimen). "Iarion zaikan odol ithurriaz" SP. "Iarietzea, diffluere. Iarieten zaitzu, badarizu" Ib. "Hitza darizu, tu babilles" Ib. "Iariotzea (G, L), iariatzea (L, BN, S), iarieitea (L, BN), eriotea (V, G). [...] Toutes les variantes s'emploient avec un complément indirect: odola dario, il lui coule du sang. 1. couler, laisser s'écouler, verser, en parlant d'un contenant qui laisse s'échapper un liquide. Untzi horri arnoa, ura, esnea dario, ce vase laisse échapper, couler du vin [...]. Pegarrari badario, [...]. En parlant d'un fluide. Itxindiak hor hemen zeuden khea zeriotela, [...]. Zainetik odola dariozu, [...] Gau ta egun ene begiei zarioten nigarra, [...]. 2. [...] Uriari zurrutan zeriolarik, tandis que la pluie tombait à verse. 3. au mor. Alderdi guztietarik eztia dario, [...]. 4. au fig. [...] Ixil zaitezte, elha bezenbat gezur dariozue, [...]. En parlant de choses qu'on porte en abondance sur soi ou qui pendent des vêtements. Dabila behin urhea eta gero philtzarra dariola [...]. Urradura darion soinekoa, vêtement d'où pendent les déchirures" H. "Kandelario lario, atxari ura dario" Canc. pop. (ap. DRA, s.v. kandelaria). "Daukanari darixo (V-gip)".
Nere biotzari bakarrik mindura jario. " Cantar de Alostorrea" . Balad 48. Begiez nola zenakusan zure iabe handia / orotarik lariola odol preziatuia. E 31. Ur bizizko flubioak iariaturen zaizka bere sabeletik. Lç Io 7, 38 (HeH iariko zaizka, Dv jarioko zaizka, Ol ibaika darioke, Ir YKBiz 317 yarioko zaizkio, Ker jariongo yakoz, IBe jarioko zaizkio, IBk jarioko dira ). Haguna dariola. Lç Mc 9, 39 (Dv, HeH, Leon, Ker, IBk, IBe dariola, He darioela; v. tbn. Mc 9, 20 lariola, y Mc 9, 18 haguna diariok ). Zaurietarik zerion / isurika odola / ithurriei ur garbia / zorrotetarik nola. EZ Noel 75. Guzia odoletan odola gorputz guzirik zeritzula. Harb 295s. Orari berari ahotik odola iarieten baitzaika. Ax 510 (V 329). Zure ezpainei badarie, / garazia naharo. Hm 48. Andre Sakratuaren eskuei mirrha darie. SP Phil 259 (He 261 eskuetarik mirrha dario ). Ene Iauna [...] / hau da odol darizuna / oiñ eskuetarikan. Arr DevB 187 (185 zaritzula ). Idiari nigarra darionian [...]. Mong 592. San Agustiñen biotzari sua eta garra darion artean. Lar SAgust 16. Debozio oni dariozkan [ondasunak] . Lar Carta a Mb 277. Eriari darion odola [...] geldirazi. Mb IArg I 189. S. Franzisko Xabier-ek an len milagroak eta milagrok zeriozkala erakutsi zuen [...]. Mb IArg II 269. Izerdia zeridala. (298). LE-Ir. Odola darijat arpegiti beera. Mb PAb 76. Argia zeriatela korputzetatik. Mg CC 204. Ez sinistu gizon gaiztoari, / gezurra dariolako alakoari. VMg 78 (v. tbn. Lard 33, A Ardi 94 gezurra zeriola, Ardoy SFran 231 gezurra zariotela, 169 egia zariola ). Loikeria alde guztietatik darion onzi bat. Gco II 25. Elkarren kontra madarikazioa dariela. AA III 540. Aren kontra su artuta, gorrotua darijola dago. fB Ic I 99. Umiari begira adurra darijuela. Astar II 201. Arriturik eta lotsea daridala imini nabe ene bekatu [...] tzarrak. Añ EL2 154s ( EL1 139 arriturik ta lotsa gogorrean ). Tantaka kokotzetik / jarioz koipea. It Fab 28. Zeñari [...] jariotzen zaion ur garbi ona. Izt C 100. Erronka zeriola egon oi omen zan iristen zan toki guztietan. Ib. 251. Nekhatzen gare net darigula izerdi. Gy 193. Jariotu zitzaion odolarekin [...]. Lard 456. Luzaro egon ziran negar-malkoak zerieztela. Ib. 43. Odei sutu txingarrak zeriozkana. Ib. 91. Baionako hirian hitz on zariola / begirik idorrenei nigar zaritela. Hb Esk 106. Egiari argi dario. Hb Egia 151. Guziei urgulu eta zorokeria dariote. Ib. 124. Esnea ta eztia darion lurra. Ur Lev 20, 24 (Dv darioen, Ol darizkion, Ker darion ). Zuen eskuai malkoak eta odola darizte. Arr GB 144. Begiak eri / bi sudur ziluetarik mukuia dari. ChantP 86. --Osaba, [...] herdea darizu kokoxa behera! [...] --Hobe huke hik ere herdea balarikik! Elzb PAd 54. [Bi gizon zetozen] ukalondotatikan ere berriketa zerioela. Apaol 66 (v. tbn. Moc Damu 28 berriketa dariyola ). Jainkoaren zinezko Ama / baita Birjina Maria. / Izen hoi du zuzen emana / Jainko Semetik jaria. Zby RIEV 1908, 207. Eztia zarioten solhas samur batzu. Jnn SBi 136. Irri egiten zuen, ahotik blasfemioa zariola. HU Aurp 46.
(s. XX) Pozak urteteutsien begietatik, maitetasuna jariokoen aotik. Ag Kr 218. Sartu da lustria dariyola [...] arro arro. Iraola 111. Mikallari malko lodiak zeriozkion. Ag G 230. Ezagun zuan baserriak. Euri lanbro bat erori orduko, iztilla zeriokeon alderdi guztietatik. Ib. 128. Kia dariola dago. Urruz Zer 82. Loitu ta urratuta, sudurretik odola darijola. Kk Ab I 32. Negarra tantoka darit. A Ardi 27. Ta begietatik tximistak zeriozkala, ots egin zuan. Lh Yol 13. Txilibituari berari negar-soiñua dario. Mok 17. Ikara zeriela jetxierazi zitun. Or SCruz 56. Asi zan orruka ta bitsa eriola. Or Tormes 111. Orori badarite urre-dirdira ezti bat. JE Ber 63. Bekokieri gero ta dirdai aundiago darite. Or Mi 148. Izerdia ta patsa darie gizonezkoai. TAg Uzt 81. Barren ortatik axalera zerbait iario oi zaigunean. Or QA 142. Andre Madaleni malkoak zerizkion. Etxde JJ 219. Kiratsa dario ur geldiari. Txill Let 124. Nire zanei darioen inpernuko sua. Erkiag Arran 156. Paper biribil batean merengea bota ta beeko txulotik jario zeriola zirriborro politak egiten zituan. Anab Poli 77. Negarra darist. Bilbao IpuiB 211. Aspaldiko usain bat dario bere izkuntzari. AIr Egan 1960, 87. Barne-iturri ortatik jarion olertitzak [...]. Gazt MusIx 61. [Egurrari] kea dario. Onaind ( in Gazt MusIx 148 ). Edan ditu idazleak poema oni darizkion urak. Ibiñ Virgil 34. Orren eltziai esnia yariten ez. (AN-erro). Inza NaEsZarr 2324 (que explica: "elkorra, eutsia, zikoitza"). Bere poesiari darion [...] tristura. Lasa Poem 105. Aidean ibiltzen dala, sua dariola. BBarand 22s. Gazte luze bat [...], irrizafla karkailadun bat solasartetik aise zariona. Larre ArtzainE 149. Ez nabil itxurakerian, aitzakia eta desenkusa daridala. MEIG VII 114. Trapukerian dabil [...] hitz adina gezur dariola. MEIG I 195. Eta inguruan zebilkion negar samina zeriola. MEIG IX 104.
v. tbn. Lg II 88. Gy 33. Zab Gabon 39. AB AmaE 122. Elsb Fram VI. Echta Jos 363. Ag G 22. Ir YKBiz 246. Ldi BB 94. Eguzk GizAuz 46. Iratz 30. SMitx Aranz 5. Mde Pr 111. Lek SClar 114. Erkiag Arran 161. Gand Elorri 149. Osk Kurl 39. Vill Jaink 50. NEtx LBB 44.
(Ejs. no claros respecto al régimen): O Po 64. ES 170. Cb Eg II 205. DurPl 99. Zav Fab RIEV 1907, 535. Dv LEd 13. Bil 107. Aran SIgn 68. Laph 205. Elzb PAd 41. Sor AuOst 83. PE 69. Zab Gabon 62. Arb Igand 28. Azc PB 75. Ill Testim 12. StPierre 37. JanEd I 71. ArgiDL 97. Ox 131. Jaukol Biozk 51. Enb 65. Tx B 136. Yanzi 82. MendaroTx 257. FIr 158. ABar Goi 73. Lf Murtuts 17. SM Zirik 105. MAtx Gazt 61. Mattin 104. And AUzta 155. Salav 53. Etxba Ibilt 476. Olea 126. Gerrika 17.
Nere biotzari bakarrik mindura jario. " Cantar de Alostorrea" . Balad 48. Begiez nola zenakusan zure iabe handia / orotarik lariola odol preziatuia. E 31. Ur bizizko flubioak iariaturen zaizka bere sabeletik. Lç Io 7, 38 (HeH iariko zaizka, Dv jarioko zaizka, Ol ibaika darioke, Ir YKBiz 317 yarioko zaizkio, Ker jariongo yakoz, IBe jarioko zaizkio, IBk jarioko dira ). Haguna dariola. Lç Mc 9, 39 (Dv, HeH, Leon, Ker, IBk, IBe dariola, He darioela; v. tbn. Mc 9, 20 lariola, y Mc 9, 18 haguna diariok ). Zaurietarik zerion / isurika odola / ithurriei ur garbia / zorrotetarik nola. EZ Noel 75. Guzia odoletan odola gorputz guzirik zeritzula. Harb 295s. Orari berari ahotik odola iarieten baitzaika. Ax 510 (V 329). Zure ezpainei badarie, / garazia naharo. Hm 48. Andre Sakratuaren eskuei mirrha darie. SP Phil 259 (He 261 eskuetarik mirrha dario ). Ene Iauna [...] / hau da odol darizuna / oiñ eskuetarikan. Arr DevB 187 (185 zaritzula ). Idiari nigarra darionian [...]. Mong 592. San Agustiñen biotzari sua eta garra darion artean. Lar SAgust 16. Debozio oni dariozkan [ondasunak] . Lar Carta a Mb 277. Eriari darion odola [...] geldirazi. Mb IArg I 189. S. Franzisko Xabier-ek an len milagroak eta milagrok zeriozkala erakutsi zuen [...]. Mb IArg II 269. Izerdia zeridala. (298). LE-Ir. Odola darijat arpegiti beera. Mb PAb 76. Argia zeriatela korputzetatik. Mg CC 204. Ez sinistu gizon gaiztoari, / gezurra dariolako alakoari. VMg 78 (v. tbn. Lard 33, A Ardi 94 gezurra zeriola, Ardoy SFran 231 gezurra zariotela, 169 egia zariola ). Loikeria alde guztietatik darion onzi bat. Gco II 25. Elkarren kontra madarikazioa dariela. AA III 540. Aren kontra su artuta, gorrotua darijola dago. fB Ic I 99. Umiari begira adurra darijuela. Astar II 201. Arriturik eta lotsea daridala imini nabe ene bekatu [...] tzarrak. Añ EL2 154s ( EL1 139 arriturik ta lotsa gogorrean ). Tantaka kokotzetik / jarioz koipea. It Fab 28. Zeñari [...] jariotzen zaion ur garbi ona. Izt C 100. Erronka zeriola egon oi omen zan iristen zan toki guztietan. Ib. 251. Nekhatzen gare net darigula izerdi. Gy 193. Jariotu zitzaion odolarekin [...]. Lard 456. Luzaro egon ziran negar-malkoak zerieztela. Ib. 43. Odei sutu txingarrak zeriozkana. Ib. 91. Baionako hirian hitz on zariola / begirik idorrenei nigar zaritela. Hb Esk 106. Egiari argi dario. Hb Egia 151. Guziei urgulu eta zorokeria dariote. Ib. 124. Esnea ta eztia darion lurra. Ur Lev 20, 24 (Dv darioen, Ol darizkion, Ker darion ). Zuen eskuai malkoak eta odola darizte. Arr GB 144. Begiak eri / bi sudur ziluetarik mukuia dari. ChantP 86. --Osaba, [...] herdea darizu kokoxa behera! [...] --Hobe huke hik ere herdea balarikik! Elzb PAd 54. [Bi gizon zetozen] ukalondotatikan ere berriketa zerioela. Apaol 66 (v. tbn. Moc Damu 28 berriketa dariyola ). Jainkoaren zinezko Ama / baita Birjina Maria. / Izen hoi du zuzen emana / Jainko Semetik jaria. Zby RIEV 1908, 207. Eztia zarioten solhas samur batzu. Jnn SBi 136. Irri egiten zuen, ahotik blasfemioa zariola. HU Aurp 46.
(s. XX) Pozak urteteutsien begietatik, maitetasuna jariokoen aotik. Ag Kr 218. Sartu da lustria dariyola [...] arro arro. Iraola 111. Mikallari malko lodiak zeriozkion. Ag G 230. Ezagun zuan baserriak. Euri lanbro bat erori orduko, iztilla zeriokeon alderdi guztietatik. Ib. 128. Kia dariola dago. Urruz Zer 82. Loitu ta urratuta, sudurretik odola darijola. Kk Ab I 32. Negarra tantoka darit. A Ardi 27. Ta begietatik tximistak zeriozkala, ots egin zuan. Lh Yol 13. Txilibituari berari negar-soiñua dario. Mok 17. Ikara zeriela jetxierazi zitun. Or SCruz 56. Asi zan orruka ta bitsa eriola. Or Tormes 111. Orori badarite urre-dirdira ezti bat. JE Ber 63. Bekokieri gero ta dirdai aundiago darite. Or Mi 148. Izerdia ta patsa darie gizonezkoai. TAg Uzt 81. Barren ortatik axalera zerbait iario oi zaigunean. Or QA 142. Andre Madaleni malkoak zerizkion. Etxde JJ 219. Kiratsa dario ur geldiari. Txill Let 124. Nire zanei darioen inpernuko sua. Erkiag Arran 156. Paper biribil batean merengea bota ta beeko txulotik jario zeriola zirriborro politak egiten zituan. Anab Poli 77. Negarra darist. Bilbao IpuiB 211. Aspaldiko usain bat dario bere izkuntzari. AIr Egan 1960, 87. Barne-iturri ortatik jarion olertitzak [...]. Gazt MusIx 61. [Egurrari] kea dario. Onaind ( in Gazt MusIx 148 ). Edan ditu idazleak poema oni darizkion urak. Ibiñ Virgil 34. Orren eltziai esnia yariten ez. (AN-erro). Inza NaEsZarr 2324 (que explica: "elkorra, eutsia, zikoitza"). Bere poesiari darion [...] tristura. Lasa Poem 105. Aidean ibiltzen dala, sua dariola. BBarand 22s. Gazte luze bat [...], irrizafla karkailadun bat solasartetik aise zariona. Larre ArtzainE 149. Ez nabil itxurakerian, aitzakia eta desenkusa daridala. MEIG VII 114. Trapukerian dabil [...] hitz adina gezur dariola. MEIG I 195. Eta inguruan zebilkion negar samina zeriola. MEIG IX 104.
v. tbn. Lg II 88. Gy 33. Zab Gabon 39. AB AmaE 122. Elsb Fram VI. Echta Jos 363. Ag G 22. Ir YKBiz 246. Ldi BB 94. Eguzk GizAuz 46. Iratz 30. SMitx Aranz 5. Mde Pr 111. Lek SClar 114. Erkiag Arran 161. Gand Elorri 149. Osk Kurl 39. Vill Jaink 50. NEtx LBB 44.
(Ejs. no claros respecto al régimen): O Po 64. ES 170. Cb Eg II 205. DurPl 99. Zav Fab RIEV 1907, 535. Dv LEd 13. Bil 107. Aran SIgn 68. Laph 205. Elzb PAd 41. Sor AuOst 83. PE 69. Zab Gabon 62. Arb Igand 28. Azc PB 75. Ill Testim 12. StPierre 37. JanEd I 71. ArgiDL 97. Ox 131. Jaukol Biozk 51. Enb 65. Tx B 136. Yanzi 82. MendaroTx 257. FIr 158. ABar Goi 73. Lf Murtuts 17. SM Zirik 105. MAtx Gazt 61. Mattin 104. And AUzta 155. Salav 53. Etxba Ibilt 476. Olea 126. Gerrika 17.
azpiadiera-1.1.1.1
Colgarle algo (a alguien).
Eman zuten sarraskitan Jesusen gorphutz sakratua. Zathitan zarizkon haragiak. Lg II 272. Arabakia zeriola ta erdi-eranzia ibillirik. Aran SIgn 111. Bati [...] gorputz guztitik / sedatu-zinta dariyo. Xe 313. Etzan a ulea ez, / ezpada urrea, / ulondo bakotxeko / zerion perlea. Balad 202. Nere gaitzari beti dieta / Agindu izandu diyo; / Lepua metu, ijara seio / Atzetik galtzak jariyo. Bertsol 218. Ille kizkur dizditsua zerion bizkarretik. Or Mi 7.
Eman zuten sarraskitan Jesusen gorphutz sakratua. Zathitan zarizkon haragiak. Lg II 272. Arabakia zeriola ta erdi-eranzia ibillirik. Aran SIgn 111. Bati [...] gorputz guztitik / sedatu-zinta dariyo. Xe 313. Etzan a ulea ez, / ezpada urrea, / ulondo bakotxeko / zerion perlea. Balad 202. Nere gaitzari beti dieta / Agindu izandu diyo; / Lepua metu, ijara seio / Atzetik galtzak jariyo. Bertsol 218. Ille kizkur dizditsua zerion bizkarretik. Or Mi 7.
azpiadiera-1.1.1.2
Angeruak eurak auspez, aurpegia dariela, badagoz zeure anditasunaren aurrean.
Añ EL2 171 (
EL1 156 ikaraz humildurik
).
azpiadiera-1.1.1.3
Ama Birjina Arantzazukoak / eguteran ttu laioak / batetik itzal darionako / bestera aldatzekoak.
Balad 188.
azpiadiera-1.1.2
(Aux. intrans. unipersonal; en algunos ejs. puede pensarse que hay un dat. no expreso). Fluir, manar. "Karrapusta apur bat ipiñi biat izaten jako [tubuari] urik ez deiñ jario, [...] para que no gotee el agua" Etxba Eib (s.v. karrapusta).
Ene Iainkoaren grazia horrela iarieiten da emeki, xirripa xume hau bezala. SP Phil 134 (He 137 jardesten ). Zure ezpainetarik iarieten direla haren izen sainduaren laudorioak. Ib. 335 (He 337 yarieten ). Ez dezazutela beldur [...] aituko dala [...] argi au; bai eta jarioko ere etorkizaldi guzientzat, mundu onek dirauen artean. Lar SAgust 9. Jarinbaize orren lepotík ésne. LE JMSB 551. Ithurri bethi iariko den bat. HeH Io 4, 14. Yainkoaren bialdu aundiaren abotik, ola yario zen olio saindua bezala Yainko-itza. Or Mi 135. Yario ditezela aien ezpañetatik ahapaldi legunak. Ib. 34. Urratzean, jario bai laite zikiña. " Pudiera desprenderse el excremento" . Or Eus 136. Non, beraz, gaitza? Nondik iario da orrera? Or Aitork 159. Barkatu zaiozu, odolik aski jario da-ta. Etxde AlosT 104. Malko txit gozoak iarioten dira oarkabe. Or ( in Gazt MusIx 40 ). Itxaso aldera emaro darion Guadalkibir ibaiari [...]. Gazt MusIx 67. Garbienik darion / iturburuan ase bai gogoa. " Do más pura mana la fuente" . Ib. 115. Mendiko baso ainubean txirristaka darion iturburura. Zait Plat 25 (v. tbn. Sof 118). Odietatik darion ura edan dezaten. Ibiñ Virgil 101. Oinazearen tantolak etengabe zerioten. Lasa Poem 98. Teilen artetik itaxura zarion nigarren gisan. Xa Odol 103. Haren sabeletik ur bizizko ibaiak jarioko dira. IBk Io 7, 38. Horien ezpainetarik darion hizketaren gatza. MIH 168.
Ene Iainkoaren grazia horrela iarieiten da emeki, xirripa xume hau bezala. SP Phil 134 (He 137 jardesten ). Zure ezpainetarik iarieten direla haren izen sainduaren laudorioak. Ib. 335 (He 337 yarieten ). Ez dezazutela beldur [...] aituko dala [...] argi au; bai eta jarioko ere etorkizaldi guzientzat, mundu onek dirauen artean. Lar SAgust 9. Jarinbaize orren lepotík ésne. LE JMSB 551. Ithurri bethi iariko den bat. HeH Io 4, 14. Yainkoaren bialdu aundiaren abotik, ola yario zen olio saindua bezala Yainko-itza. Or Mi 135. Yario ditezela aien ezpañetatik ahapaldi legunak. Ib. 34. Urratzean, jario bai laite zikiña. " Pudiera desprenderse el excremento" . Or Eus 136. Non, beraz, gaitza? Nondik iario da orrera? Or Aitork 159. Barkatu zaiozu, odolik aski jario da-ta. Etxde AlosT 104. Malko txit gozoak iarioten dira oarkabe. Or ( in Gazt MusIx 40 ). Itxaso aldera emaro darion Guadalkibir ibaiari [...]. Gazt MusIx 67. Garbienik darion / iturburuan ase bai gogoa. " Do más pura mana la fuente" . Ib. 115. Mendiko baso ainubean txirristaka darion iturburura. Zait Plat 25 (v. tbn. Sof 118). Odietatik darion ura edan dezaten. Ibiñ Virgil 101. Oinazearen tantolak etengabe zerioten. Lasa Poem 98. Teilen artetik itaxura zarion nigarren gisan. Xa Odol 103. Haren sabeletik ur bizizko ibaiak jarioko dira. IBk Io 7, 38. Horien ezpainetarik darion hizketaren gatza. MIH 168.
azpiadiera-1.1.2.1
Colgar.
[Xapel bat] perlaz [...] apaindua du. Xingolak badariotzi hartarik bizkarrean behera. JE Bur 141.
[Xapel bat] perlaz [...] apaindua du. Xingolak badariotzi hartarik bizkarrean behera. JE Bur 141.
azpiadiera-1.1.3
Au da limosnain lorea ta grazia: aipatu orduko miak nezesidadea, eskuak jaritea karidadea. ' La mano derrame la caridad' . (133) LE-Ir (cf. jariarazi ). Negar-malkoa dariotela / ala zar nola gazteak. Echag 217. Denpora askoan jariotu zuten errekak urre ta zillar naste. Izt C 62. Guziak pozezko malkoak zeriztela. Arr GB 119. Jarijon biot / neure odol au / lenago! AG 2406. Lenengotan loa neriola ioaten nintzen, baie gero [...]. A BGuzur 130. Buruko tximetatik bera ura geriagula. Ag AL 39. Partidaren erditan, pilotariek su dariotelarik. HU ( in Ox 202 ). Odola dariote gaizoek! JE Bur 31. Burrustan elhea dariotenen artean. Ib. 175. Duenak dario, duenak dario! Barb Sup 40. Hein begiek, sudurrek, ahoek, sua dariote. Ib. 123. Geruago ta odol geiago jarijoten eban. Altuna 36. Artzai-nagusiari negar-neriola / eskatu nion antxe neretzat txabola. Jaukol Biozk 97. Nok jarijok ainbeste atzon? " ¿Quién derrama este intenso perfume?" . Laux AB 88. Doala bada helduan-heldu ene ixtorioñoa, [...], eta hauxe badarit nolazpait: [...]. JE Ber 33. Egunak goizeko intza lur etze orixtetara yario dueño. Or Mi 77. Buruak oraino limuria daritela. ' Avec leurs têtes, où la vase reste encore' . Ib. 63. Berbizkunde-berria / maiteak yario. " Desgrana en su oído palabras de resurrección" . Ldi BB 156. Etxeetako tximiniak darioten kea. Aitzol ( in Ldi UO 5 ). Odei samurrek, euriz / jario zuten tanta bi. Or Eus 296. Otoi-eresi ta negar-marraska yario dugu. Zait Sof 57. Zure begiak darioten maitasun jario ori. Etxde JJ 245. Erromesaren ele garratzak egi-egia zerion. Ib. 243. Ardoaren berotasunean onelatsu zerion itza: [...]. Ib. 188. Jantziak ura txirrioka zeriola. Anab Poli 36. Milla eder-jarioz / arin igaro zan. " Mil gracias derramando" . Onaind ( in Gazt MusIx 204 ). Iupiter-ek euri ongarria iariongo du txurrustan. Ibiñ Virgil 52. Gizon horren ahoak? Irri dario! Ardoy SFran 313. Giza taldeak sua dario. NEtx LBB 289. Egualdiak zerutik / euri-malko dari. Ib. 375. Herioari so han nindagon dolamena nariola. Xa Odol 329. Gauza onetxek jentil-usaia dario. Berron Kijote 146. Laño beltz aiek euria dariote oraindik ere. Alkain 140. Orduko giroa alakoxea zan eta erlejiño usain andia erion araudiak. Etxabu Kontu 108. Harri zaharren azal horiztak ez dario kartoi-usairik. MEIG I 153s.
v. tbn. Arb Igand 67. EA OlBe 101. Lek SClar 119. Osk Kurl 127. Lasa Poem 96.
azpiadiera-1.1.3.1
Ez daritela negarrek!
Gy 100.
azpiadiera-1.1.3.2
Colgar.
Alkate jauna, athorra dariozu! Athorra! Barb Sup 40. Baituak gerritik zerion narru-zizku batean. NEtx Antz 139.
Alkate jauna, athorra dariozu! Athorra! Barb Sup 40. Baituak gerritik zerion narru-zizku batean. NEtx Antz 139.
azpiadiera-1.1.3.3
Argindar barik geratuteak / lan gabezia dario.
Ayesta 15.
azpiadiera-1.1.3.4
Azkenean lothu zen [...] erdi eskuara, erdi frantses, gehienak oraiko egunean zorigaitzez mintzo giren bezala, gogoan aitzinetik apaindu gabe badariogularik.
JE Bur 134.
Bainan, mintzatzeak berak berotua baitzuen, etzezaketen bazterretako elheek izi. Bazarion aitzina: [...].
Ib. 104s.
azpiadiera-1.1.4
(Aux. trans. tripersonal).
Bijozkada leuna darijost eure irrintzijak. " Me infunde" . Laux BBa 38. Euskera, poesi bidez, eraberritu nai; osertz neurrigabeak darikizkio. " Lo enfila hacia horizontes sin términos" . Aitzol ( in Laux BBa X ).
Bijozkada leuna darijost eure irrintzijak. " Me infunde" . Laux BBa 38. Euskera, poesi bidez, eraberritu nai; osertz neurrigabeak darikizkio. " Lo enfila hacia horizontes sin términos" . Aitzol ( in Laux BBa X ).
azpiadiera-1.1.5
Rebosar.
Emazue ta emango zaitzue. Neurri ona, zapatua, astindua ta dariona emango dizuete altzora. Ir YKBiz 135.
Emazue ta emango zaitzue. Neurri ona, zapatua, astindua ta dariona emango dizuete altzora. Ir YKBiz 135.
sense-2
II.
(Sust.).
azpiadiera-2.1
1.
(V-och, G ap. A
;
VP
, Lar, Añ, Hb, VocCB
→Dv (V, G), H),
jarion (V-gip, Gc ap. A),
jari (Dv),
jaira (Dv).
Flujo, emanación (sentidos prop. y fig.). " Jario tellatukoa, gotera" VP 48v. " Jario musukoa, moquita" Ib. 49v. "Fluxo" Lar, Añ. "Decurso, joaira, jarioa " Lar. "Derrame" VocCB . " Jaria ou jaira, écoulement, flux" Dv. v. dario.
[Iturria] jario gitxiagokoa bada ere [...]. Izt C 86 (v. tbn. 84). Zeintzuben jarioak egiñeratzen duten Otsaingo ibaia. Ib. 78. Horra ithurria / zertako den onhesten hetazko yaria. Hb Esk 202. Ezin ukhatua da, badute mihia / urrezkoa duena hitzezko yaria. Ib. 144. Edagun / mâts onaren jario. "Zumo" . Or Eus 66. Urrezko / yarioz argiak / belarrean oi-ditun / begibil zoliak. Ldi BB 60. Malkoen jarioak zearkatzen zion [aurpegia] . TAg Uzt 276. Iainkoaren on-doaien iario ori. Or QA 181. Zuk esandako berba gitxiak [...] / jario ernaiz diraute ozen. Gand Elorri 137. Iturri ontatik sortu oi dan jario. "El corriente" . Gazt MusIx 221. Itzen jario buka eziña. Basarri 49. Bazakien gauzen jarioaren berri: ikusten zituen oro zoatzila baratu gabe aldatuz. Lf ( in Zait Plat XX ). "Betiko iarioa" irakatsi zigun Erakleito. Zait Plat 29. Edari demonio, / inpernuko jario, / pardel danen bizio. NEtx LBB 365. Gure etxeetatik Ameriketa alderako jario etengabea sortze uan aldi aretan. Ib. 12 (v. tbn. 32). Ugariagoa izango da errapearen iarioa. Ibiñ Virgil 100. Teillatuan jario ta sukaldean maxio. EZBB II 114. Bereala nabarituko dezu txakonen batean bere [uraren] jarioa. Zendoia 180. Horien ahotik isurtzen den jarioak ez nau [...] asetzen. MIH 362. Barren bizitzaren jario igeskorra. Ib. 176.
Flujo, emanación (sentidos prop. y fig.). " Jario tellatukoa, gotera" VP 48v. " Jario musukoa, moquita" Ib. 49v. "Fluxo" Lar, Añ. "Decurso, joaira, jarioa " Lar. "Derrame" VocCB . " Jaria ou jaira, écoulement, flux" Dv. v. dario.
[Iturria] jario gitxiagokoa bada ere [...]. Izt C 86 (v. tbn. 84). Zeintzuben jarioak egiñeratzen duten Otsaingo ibaia. Ib. 78. Horra ithurria / zertako den onhesten hetazko yaria. Hb Esk 202. Ezin ukhatua da, badute mihia / urrezkoa duena hitzezko yaria. Ib. 144. Edagun / mâts onaren jario. "Zumo" . Or Eus 66. Urrezko / yarioz argiak / belarrean oi-ditun / begibil zoliak. Ldi BB 60. Malkoen jarioak zearkatzen zion [aurpegia] . TAg Uzt 276. Iainkoaren on-doaien iario ori. Or QA 181. Zuk esandako berba gitxiak [...] / jario ernaiz diraute ozen. Gand Elorri 137. Iturri ontatik sortu oi dan jario. "El corriente" . Gazt MusIx 221. Itzen jario buka eziña. Basarri 49. Bazakien gauzen jarioaren berri: ikusten zituen oro zoatzila baratu gabe aldatuz. Lf ( in Zait Plat XX ). "Betiko iarioa" irakatsi zigun Erakleito. Zait Plat 29. Edari demonio, / inpernuko jario, / pardel danen bizio. NEtx LBB 365. Gure etxeetatik Ameriketa alderako jario etengabea sortze uan aldi aretan. Ib. 12 (v. tbn. 32). Ugariagoa izango da errapearen iarioa. Ibiñ Virgil 100. Teillatuan jario ta sukaldean maxio. EZBB II 114. Bereala nabarituko dezu txakonen batean bere [uraren] jarioa. Zendoia 180. Horien ahotik isurtzen den jarioak ez nau [...] asetzen. MIH 362. Barren bizitzaren jario igeskorra. Ib. 176.
azpiadiera-2.1.1
[Kesar], emaidazu, otoi, iario errex bat, eta lagun ezadazu egiteko ausart onetan.
'
Accorde-moi une course aisée'
.
Ibiñ Virgil 70.
azpiadiera-2.1.2
(Como segundo miembro de comp. sustantivos).
"Fluxo de palabras, hitz jarioa, de sangre odolgarioa [sic], &c."
Lar.
"Sangre, lluvia en las mujeres, odoljarioa
"
Ib.
"Cerote, miedo grande, bildurjarioa
"
Ib.
"
Gernu jaira, incontinence d'urine"
Dv.
"
Gibel iario, flux dysentérique ou hémorroïdal du fondement"
H.
Zure hitz-jarioari arautsutsa edo solezismoa deituko dioe. Ub 3. Bi begien péan bi erréka edo arráia inomenzekizkio negár jarioarén útses. LE JMSB 472. Eta han berean agortu zitzaioen odol jaria. Dv Mc 5, 29 (Lç odol ithurri). Hazi jaria jasaiten duen gizona. Dv Lev 15, 2 (Ur aziaren jarioa, Ker azi jarioz dagoan gizona; v. tbn. Ol 2 Sam 3, 29 aziyario). Emakume bat odol jarioaren gaitzarekin zegoena. Ur Mt (G) 9, 20 (Ol, Or, Ker, IBe odol-jario; Ur (V) odol erijo ). Illunbetan izar-yarioa bai litzan. 'Plu des étoiles' . Or Mi 96. Goi argi-yario artatik egarriz edaten. Ldi IL 29. Eure itz-jarijon orrekin. Laux AB 48 (v. tbn. (h)itz-jario Ag G 316, Ir YKBiz 129, TAg Uzt 222, Zait Sof 142, Mde HaurB 31, NEtx Antz 87, Anab Aprika 69, Uzt Sas 302, TxGarm BordaB 170, Insausti 287, MIH 49). Txukatzen zun lur legor egarrituak, euri-jarioa. TAg Uzt 258. Bekokiko izerdi-jarioa txukatu. Ib. 81 (v. tbn. izerdi-jario Gazt MusIx 101). Aurpegiko zikiñak garbitu ta odol-jarioa geldieraztera. Ib. 243 (v. tbn. odol-jario Lard 390, Leon Mc 5, 29, Etxde JJ 30, NEtx Antz 11, Bilbao IpuiB 271, Ostolaiz 59). Neure goibel-iarioa ixten. Or Aitork 236. Ez detzadala ustelkeri itsusi oriek egin, erraiñu loien bidez aragi-iarioraiño. Or Aitork 279. Argi jarioak. Gand Elorri 49. Jainko-urrinte-jario. "Emisiones de bálsamo divino" . Gazt MusIx 191. Ur-jario pozgarria. Zendoia 181.
Zure hitz-jarioari arautsutsa edo solezismoa deituko dioe. Ub 3. Bi begien péan bi erréka edo arráia inomenzekizkio negár jarioarén útses. LE JMSB 472. Eta han berean agortu zitzaioen odol jaria. Dv Mc 5, 29 (Lç odol ithurri). Hazi jaria jasaiten duen gizona. Dv Lev 15, 2 (Ur aziaren jarioa, Ker azi jarioz dagoan gizona; v. tbn. Ol 2 Sam 3, 29 aziyario). Emakume bat odol jarioaren gaitzarekin zegoena. Ur Mt (G) 9, 20 (Ol, Or, Ker, IBe odol-jario; Ur (V) odol erijo ). Illunbetan izar-yarioa bai litzan. 'Plu des étoiles' . Or Mi 96. Goi argi-yario artatik egarriz edaten. Ldi IL 29. Eure itz-jarijon orrekin. Laux AB 48 (v. tbn. (h)itz-jario Ag G 316, Ir YKBiz 129, TAg Uzt 222, Zait Sof 142, Mde HaurB 31, NEtx Antz 87, Anab Aprika 69, Uzt Sas 302, TxGarm BordaB 170, Insausti 287, MIH 49). Txukatzen zun lur legor egarrituak, euri-jarioa. TAg Uzt 258. Bekokiko izerdi-jarioa txukatu. Ib. 81 (v. tbn. izerdi-jario Gazt MusIx 101). Aurpegiko zikiñak garbitu ta odol-jarioa geldieraztera. Ib. 243 (v. tbn. odol-jario Lard 390, Leon Mc 5, 29, Etxde JJ 30, NEtx Antz 11, Bilbao IpuiB 271, Ostolaiz 59). Neure goibel-iarioa ixten. Or Aitork 236. Ez detzadala ustelkeri itsusi oriek egin, erraiñu loien bidez aragi-iarioraiño. Or Aitork 279. Argi jarioak. Gand Elorri 49. Jainko-urrinte-jario. "Emisiones de bálsamo divino" . Gazt MusIx 191. Ur-jario pozgarria. Zendoia 181.
azpiadiera-2.2
2.
Inclinación.
Bekaturako gutizia, griña ta jario makurra. Ub 11.
Bekaturako gutizia, griña ta jario makurra. Ub 11.
azpiadiera-2.3
3.
(V-gip),
jarion (V-gip),
jariona (G),
jaraion (V-gip),
jaario (V-gip)
Ref.:
A (jariona);
Iz UrrAnz (jariua)
ArOñ
(jaario, jaraixon, jarixon);
Elexp Berg (jarixua)
.
Escape, fuga (de un líquido). " Ontzixak jaraixona dako, el recipiente tiene un escape" Iz ArOñ. " Jarixona, el escape. Jaríxon, escape de líquido, agujero" Ib. " Járixua, la gotera (de un recipiente). Járiua dauka " Iz UrrAnz. "Escape (de un líquido, generalmente). Uran tuberixiak jarixua dauka " Elexp Berg.
Zu batiatu ziñuzten pondak izango zuan jarion bat. Apaol 118. Sartu al dana ta jarioak itxi: ori zan bere esakerea. Ag G 246. Nonbait ere nere urdailak jarioa bide du ta zurrutatu dedan erdia bealdera isuriz [...]. A Ardi 69. Artzen du jarioa zedukan zagia. "Un pellejo de vino que no puede ya contener licor" . Or Eus 286. Etxeak itukin asko ditu [...] eta legorrak aisa galtzen dizkigu jarioak. NEtx LBB 112.
Escape, fuga (de un líquido). " Ontzixak jaraixona dako, el recipiente tiene un escape" Iz ArOñ. " Jarixona, el escape. Jaríxon, escape de líquido, agujero" Ib. " Járixua, la gotera (de un recipiente). Járiua dauka " Iz UrrAnz. "Escape (de un líquido, generalmente). Uran tuberixiak jarixua dauka " Elexp Berg.
Zu batiatu ziñuzten pondak izango zuan jarion bat. Apaol 118. Sartu al dana ta jarioak itxi: ori zan bere esakerea. Ag G 246. Nonbait ere nere urdailak jarioa bide du ta zurrutatu dedan erdia bealdera isuriz [...]. A Ardi 69. Artzen du jarioa zedukan zagia. "Un pellejo de vino que no puede ya contener licor" . Or Eus 286. Etxeak itukin asko ditu [...] eta legorrak aisa galtzen dizkigu jarioak. NEtx LBB 112.
azpiadiera-2.3.1
Sorgiñaren odolez jarioko pertza.
"
Caldera es que tiene gotera de sangre de bruja"
.
Or Eus 287.
sense-3
III .
(Como segundo miembro de compuestos de valor adj.).
azpiadiera-3.1
"Pedorrero, pedorro, [...] puzker jarioa
"
Lar.
"
Elhe, hitz iarioa, bavard; berri iarioa, conteur [...]"
H.
"Curioso (de noticias), berri-jario (G-goi)"
A EY III 372.
Hizjario erausle motel au. Lar DT CCIV (v. tbn. (h)itz-jario Cb Eg III 376, GavS 18, Gco II 87, Izt C 9, Ag G 92, TAg Uzt 215, MIH 366). Etzait gustatzen albait / berri-jariyo. AzpPr 58. (v. tbn. berri-jario Ayerb EEs 1914, 238) Bere mingain apar-yarioz. Or Mi 50. Amaika euskaltzale zabar erdal-yariok. Markiegi ( in Ldi IL 10 ). Andre odolyarioa. Ir YKBiz 94. Zertara deitu dut nik gezur-jario ori? Lek EunD 40. Emakume eder-jario ta giza-berogarri oietakoa. Etxde JJ 98. Neurtitz ta esanaldi bero, gori, ezti-jarioak. Erkiag Arran 101. Begi gar-iarioak. Ibiñ Virgil 103. Igarra, kalpar-tentea, muki-jario... baiña bizkorra. Zendoia 16.
Hizjario erausle motel au. Lar DT CCIV (v. tbn. (h)itz-jario Cb Eg III 376, GavS 18, Gco II 87, Izt C 9, Ag G 92, TAg Uzt 215, MIH 366). Etzait gustatzen albait / berri-jariyo. AzpPr 58. (v. tbn. berri-jario Ayerb EEs 1914, 238) Bere mingain apar-yarioz. Or Mi 50. Amaika euskaltzale zabar erdal-yariok. Markiegi ( in Ldi IL 10 ). Andre odolyarioa. Ir YKBiz 94. Zertara deitu dut nik gezur-jario ori? Lek EunD 40. Emakume eder-jario ta giza-berogarri oietakoa. Etxde JJ 98. Neurtitz ta esanaldi bero, gori, ezti-jarioak. Erkiag Arran 101. Begi gar-iarioak. Ibiñ Virgil 103. Igarra, kalpar-tentea, muki-jario... baiña bizkorra. Zendoia 16.
sense-4
IV.
(Como segundo miembro de compuestos de valor adv.).
azpiadiera-4.1
Emanando (...), derramando (.
Ematen ziren xutik, bozkario yari. Hb Esk 100. Oiugin zun [...] begietatik dirdai-jario. TAg Uzt 301. Arrizko illobian atergabe malko-yario bai-zatza. Zait Sof 16. Bizi-jario nenbillen ni. Txill Let 96. Alaba maitea amaren alboan, aita ta seme gazte biak itz-jario. NEtx Antz 157. Amaika eder-jario / zailu joan da zuazti otatik. "Mil gracias derramando" . Gazt MusIx 183. Borontzea izerdi-iario. Ibiñ Virgil 79. Lau edo bost zigarro erre arte, ke-jario emen egongo itun. Ataño TxanKan 241. Zergaitik dagoan batzuetan poz-jario ta beste batzuetan gogo-illun. Onaind STeresa 39. Erririk-erri bertso-jario / asi ziñan zu gazterik. MMant 122.
v. tbn. Ud 116 (puska j.). JanEd II 123 (malkua j.). Lab EEguna 80 (koipe-j.). Laux BBa 40 (negar y.). Or Mi 104 (lerde-y.). TAg Uzt 148 (lurrun-j.) y 156 (muki-j.). Etxde AlosT 71 (su-j.), y JJ 127 (odol-j.), 126 (mizto-j.), 96 (lerde-j.). Txill Let 97 (malko-j.), 53 (poza-j.). Anab Poli 81 (txima-j.).
Ematen ziren xutik, bozkario yari. Hb Esk 100. Oiugin zun [...] begietatik dirdai-jario. TAg Uzt 301. Arrizko illobian atergabe malko-yario bai-zatza. Zait Sof 16. Bizi-jario nenbillen ni. Txill Let 96. Alaba maitea amaren alboan, aita ta seme gazte biak itz-jario. NEtx Antz 157. Amaika eder-jario / zailu joan da zuazti otatik. "Mil gracias derramando" . Gazt MusIx 183. Borontzea izerdi-iario. Ibiñ Virgil 79. Lau edo bost zigarro erre arte, ke-jario emen egongo itun. Ataño TxanKan 241. Zergaitik dagoan batzuetan poz-jario ta beste batzuetan gogo-illun. Onaind STeresa 39. Erririk-erri bertso-jario / asi ziñan zu gazterik. MMant 122.
v. tbn. Ud 116 (puska j.). JanEd II 123 (malkua j.). Lab EEguna 80 (koipe-j.). Laux BBa 40 (negar y.). Or Mi 104 (lerde-y.). TAg Uzt 148 (lurrun-j.) y 156 (muki-j.). Etxde AlosT 71 (su-j.), y JJ 127 (odol-j.), 126 (mizto-j.), 96 (lerde-j.). Txill Let 97 (malko-j.), 53 (poza-j.). Anab Poli 81 (txima-j.).
azpiadiera-4.1.1
Ibilli ziran irripar pranko jario.
Ugalde Iltz 31.
sense-5
V .
(Adv.).
azpiadiera-5.1
Manando.
Cf. infra JARIOAN.
Zaldia gelditzen da, bulharrak ageri / odola sahetsetik zurrutetan yari. Hb Esk 222. Aurrak korrika alaiean [...]. Iturritxoa eten gabe jario. Txill Let 146.
Zaldia gelditzen da, bulharrak ageri / odola sahetsetik zurrutetan yari. Hb Esk 222. Aurrak korrika alaiean [...]. Iturritxoa eten gabe jario. Txill Let 146.
sense-6
VI.
(Adj.).
azpiadiera-6.1
"Pródigo, derrochador" (G-azp).
azpisarrera-1
DARIO BADARIO.
"Torrencialmente" DRA.
azpisarrera-2
DARIOLA
(Como expresión fosilizada, sin concordancia con el sujeto). Fluyendo, manando. "Odola dariola nao (V-arr, G-goi, AN-gip), mukia dariola nago (B), [...] zu odola dariola zaoz (V-arr, G-azp)" Gte Erd 169.
Irakasle bateri legez entzuten yegokozan adurra darijola mutil gastiak aguriari. Kk Ab 20. Txerren-otsenak aspaldi dabiltz / ekaitz baltza dariola. Enb 56.
v. tbn. SM Zirik 83. Gand Elorri 80.
Irakasle bateri legez entzuten yegokozan adurra darijola mutil gastiak aguriari. Kk Ab 20. Txerren-otsenak aspaldi dabiltz / ekaitz baltza dariola. Enb 56.
v. tbn. SM Zirik 83. Gand Elorri 80.
azpisarrerakoSense-2.1
(Sin concordancia con el objeto).
"
Kakak dariola hago (B)"
Gte Erd 169.
Agoa zabalik eta kandelak dariola, besteai begira. Alzola Atalak 65.
Agoa zabalik eta kandelak dariola, besteai begira. Alzola Atalak 65.
azpisarrerakoSense-2.2
(Sin concordancia temporal).
Joxe Moko etxeratu zan gaberdi aldian [...], astrapalia darixola. SM Zirik 68. Ta bear zan bezelakoxea: argitsu, bizitasuna dariola. Txill Let 59. Ez daki nola, bañan sugurretik odola dariola lurrean botata zeukatela, izen bat esan zuan. Ugalde Iltz 49. Dukia eldu zan atera, eta erdira aurreratuaz, sua darixola, bere emaztian aurrekaldian ipiñi zan. Etxba Ibilt 490.
Joxe Moko etxeratu zan gaberdi aldian [...], astrapalia darixola. SM Zirik 68. Ta bear zan bezelakoxea: argitsu, bizitasuna dariola. Txill Let 59. Ez daki nola, bañan sugurretik odola dariola lurrean botata zeukatela, izen bat esan zuan. Ugalde Iltz 49. Dukia eldu zan atera, eta erdira aurreratuaz, sua darixola, bere emaztian aurrekaldian ipiñi zan. Etxba Ibilt 490.
azpisarrera-3
DARION,
DARIAN.
"Ontzi au zulatua da eta ura darion dago (AN-gip)" Gte Erd 169. v. JARIOAN.
Estaturik txarrenean / ehoa, odola darian. Gy 275. Sudur zilhotarik zikiña darian. Ib. 170. Mukua darian / nigarra begian. Ox 90.
Estaturik txarrenean / ehoa, odola darian. Gy 275. Sudur zilhotarik zikiña darian. Ib. 170. Mukua darian / nigarra begian. Ox 90.
azpisarrera-4
JARIOAN.
Fluyendo, manando.
Lurra dardaratu zan, eta zeruak jarioan jarri ziran. (Ps 67, 9). Ur ( in BOEg 697 ). Iturri oiek beti jarioan egoteko. Inza Azalp 104. Ortzak autsi ta odola pranko / sudurretik jariyuan. MendaroTx 429. Begietatik bera negar malkoak zara-zara yarioan. Zait Sof 141 (v. tbn. 44). Erakleitok dana ixurka ta iarioan ikusi zuen. Zait Plat 51. Iturriek urbegietatik iarioan dirauten bitartean. Ibiñ Virgil 103. Inditar beltxaranetatik iarioan etorrita Ejipto orlegia ondar beltzez ernaldu ondoren. Ib. 113. Larogei ta lau urte ontan jarioan daukadan iturri au. Ataño TxanKan 171. Euskal-arrazagandik jarioan datozen bereiztasunak, hor izan dute [...] iturri jatorra. "Los particularismos que dimanan de la étnica vasca" . MEIG IX 131. (en colab. con NEtx)
Lurra dardaratu zan, eta zeruak jarioan jarri ziran. (Ps 67, 9). Ur ( in BOEg 697 ). Iturri oiek beti jarioan egoteko. Inza Azalp 104. Ortzak autsi ta odola pranko / sudurretik jariyuan. MendaroTx 429. Begietatik bera negar malkoak zara-zara yarioan. Zait Sof 141 (v. tbn. 44). Erakleitok dana ixurka ta iarioan ikusi zuen. Zait Plat 51. Iturriek urbegietatik iarioan dirauten bitartean. Ibiñ Virgil 103. Inditar beltxaranetatik iarioan etorrita Ejipto orlegia ondar beltzez ernaldu ondoren. Ib. 113. Larogei ta lau urte ontan jarioan daukadan iturri au. Ataño TxanKan 171. Euskal-arrazagandik jarioan datozen bereiztasunak, hor izan dute [...] iturri jatorra. "Los particularismos que dimanan de la étnica vasca" . MEIG IX 131. (en colab. con NEtx)
azpisarrerakoSense-4.1
Colgando.
Xingola lephotik yarian. Hb Egia 137.
Xingola lephotik yarian. Hb Egia 137.
azpisarrerakoSense-4.2
(Tras tema nudo).
"
Negar jarioan nengoan (Ur), je versais un torrent de larmes"
Dv.
Malko jarioan daude, beren gloria utsean gelditu zalako. (Os 10, 5). Ur ( in BOEg 1513 ). Eta alkar atzaparrez urratuaz, odol-yarioan atematen ditut. Zait Sof 189. Or dute San Nikolas / laguntza jarion. Zendoia 168.
Malko jarioan daude, beren gloria utsean gelditu zalako. (Os 10, 5). Ur ( in BOEg 1513 ). Eta alkar atzaparrez urratuaz, odol-yarioan atematen ditut. Zait Sof 189. Or dute San Nikolas / laguntza jarion. Zendoia 168.
azpisarrerakoSense-4.3
(Tras absol. det.).
"
Agertu zen odola iarian, nigarra iarian
"
H.
Aho zabal badago ardia bidetan / arrapoa yarian, odol sudurretan. Hb Esk 231. Arropa tzar, zirtzila, zikhina yarian. Ib. 187. Harmetarik ximiztak yarian iduri. Ib. 59. Odola yarian zaramakatelarik. Hb Egia 25. Garbitokia ura jarioan duala. Inza Azalp 32.
Aho zabal badago ardia bidetan / arrapoa yarian, odol sudurretan. Hb Esk 231. Arropa tzar, zirtzila, zikhina yarian. Ib. 187. Harmetarik ximiztak yarian iduri. Ib. 59. Odola yarian zaramakatelarik. Hb Egia 25. Garbitokia ura jarioan duala. Inza Azalp 32.
azpisarrera-5
JARIOTAN.
v. JARIOAN.
Erriko mar-mar goxoak / poz jariotan entzunez. Basarri 21.
Erriko mar-mar goxoak / poz jariotan entzunez. Basarri 21.
azpisarrera-6
JARIOZKO
(Tras tema nominal nudo). Que emana.
Poema alegitsu ta ezti-jariozko. Onaind ( in Gazt MusIx 152 ).
Poema alegitsu ta ezti-jariozko. Onaind ( in Gazt MusIx 152 ).
jario
-
jario....
-
I. (Vb.). (V, G, AN; Lar, Añ, Lard Gram...
-
(V, G, AN; Lar, Añ, Lard Gram 52), jari...
-
II. (Sust.). 1. (V-och, G ap. A ; VP , L...
-
1. (V-och, G ap. A ; VP , Lar, Añ, Hb, ...
-
2. Inclinación. Bekaturako gutizia, gri...
-
3. (V-gip), jarion (V-gip), jariona (G),...
-
III . (Como segundo miembro de compuesto...
-
"Pedorrero, pedorro, [...] puzker jarioa...
-
IV. (Como segundo miembro de compuestos ...
-
Emanando (...), derramando (. Ematen zir...
-
V . (Adv.). Manando. Cf. infra JARIOAN. ...
-
Manando. Cf. infra JARIOAN. Zaldia geldi...
-
VI. (Adj.). "Pródigo, derrochador" (G-a...
-
"Pródigo, derrochador" (G-azp)....
-
DARIO BADARIO. "Torrencialmente" DRA....
-
DARIOLA (Como expresión fosilizada, sin...
-
DARION, DARIAN. "Ontzi au zulatua da eta...
-
JARIOAN. Fluyendo, manando. Lurra dardar...
-
JARIOTAN. v. JARIOAN. Erriko mar-mar gox...
-
JARIOZKO (Tras tema nominal nudo). Que e...
<< irregular 0 / 0
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
