Orotariko Euskal Hiztegia

1. (gral. (no R) ; Lcc, SP, Lar, Añ, Izt 87v, Gèze, H), aldea (-ia V-gip), alda (Lar), alte (R; -th- S; Dv (S), H). Ref.: Bon-Ond 153; A (alde, alte); Lrq; Iz ArOñ; Iz R 392; Etxba Eib (alde, aldia); Elexp Berg; Gte Erd 197, 225.
Lado; costado. "En una y otra parte, alde batean da bestean" Lcc. "Côté, part" SP. "Itsasoaz bertze aldera, de l'autre côté de la mer" Ib. "Lado", "flanco" Lar. "(Parte) posterior, atzeko aldea" Ib. "Vuelta, la parte opuesta, beste aldea" Ib. "Aquende, alde onetan" Ib. "Parte, lado" Lar, Añ. "(De) parte a parte, [...] alde batetik bestera" Añ. "Respaldo de banco, silla, [...] osteko aldea" Ib. "Côté" Gèze, H, Lrq. "Alde bat hartu (Sc), [...] coger un lado de camino" A. "Álte batarik béstiara, de un lado al otro" Iz R 392. "Aldia bata zurixa; bestia baltza" Etxba Eib. "Mugaz alde onetatik (G-azp), [...] mugaz arateko aldean (B), mugaz unateko aldean (B), [...] muga(re)n arateko aldea (AN-5vill)" Gte Erd 225.
Etsai gaitza akusatzen ezkerreko aldetik, / Bekhatuiak eskuinetik minzaturen publiki. E 55. Non kruzifika baitzezaten hura, eta harekin berzerik biga, alde batetik eta berzetik, eta Iesus artean. Lç Io 19, 18 (He, TB, EvS, Or, IBk, IBe alde; Ol aldamen, Ker albo; LE andik eta emendik, Dv hainditik eta hunainditik). Ezen koparen eta plataren kanpoko aldea xahutzen duzue: baina barnetik dirade arrauberiaz eta ekzesez betheak. Lç Mt 23, 25 (He, Echn, Samper alde, Hual alte). Lurraren alde batetik berzeranoko kreatura guziak. Lç Adv ** 1r. Retulo bat ekusi neben / kanpuaen alde bateti. Lazarraga 1159r. Euren guardatzat sei salbaje aldeetati ekartela. Ib. 1153v. Non baitago eseririk bere aita eterno podore guztia duenaren eskuieko aldean. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206. Oiñetaraiño odolstatua, alde guztietarik penaz eta dolorez inguratua. Mat 214. Begiratzen dugula alde batera eta berzera. Ber Trat 28v. Atrabesatzen du alde batetik berzera. Ib. 11r. Ez ginezake aurki zeinbat gidari, eramen ginzakena oihan honez alde hartarik. "Outre ces boscages" . Volt 150. Hasten da hats beherapen egiten, alde batera eta bertzera itzultzen. Ax 58 (V 38). Ifernu hartan egonen dira kondenatu guztiak alde guzietarik, kanpotik eta barrenetik, suz inguratuak. Ib. 580s (V 373). Salba egin deutsa / azpiko aldetik. (1658). ConTAV 5.1.5, 92. Semea, etzara bertze aldera itzuli behar, bihotza etzaitzu berehala erori behar. SP Imit III 32, 2. Eskuiñeko aldean. Arg DevB 213. Zoaza aitzina, alde baterat ez bertzerat ezker ez eskuin makurtu gabe. Tt Onsa 13. Istiborreko aldean. INav 135. Idiari gibeleko aldetik sar diozozue ahalik eta barnena. Mong 590. Kateximaren erraiteko, mithilkoak eta neskatilak berhezirik, althe bederatan izanen dira. Bp I 24. Bere aitaren esküñeko aldian. Bp II 69.
( s. XVIII.) Zaurthu gabe pikatzen baitu, eta minberatu gabe alde batetik bertzera pasatzen eta iragaiten. ES 191. Ezkerreko alderik eskumakora. Arz 26. Biar goiseko beste alderutz itzuliko jok aisiak. Acto 332. Etsaiez alde guzietarik inguratua. Ch III 20, 3. Dagola jarririk Aita Jaungoikoaren eskuieko aldean. El 11. Eguzkia sortzen den aldetik erakark nai deana. Lar DT CCIV. Bien artean bezala ezarria, bi aldetarik haren higualki gudukatua da; zeren Jaiñkoak alde batetik eta haragiak bertzetik [...] premiatzen baitute. He Gudu 77. Zer bere beithan senditzen dian, eta zuñ althetarik khanbiamentiaren aizia jiten den. Mst III 33, 1. Ezin egon da geldirik; iraulka ta bein alde batera ta bein bestera dabill. Mb IArg I 185. [Paper] aren azpiko aldean arkitu zuen illak ziona. Ib. 225. Goia ta bea, alde bata ta bestea. Cb Eg II 93. Ematzu alde batean ura ahurrean hartu dutenak edatekotzat, eta ematzu bertze aldean makhurtu direnak edatekotzat. Lg I 211. Uraz alde hartarat zirenean. Ib. 365. Alde guzietarat beha egon zarela. Brtc 243. Alde güzietarik leze baizik ez ageri. Egiat 157. Eta onak alde batera ta gaiztoak bestera ifiniak izango dira. Ub 144. Zenbaiten buruák [...] ain arinak dire, áski dá aize guti itzulzekó aldebaterá ta berzerá. LE Prog 120.
( s. XIX.) Hobendunak ezkerreko aldetik / Ikusten dute Juje hasarrea. Monho 118. Esker soñubak enzungo ditugu alde guztietarik. Mg PAb 205. Lurreko lau alde ta zeruan ere ezagutua dan San Ignaziorekin. VMg II. Gerokoak ikaratuten dau: aurrez aurre iminten yako andiko aldeko betiko bizitzea. Añ EL2 31. Zure alde batean infernuko dragoia, zu irintsitzeko prest; eta bestean aingeru guardakoa. AA III 458. Gelaren lau aldeak betetzen dituzula pintura gaiztoz. Ib. 626. Alde orotarik inguratua nauka su izigarri hunek. Dh 154. Dantziaren jiraak bere guztiak dira ezkerrerakuak, zein dan pausu egiteko ta ibilteko alde madarikatuba Eskritura Sagraduban. fB Olg 139. Bada erdibidu bedi arbolatxu gazte bat, ifini bediz alde bijetatik gizon bi. Astar II 39. Gero asiko dira / egiten etxeak, / [...] / artuko dituztenak / Plazan iru aldeak. Echag 50. Aldare haren alde batetarik emanen da indulientzien erretaula onheski arrimatua. JesBih 416. Epistolako aldialat juaiten denian. UskLiB 55. Jurdaingo ibaiaz bertze alderat. MarIl 75. Gatz au txit urtu dan orduan, gazitzen da [gazta] orobat beste aldetik. "Por el otro lado" . It Dial 88 (Ur, Ip beste aldetik, Dv bertze aldetik). Jo-erazo omen zion buruaz lurra, bein alde batera eta gero bestera. Izt C 249. Zopa jan nianian ni alde orori so. Etch 320. Alde bata enia zela, bestia mementin. 'Je pensais aller dans une direction, je pris l'autre sur l'heure' . Ib. 358. Igaro deustee neure bihotza alde batetik bestera. Ur MarIl 33. Munduaren bertze aldera. Gy 288. Pirenen bi aldeak itxiki berenak. Hb Esk 15. Ogeita amar milla gizon bikañ erriaren alde batera gauaz bildu zituen. Lard 113. Ospitalerat itzulzean, alde guzietarik oihu egiten diote. Laph 212. Jangoiko Aita guzis poderosoein eskuieko aldean. CatAe 6 (CatSal 7 eskuieko aldean; CatR 7 alte eskoĩan). Aien barrengo aldetik, / ortza txiki fiñak. Bil 60n. Biak kotxearen alde banatan auzpezturik jarri zitzaiozkan. Arr GB 117. Kabi guztiya tapatzen du, eta bakarrik uzten ditu bi txulo txiki alde banatara, batetik ez bada bestetik iges egiteko. Sor Bar 17. Orgabideaz bertze aldeko sasi baten xokoan. Elzb PAd 40. Jesüsez deithürik izan eskuñeko aldialat. Ip Hil 207. Ezkerreko aldean, bihotzaren tokian. Arb Igand 117. Alde batetik bestera / kordel bat loturik. Azc PB 86. Lurreko gei guztiak alde bi daukez: aurrea ta atzea, kanpoa ta barrua, ganea ta azpia. A BeinB 67. Ordu berean ikusi dituzte haren burua alde baterat, gorputza bertze alderat erortzen. HU Aurp 48. Baneunka bere fede ain andia, mendiak alde batetik bestera eroateko bestekoa. Itz Azald 16.
( s. XX.) Gu isaren gutuk yire bi altetarik. Mdg 169. Lengo ekatxean kakaoa, alde batera joan zan lez, orain joan zan beste aldera, ta ontzia etzan zan alde onen ganera. Echta Jos 95. Orain ere an zeuzkak bere oiaren buruko aldian Santa Teresa eta anketako aldian Fraskuelo. Iraola 99. Bi aldetara ixurkia berdin dute estalgiek. JE Bur 25. Bereter jaunak alde banatan zituela, Aita Batiz [...] irtetzen zan. A Ardi 113. Bidea zerratua nuen alde guzietarik. StPierre 12. Han, eskuineko aldean, su handi bati ohartzen da. Barb Sup 173. Mutillak alde batera ta neskak beste aldera eraman. ArgiDL 128. Bidasoaren alde banetan Endaia ta Ondarrabi. Enb 71. Erriko enparantza. Alde batera Udal-etxea. Zokondoan Eliza nagusia. Lab EEguna 101. Alkar top-egin ebenian, mister Kick-ek, bere eskumatik joialako, ezeban utzi gura orma-aldia. Kk Ab II 28. Egun batez agoztegiak su artu lau aldeetatik. Or Mi 86. Ur andiaren bertze aldea jo bitartean. FIr 152. Eta alde batetik astindduten zittuzaneko, beste aldera egitten eben egaz eulijak. Otx 160. Beste alderako... [= 'suma y sigue'] 60.150 Lko. Ldi IL 118. Ermitiako gezi-mutur, alde batez miztotua; Isturitzko gezi-mutur, alde bietatik miztotua. JMB ELG 40. Seaskaren alde bietan kantari. NEtx Antz 123. Karrikaren bi aldeetarik han-hemenka ezarriak ziren zurezko jar-leku haietariko batean. Mde Pr 162. Abade jauna alde batean eta bera bestean jarri ziralarik. Bilbao IpuiB 75. Beobide deritxon auzuneak aldea baten tontortxo bat dauko. Akes Ipiñ 21 (31 alde batetik). Ospitaleko oto handi bat sartu zen, kurutze gorriak lau aldetan. JEtchep 101. Zuek biok andiko aldetik eta guk emendik arrika egin bear deutsagu. Erkiag BatB 58. Arkupeak galanki lau aldeetara. Anab Aprika 46. Elizan gizonezkoak alde batetik eta emakumezkoak bestetik ikusiko zenitun. MAtx Gazt 28. Eta marmita txikia pasa zuan balak alde batetik bestera. Salav 53. Mugaz bertze aldetik karri edaria. Xa Odol 139. [Udaletxeak] aurreko aldian dituan abe biak. Etxabu Kontu 72. Sartzen dira Frantzian eta arribatzen Kanbora, otoa alde guzitarik masakratua. Etchebarne 117. Leitzaran ibaiaren alde bietatik dauden mendi ta leku batzuen izenak. AZink 132. Asten dira lasterka / alde banatara. Zendoia 151. [Adar] horiek dira euskararen kondairan lehenbiziko aldiz agertzen direnak, ez zezenek kopetaren bi aldeetara urguiluski daramazkitenak. MIH 387.

2. (gral.; Urt I 119, Lar, Añ), alte (S; -th- Foix ap. Lh.). Ref.: A (alde, alte); Lh (alde, althe).
Lugar, parte. "Ab omni parte, alde guzietarik" Urt I 9. "(En todas) partes, leku guzietan, edozein lekutan, alde guzietan" Lar. "Acia todas partes, alde guztietaranz" Añ. "(c.), región" A. "Région" Lh.
Ethorten ziraden harengana alde guzietarik. "De toutes parts" . Lç Mc 1, 45 (He, TB, Dv, Leon, IBk alde; Ol, IBe edonondik). Asi zan bere biajea arzaen, ponienteko aldeetara. Lazarraga 1146v. Plazer baduzu deusik alde hartarik. Volt 206. Ezperen bat bedi Nafarroa-beherearra edo zuberoarra Bizkaitarrarekin edo alabesarekin [...], edo zein nahi Eskual-herriko alde batekoa bertze alderdikoarekin. ES 398. Hargatik alde batetakoak ezin jakin zetzaken bertze alderdiko hitz guztiak eta gauzen izenak. Ib. 399. Bestenaz banagoka zure hizkuntzari, len ere baño obekiago dakust alde oietako Euskaldunen itsumendea. Lar Carta a Mb 278. Alde artako mairu gaistoak. Mb IArg II 288. Alde aietako artzai ta unaiak. Cb Eg III 345. Printzesa hau ethorri zen hegoako alde barnetarik. Lg I 334. Bethleemeko eta alde hetako haur guziak. Lg II 121. Gaitz bat orotarik izigarriena, / alde guzietan ikhara demana. Gy 157. Lizarra, gure aldeetan, bakhan ikhusten da. Dv Lab 321. Denbora da alde ontara agertu ez dala! Sor Bar 99. Eman dezagun, bada, aditzera alde guzietan. Zab Gabon 54. Izendatu zituan ere munduaren alde askotarako Probintzial ta beste erlijiotsu asko. Bv AsL 203. Itxasoz iristean / Zijoan aldera, / Agertzen da legorra / Ark [K. Kolonek] esan bezela. AB AmaE 161. Hurbilago, gure aldetan eta gure eskual-herrietan beretan hatzemanen ditugu hetarik. Elsb Fram 116. Alde hetako Fraide-Aintzindari batzuk. Jnn SBi 86.
( s. XX.) Ezin sinisturik, alde askotan itandu eban egia ete zan albistea; ta alde guztietan ao batetik zirautsen baietz ta baietz. Ag Kr 114. Soloetan, basoetan eta alde askotan. Echta Jos 34. Zoazkit, Malen, Martiñek alde auetatik iges egin dezan. Ag G 284. Zer dabilkizu zuk Balbino, zer zabiltza alde abetan? Ill Testim 10. Entzun dut geroztik ele frango alde hartako jendeaz. StPierre 22. Aldeoroko edo alde guzietako Eleiza noiz sortua da? Inza Azalp 87. Neuk itandu neutsen Amerikako zein aldetatik etorriyak ziran. Kk Ab II 185. Alde guzietako medikuak izanak omen zitzaizkon. Barb Leg 134. Alde aretan basua ta larra ta aldatz pikak eta arkaitz ixugarrijak baño besterik ez ikusirik. Otx 105. Poli bakar-bakarrik zegoan alde artan. Anab Poli 16. Jende onak badirela alde guzietan. JEtchep 17. Gizabegiek ikus ezin dezaketen aldeetan barna ioateko. Zait Plat 101. Ta nola ta nun bizi bear degu alde aietan? NEtx LBB 68. Beittu eban nun mezia emongo eban, eta aldatu zan alde artara. Etxba Ibilt 463. Lagun eta adiskide asko euki ebazan alde askotan. Alzola Atalak 88. Etzuen ebatsia alde guzietan zuen omena. Ardoy SFran 54. Gure alde ontan arrobi edo kantera tajuzkorik ez da. Insausti 32. Nekazariak, alde guztietan, ez dira berrizale. Frantsesek ere, luzaroan, gorroto izan zuten horrelaxe Errepublika. MIH 133. Areson, baita Baztango zenbait aldetan ere. MEIG I 116.
v. tbn. EusJok 91. Tx B I 167. Ir YKBiz 98. Erkiag BatB 47. Xa Odol 58. Uzt Sas 292.

3. (V-gip; Lar, H), aldi (S). Ref.: A (aldi); Elexp Berg.
Aspecto (de una cuestión, etc.). "(A dos) visos, alde bitara" Lar. "Rapport, aspect. Alde hunez, sous ce rapport-ci. Asko aldez, sous plusieurs rapports" H. "Aldiak oro jorik (S), todo bien pensado, después de todo" A (s.v. aldi). "Bere alde onak eta txarrak dauzka ezkontziak" Elexp Berg.
Batbederak dohaina rezebitu duenaren arauez berzei administra biezé, Iainkoaren anhitz aldezko graziaren dispensazale onék bezala. "La diverse grâce de Dieu" . Lç 1 Petr 4, 10. Baldin kristino bezala aflijitzen bada etzaiola laido, aitzitik glorifika beza Iainkoa alde harzaz. "En cet endroit" . Ib. 4,16 (TB hartan). Anhitz aldez hura baliatu izan zait. "J'en ai senti infinis effects" . Lç Dedic * 5r. Alde hunez ere duzu laudorio merezi, / Zeren ez nauzun hauk entzun baño lehen berezi. EZ Man I 34. Hekin oñhazeak baño Purgatoriokoak / Asko aldez, giristiñoa, dituk aspreagoak. Ib. 126. Amudioa da alde guzietarik begiratua, humilla eta xuxena. SP Imit III 5, 7 (Ch gauza guzietan, Mst orotarat). Ez dagoka gorputzari, / Dugun hartaz artharik, / Baiñan xoilki arimari, / Alde guzietarik. Arg DevB 56s. Eta ez du halakoak alde guzietarik penarik eta dolorerik baizen. Ch I 25, 7. Ara noraño eldu zan San Agustiñ-en santutasuna, karidadearen alde bakar onetatik. Lar SAgust 15. Eritasun nekezkotik, otz-bero gogorretik edo beste alderen batetik datozkigun naigabenz illun-txiki-andietan egin behar duguna. Mb IArg I 170. Askozaz bere obea da Kontriziñoa Atriziñoa baño, alde askotati. Cb CatV 80. Au da pekatua, alde guzietatik arrigarri itsusia. Cb Eg II 12.
( s. XIX.) Ikusten düt alde orotarik / Egün galdürik nizala. Xarlem 582. Onelako amorea gozoagoa da; baña bestea alde askotatik on geiago dakarrena. Mg CC 237. Eli eritxon Israelgo jueza guztiz ona zan alde askotara, baña [...]. Mg CO 24. Alde guzietáik dá gaixto ta kalte-emálle úztea gizónak atzendurík ta atzerát bere Jangoiko Jauna. LE Ong 19r. Beraz alde guzietatik zor nizun zuri liburu onen eskintza. VMg VII. Orra [...] zenbat aldetara dan Jaungoikoa gure Aita. Gco I 408. Zer gauza egokiagorik eta probetxuagorik n(ere) k(ristaua), alde guzietara, Aita gurea [...] esatea baño? Gco II 411. [Infernuko etsai batzuek] ekiten dioe bere denboran erren egin duan alde artatik. AA III 573. Denborari, lekuari eta alde guziai begiratu ezkero. Ib. 557. Bethi zer edo zer eskas da osoki eta alde guztietarat dohatsu izateko. Dh 177. Asko aldez merezi dugun gauza bat. Ib. 68. Begiratu daijogun bada, neure entzula onak, miin gaistuari aldia onetati. fB Ic II 206. Begiraturik beste alde batetik gauza oni. JJMg BasEsc 184. Zegaitik fedia alde guztijetatik da ziur edo ziertuba. Astar II 14. Ez dauka fedeak, / ez, kristau nereak, / ez dauka beldurrik / iñongo aldetik. It Fab 201. Andia izateaz landara, gai eta alde guztietara da txit egokia, zuzena eta ondo egiña. Izt C 453. Emaztiari ez naigaberik alde onetatik emotia gaitik. Ur MarIl 108. Berrogeita emezortzi urte zeuzkan, eta alde onetarik ere ez [zan] pisu andi biak jasotzeko egokiena. Lard 147. Alde orotarik eta bere egin-ahal guziaz zu damuztatu zaituen jendeaz. Dv LEd 93. Orañ alde guzietatik desanparatua arkitzen naiz. Arr GB 19. Alde guzietara gure Aita-lenaren bizitza da miragarria. Bv AsL 219. Pobrezaren alde ona miraturik erakusten. Ib. 191.
( s. XX.) Beste alde batetik dator nire samiña. Ag Kr 159. Gauza guziak itz batekin sortu-azi zittuan egin zittun bezin egokiak, ederrak eta ainbeste aldetakoak batean. Inza Azalp 36. Gezurrakin gauz oiek esatea bi aldetara da pekatu: gezurra esan dalako ta Jaungoikoaren izena aotan artzen dalako. ArgiDL 26. Alde-ona billau gauzetan. Laux BBa 8. Okerrago da ixilpea. Alde ortatik eskarriz asko, beraz. Ldi IL 114. Alde orretatik ardura barik egon. Otx 76. Lantegitik urteiten diran gauzetan Marxek alde bat baño ez eban ikusi: langillearen lana. Eguzk GizAuz 60. Trebetza eta gizartetasun aldeetatik arazoak aztertu. EAEg 4-12-1936 454. Zorioneko ago beaz alde guztietatik? NEtx Antz 20. Orrek beste alde bat ba zuan: Andoniri esango ote zion ala ixillduko ote zan. JAIraz Bizia 105. Zatoz. Neretzat len bañan gutxigo ez zera. Beste alde batera berriz, biren ordez iru izatea ez da kaltegarri. Ib. 61. Intxaurrari bi aldetatik begiratu gentzaioke: igali edo fruta-zuaitza dan aldetik eta zur-arbola edo baso-zuaitza dan aldetik. Munita 50. Alde horretatik behintzat, ez zuen beldur izaterik. Mde HaurB 76. Latinak ba din alde on bat: Isabelak higuin din. Ib. 30. Gauza bizkorra da orimena, nere Iainko, izugarria, sakona ta aleun aldetarakoa. "Infinita multiplicitas" . Or Aitork 265. Amorru ematen zidan guziz ere ene asmoaren alde batek: bere arrontasuna. Txill Let 57. [Orhoimenak] alde pozgarria bakharrik erakusten digu. Osk Kurl 81. Eztabaidetan bi alde on zituen Sokratek. Zait Plat 90. Halere Platon hurbiltzen zaiku alde batetarik. Aitor du gizona herbail eta ahul dela. Lf (in Zait Plat XX). Gogamena, buru-muiñez baliatzen den ezkero, alde ortatik beintzat, Jakintzaren zabalgunean edo barrutian sartzen da. Vill Jaink 78. Ez al dozu munduan iñor? Orren umezurtza al zara alde guztietatik? Erkiag BatB 200. Alde batean pena, plazerra bestean, / zer uzten nuen ta zer hartzen orroitzean. Xa Odol 229. Gauza guztiak alde onetik artu egizuz. EZBB I 124. Mendi-etxeak ere bere alde on ta txarrak ditu. AZink 14. Alde onetatik, ain subertez, bat gentozan. Gerrika 191. Askaturik erabiltzeak bi alde gaizto agerian ditu. MIH 104. Ez dut uste alde horretatik behintzat inolako eztabaidarik izango denik. MEIG IV 52.

4. (G-azp, AN-5vill, B, A ap. Gte Erd ; SP, Izt 6v, Darric (ap. DRA ), A).
Sentido. "Hitz hura bi aldetara aditzen da, ce mot s'entend en deux façons" SP. A. "Beste eun aldetara erakutsi beutsan ere Jesusek" Izt 6v. "Bertze aldera aitu dut (L, Darric)" DRA . "Hori [...] bi aldetatik artu leike (G-azp), ori bi aldetara hartu leike (G-azp), [...] bi aldetara entenditu liteke (AN-gip), bi aldetara konprenitzen al da (AN-vill)" Gte Erd 272. "Oi bi aldetara mintzo da (B, BN-arb, S), [...] bi aldetarik erraten dugu (S)" Ib. 272. v. BI ALDETARAKO.
Baina Skripturák Elizaren izen haur bi aldetara hartzen du. Lç ABC I 3v. Koko itza alde askotara artzen da euskeraz. "Significa" . Mok 14n. Bitara artu diteke "representar" ori: iduritara ekartzea, eta iduririk gabe oroimenean gertaraztea. Ez dago dudarik bigarren alde ontara artzen dula [Teresak] geienetan. Or QA 160.

5. (S; Dv), alte (-th- S; Gèze). Ref.: A; Lrq (althe).
Partido, bando; parte (de un litigio). "Althe, parti" Gèze. "Bi aldetara daude bi hauzoak, les deux voisins sont divisés" Dv. "Alde bat hartu (Sc), tomar un partido" A.
Eta parti zedin hiriko jendea bi aldetara, eta batak ziraden Iuduekin, eta berzeak Apostoluekin. Lç Act 14, 4 (Dv, Ol, IBe bi aldetara, Ker alde bitara; IBk bi alderditako). Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu kanpuan. (1595). FLV 1993, 449. [Saguzarrak] alde egin zuen egaztien aldetik, igarotzeko lau oñekoen bando edo aldera. VMg 49. Artzen badute eztabaidaren bat alkarren artean, gizonik elduenetako bana edo biña alde bakotxetik ifintearekin, berealaxen daukate zuzendua okerbide guztia. Izt C 228s. Ez du behar egiaz yostetan trufatu [baldar-aphezak]; / Nahasien aldea nihoiz besarkatu . Hb Esk 193. Tribunoak Felixi txartel batean gaztigatu zion Juduakin gertatu zitzaion guzia, eta bialtzen ziola, alde biai aditu ondoan, zeritzana egin zezan. Lard 525. Felixek bi aldekoai aditu zien. Ib. 525. Ala ere ez konbertitu nai [Santa Agedak] / Kinzianoren aldera. Ud 115. Bere diputatu lagun andana batekin itzulia ikusiko ginuela oneko alderat. HU Aurp 102. Batzu frera eta serora gaixoen alde, bertzeak kontra. Kontrako aldea da nausitu. Ib. 143. Gure aldea daukaten gizon guziak Minjonnet zena bezen gizon zuhurrak, eztiak, onak balire, aspaldi bakea ginukela Frantzian. Ib. 179s. Bere ahal guziez badaukate gure aldea juduen kontra. HU Zez 24. Iduri du egiazki poxolu zaiotela bertzeak erlisioneko aldearen atxikitzen ikustea. Ib. 199. Gudako egunetan alan gertau oi da: [...]; alde batekoen algaratzarra, bestekoen malko-iturria izaten da beti. Ag AL 165. Hereje argitsuak, bera euren alde eta irakatsi guzurrezkoetara eroan gura ebenak. Itz Azald 52. Berrehun aldekoak bai dira [Mexikoko asaldatzaleak], aldian aldikoak nagusi, bazter guziak aldika ebatsi dituzte. FIr 136. Gurutze Gorriko bazkideak ez alde bateko ez besteko dirala adierazteko. EAEg 8-4-1937 1460. Jainkoaren aldea babestu nai zuten, baiña ortarako bear etzen bidetik jo zuten. Vill Jaink 44. Auteskundeetako gertakizunak aurrera yoiazan, alde bakotxetik. Erkiag BatB 83. [Ortografiaren] gai ontan esan bear diran guziak, esanak ditugu. Ez noa, beraz, alde bateko ta bestekoen arrazoiak aitatzera. NEtx LBB 9. Alde batekoak urrearen truke nai ziteken garaipena. Alare, beste aldekoak, ezkerrak, irabazi ziteken. Ataño TxanKan 217. Amabost egunean emen eduki ditugu alde batekoak ganbaran eta aien kontrarioa sukaldean. BBarand 103. Ogeina milla duro jokatu ziran alde bakoitzetik joko artan. Albeniz 173. Adibideak [...] alde edo alderdi baten ume dira. Ez ditut, halaz guztiz, talde horretakoei erasotzeko bildu. MEIG VI 172.

6. (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN, Sal; HeH Voc, Hb, H), aldea (-ia S), aldi (BN-arb, Sal, R). Ref.: VocPir 368; A; A Apend; Lrq (aldia); AtSac 51; Gte Erd 225, 257, 293.
Grupo, tropel, bandada. "Aldea, araldea" HeH Voc. "Troupeau" VocPir 368. "Rebaño" A Apend. "Begor alde bat daille (B)" Gte Erd 225. "Gizon alde bat bazagon bat bertzekin solasean (AN-5vill)" Ib. 293. Cf. Lar: "Trozo de gente,etc., aldia pospuesto. Lat. agmen, multitudo, caterva". Cf. artalde, gizalde, etc.; v. talde.
Dollor alde ori. (Narvarte, 1565) "Ruin banda" . ReinEusk2 105. Zenbat aldiz nahi ukhan ditut bildu hire haurrak, oilloak bere txito aldea bere hegalén azpira bezala. Lç Lc 13, 34 (TB, Brunet umeak, Dv umealdea, Ol txitaldia, IBe txitaldea). Ainguru alde handi bat. AR 405. Fraide alde handi bat. Ib. 429. Behin jende-alde baten aintzindaria ethorri zitzaion. Jnn SBi 88. Hirur Fededun alde / lehengo mendetan, / Bazituen Elizak / gure herrietan. Zby RIEV 1908, 607. Yende-alde guziak ere, ori ikusirik, Yainkoa goraipatu zuen. Ir YKBiz 366. Ikusi dugu zer gizon aldea, zeren gatik, zenbat denboraz elizarat ezin agertuz dauden mendian. Gatxitegi Othoizlari 1957, 136. Gau batez etzirena hirian sartu Moro alde bat, Achin bere erregearekin? Ardoy SFran 198. Harat biltzen denean gure haur aldea. Xa Odol 149. Ukanen dute merezi duten ikusliar-alde haundia. Lf (in Casve SGrazi 17). Handik ere jiten zen haur alde bat. Etchebarne 22.

7. Parte, porción, fragmento.
Bi aldetara partitua da: batak ditu laur manamendu eta berzeak sei. Lç Ins D 2r. Bere bizitzaren azken aldean. Mb IArg I 277. Pensamentu onetan badago mezako parte edo alde andijan bere guraz. Astar II 200. Ez gariala duin diñade kabu baga onen alderik txikijena bere adi erazoteko. Ib. 275. Meziaren alde edo parterik lenen edo prinzipalenak. Ib. 197. Lenagoko eunkidaren azken aldeko Franziarekiko gudan. Izt C 488. Bere lanetan zerbait arindu naiez, bere eginkizunen alde andi bat bere bi seme Joel eta Abiaren eskuetan ipiñi zuen. Lard 154. Orduan meta barraiatuko da, atheri delarik ahal bada. Bustiak diren aldeak laster idortzen dira. Dv Lab 126. XIIIen gizaldiaren aurren-aldean. Arr May 168. Begitartearen hamarretarik zortzi edo bederatziak ilundu diozka [ilargiak iguzkiari], emeki emeki, iraun duen bi oren hoitan: lehenik kokots alde bat, gero bertzea. HU Zez 94. Orma-alde batean egoan iosita [...] ixilura andi bat. Ag AL 60. Jesukristo guzti guztia dago ostiya guztian, eta guzti guztiya bere alde edo zati bakotxean. Itz Azald 163.
( s. XX.) Eibarren ez al da Leaburuko alderik zabalena ta etxez ornituena? A Ardi 35. Ez al duzue bada irakurri Moisen liburuan, sasiaz mintzo dan alde artan, nola esan zion Yainkoak: [...]. Ir YKBiz 394. Ereitean, azi-alde bat bide ondoan erori zan. Ib. 170. Aren soñekoak artu ta banatu zituzten; zotz-egin zuten, nork zer eramango zuen. Lau alde egin zituzten gudamutil bakoitzarentzat bat. Ib. 501s. Erri aundik [...] zabaltzen, zabaltzen dijoaz, eta alde berri oetan ez apaizik eta ez ezkillarik ez da ikusten; gutxi. Bogotá berrin orixe gertatzen zan. Etxeekin bezelaxe: alde zarrekoak, bizitza banakoak [...]. JAIraz Bizia 51. Giza gogoak bi alde badauzka, hemen behar dugu Freud irakasleari zor diogun berjakintzapetiko haren adigai berria lagun hartu. Mde Pr 346. Beraz, izaki bakoitza Lehen-Gogoaren alde bat da. Ib. 348. Gure filologoak, ainbeste eskatzen dabien atlas-linguistiko orretarako krestomatiaren aldeari dagokion zati bat billatuko dabiela bertan. SM Zirik 7.

8. (AN-ulz; Lar, Añ).
Modo, manera. "(Lo mismo es) assí que assado, ainbat da onela edo orrela, oro bat alde batera edo bestera" Lar. "(De todos) modos, eroro, aldeguzitara" Ib. "(De todos) modos, alde guztietara, era guztira" Añ. "Agudo itzeliko diau alde ortara sue, pronto apagaremos de esa forma el fuego" Iz Ulz.
Ordea zeren ezpaitira hamar-bat hitz edo baizen hunela diferentki eta bi aldetara eskribatzen direnak; halatan nik ere zenbait aldiz eskiribatukoitut alde batera liburuan barrena eta bertze aldera liburuaren bazterrean. Ax 18 (V 9). Flokagilleak hain ederki zeakien hainitz aldetara loreen ordenatzen. SP Phil b 4r (He VI hanbat manera diferentetarat). Sathan gaixtoak Ienkoaren permisionez alde orotarik Iob saindia atakatu zian. Tt Onsa 51. Eztizeziela behinkoaz sobera gaiza erran, bena bai zonbait ordüz ber egiak berriz erran [...]; orano hurak ützül hanitz aldetara. Bp II 6. Geldituko gara animan zikinkeririk bage [...], ta alde onetatik eriotz on banatarako ongi prestatuak. Mb IArg I 133. Constantinoplako Enperadore Mauricio ta aren peko anitz agitz gaiztatu ziran beren aldian herejiz, besteei berea kenduz ta beste asko aldetara. Ib. 232. Anitz aldetarakoak dira Santuak eskatu ta Jangoikoak egiten dituen milagroak. Mb IArg II 330. Erri edo Korte andi, zabal ta guztizko eder bat, era ta alde guzietara txit zoragarria erakutsi zion. Cb Eg II 209. --Zenbat aldetara da dolorea. --Bietara. --Zein dire. --Kontrizioe eta Atrizioe. CatUt 22. Ohoria beste althera mintza laiteke. Egiat 261. Bi aldetarakoa da beraz Jainkoaren hitza: hitzkribitua, ta hitzkribitugabea. Ub 108. --Biurtzen ditu indar zerbait gutxitu edo galduak. --Nola izan diteke ori? --Alde askotara. Mg CC 220. Nok esan alde onetatik egiten dirian konfesinoe, egiazko propositu bagiak? Mg CO 257. Oituraz pekatu benialak egiten dituzte: eta alde orretatik ere itxumena geitzen edo azitzen zaie. Gco II 17. Bada animak iltzeko beste modu bat, eta da gure eginbideai erantzuteko zabarkeria. Orregatik begiraldi bat eman bear diegu, alde onetatik gertatzen diran animen eriotzai ere. AA II 122. Jainkoak asko aldetara ukitu arren beren bekatuan diardutenak. Lard 72. Eman zion bada / Febok jakindea, / Alde askotara / Aditutzeko. AB AmaE 115.
( s. XX.) --Zenbat aldetara da [doloria]? --Bi aldetara, jaune. --Zeiñ dire? --Kontrizioa eta atrizioa . CatUlz 40. Haurrek buruzagitzat balituzkete, orduan, haurren gora-beherak beren haurrekin etxean ikasiak lituzketen gizon eta emazte batzu. Ala buruz, ala bihotzez, irabazirik baizik ez bailukete gaixoek, bana bertze, alde hortarik. JE Bur 56s. Bi aldetara zirikatzen digu etsaiak: aurrena eragiñez eta gero nasiz. Inza Azalp 149. Beste gertaera bat ere badegu, bakoitzak bere aldera kontatzen duna. Or SCruz 102. Batzuk, ordean, alde batera, / bestek bestera kontatu. "Pero unos lo cuentan de una manera, y otros de otra" . Or Eus 302. Baña lau ebangelari oiek ez dizkigute beti berdin kontatzen Yesusen esan-egiñak; batzutan bai lauak berdin, beste batzutan berriz batek alde batera, besteak bestera. Ir YKBiz XI. Latiñezko Vulgatak beste alde ontara dakazki itz oiek. Ib. 236n. Edozein aldetara erantzun dezan Yesusek, arrapatzen dugu. Ib. 391. Bere buruari esaten zion mundu ontan amaika aldetara lo egin leikela: amaka bat naikoa. JAIraz Bizia 82. Mehatxatu nauzue, berriz edekitzen badut ahoa, aldez edo moldez isilduko nauzuela. Eztit niri ez aldeak ez moldeak axolarik. Arti Tobera 283. Bakarrik nintzanean, alde guzietarat entseatzen nintzan: bat batean egiten, zuzen edo makur; bai eta, denbora hartuz, hobexago batzuen moldatzen ere. Xa Odol 41. Nolanahi ere, euskaraz ikasteko gogoa indartu egin behar genduke eskribauengan, eta gogo horri lagundu alde guztietatik. MIH 150. Gertakari berbera bi aldetara entzuten baldin badugu. MEIG I 130.

9. "Cercanía, aldea, alboa" Lar. "Proximidad", "vecindad, inmediación" Lar, Añ. Apenas hay ejs. en que no aparezca con suf. locales de decl. en sing.(v. infra ALDEAN, ALDERA, ALDETIK, etc.).
Laster asko ezagutu ta kendu ziran aren bide eta alde galgarritik. (cf. aren aldetik). Mb IArg I 372.

10. Sexo (cada uno de los sexos).
Bakhoitzak bisitatüren dütü bere aldekuak; erran nahi baita, gizonek gizonak eta emaztek emaztiak. Mercy 42. Bi khantari, bi eri bisitazale bata gizon bestia emazte, bakhoitza bere aldekuen. Ib. 36.

11. (V, G, AN-gip), aldi. Ref.: A; Etxba Eib; JMB At; Elexp Berg; Gte Erd 10, 78, 140, 280.
Diferencia. "Anai batetik bestera dagon aldia, esan be ezindakua" Etxba Eib. "Desequilibrio" JMB At. "Alde ederra dago jolasian ibilli ero lanian ibilli" Elexp Berg. "Goizetik gabera añako aldia badakabe oiek (G-azp), goizetik gaberañoko aldea (G-goi), [...] egunak eta gauak añako alde badaukabe oiek (G-azp)" Gte Erd 140.
Ez dira bardin nire ta zure geixoa, / Zurea da nigandik alde andikoa. AB AmaE 336. Illargiari beti / Deutsat jaramoten, / Egunik egunera / Ze alde dakarren. Ib. 355. Dogun aldea On Luis, ain al da txikarra? Ib. 259. Gauza zar-etik txar-era ez dago alde andirik. A Gram 56. Bai, baña onak ziran Elgoibarkoak ere, aiek obeak idiak baño. Idietan zegoan alde guztia. Ag G 88. Onetara, sustarrik-sustar urrintxo jatzi ezkero, uste dot andikijak eta txikikijak ezkeunkela alde andirik ixango; aren baten danok. Kk Ab I 90. Bardindu? Alderik badago Miru-Torrena ezta beintzat. Ib. 90. Alde andia dago bixi moduetan. Enb 163. Lo datzana ta illik dagonaren artian alde gitxi, nik uste. Otx 13. Batzubetarik bestietara eztago ezetariko alderik. Ib. 55. Ta antxiñatasunian ezeren alderik edo obaririk emon eikijon piztirik ezeguala lurraren ganian. Ib. 120. Gure auzia ta katalandarrena ez omen dira berdin [...]. Bi alde agertzen dira arazo oien artean. Ldi IL 57. Baltsakeri ta gizartekeriaren artean beste alde andi bat be badago. Eguzk GizAuz 43. Erri batzuetatik beste batzuetara onetan be alde anditxuak egon dirala. Ib. 170. Ba-dira ederretsi ditudan neskatxak. Baña eder-iritzitik, aien baitzera, alde aundia dago. TAg Uzt 283. Baserritarretatik kaletarretara ainbesteko aldirik ez izan arren. "La proporción" . EAEg 12-12-1936 524. Alde andiagoa / are oituretan. SMitx Aranz 120. Migel, alde aundirik gabe Beltranen tankeratsu jantzita zijoan. Etxde AlosT 77. Azkenengo ikusi zinduztanetik, egin dezun aldea! NEtx Antz 33. Izarrak izarretik aldea du argitasunean. Or QA 200. Igarriok zer alde dagon guretzat, etxeko oiñordekoa Pelentuako alabarekin edo Ithurribordakoarekin ezkondu. Etxde JJ 71. Eztezula asmatzen astoaren ta zure artean ze alde dagon? EgutAr 26-7-1957 (ap. DRA ). Maillako aldea dago bakar-bakarrik [animalia] aiek eta gure artean. Vill Jaink 70. Gizasemeen artean egozan traba eta alde bardindu eziñak ikusten zituan, etorkizunaren oztopo bakar ta sakonak lez. Erkiag BatB 87. Alde ederra dago / atzotik gaurra. Olea 218. Arentzat alde aundirik ez du / jai egunak da astiak. Uzt Sas 130. [Sukalde] hotzetikan gurerat ba dago aldea. Xa Odol 149. Alako aldea dago azkuretik zarkurera. Berron Kijote 137. Alde andiak diraz munduan / anai batetik bestera. FEtxeb 201. Lau bertso kantatu nizkion orduan, onako auek, alde gutxirekin. Insausti 352. Badirudi badagoela zenbait alde Barrokoaren lore mardul honetatik gaurko beste nonbait aipatzen den gizarte poesiaraino. MEIG I 217. Bi genitiboen arteko beste alde batez mintzatu behar baitut. MEIG VI 175.
v. tbn. BEnb NereA 217. Basarri 137. Zait Plat 132. Etxabu Kontu 92.

12. Partidario.
Hamasei den urthia, nin desolatia / hilik ama handia, nik nian althia. 'Ma grand'mère, mon alliée' . Etch 178. Ezpiritü saintia, orfelinen althia, / Zuri egiten deizüt haurrez gomendatzia. Ib. 150. Zuri gomendatürik komünaren altik. 'Les partisans de la commune' . Ib. 554. Orrenbeste itz eragitia / salsera baten mediyo, / idea ortatik izango dezu / alde aña kontrariyo. Tx B I 265.

13. (L-sar; Hb, H), alte (S; -th- S). Ref.: A (alde, alte); Lh (althe).
Cara anterior o delantera. "Côté opposé à l'envers. Ez diozu aldea ikusten oihalari [...]. Emazu aldeaz zure maipolisa" Hb. "Alte [...] (Sal) [seguramente error por S], anverso, cara de un objeto. Altea eta gurrumusa (Sc), anverso y reverso" A. v. ALDE ON.
Bainan kontrizione perfekta edo karitatea biak gauza bera dire, gauza beraren aldea eta ifrentzua bezala. Dih MarH 396 (ap. DRA ). Infrentzua askotan aldea baino karioago. EZBB II 20.

1. (gral.; SP, Ht VocGr 360, Lar, Añ, VocBN , Dv, H), alte (R-uzt-vid; -th- S). Ref.: A (alde, althe); EI 344; Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 10, 125, 168.
(Precedido de gen.). A favor de, en favor de; por. "Jar zaite ene alde, mettez vous de mon côté" SP. "Ene alde mintzatzen da, il parle en ma faveur" Ht VocGr 360. "(A) favor de alguno, estar, hacer, norbaiten alde egon, egin" Lar. "Ene auzoak zure kontra eta nik zure alde yokhatzen dugu, mon voisin parie contre vous et moi pour vous" VocBN . "Ez da zure alde, il ne vous est pas favorable" Dv (que lo interpreta como adj.). "Noren alde jartzen zare, de quel côté vous mettez-vous?" Ib. "Zure alde atheratuko da" H. "Euskal-errixan alde jardun eban beti" Etxba Eib. v. fabore (2).
Baldin Iainkoa gure alde bada, nor izanen da gure kontra? Lç Rom 8, 30 (He, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl gure alde; TB guretzat). Nahi duán, othoi, behatu eure miserikordiazko begiaz hire egiaren alde trabaillatzen diradenetara. Lç Ins A 7r. Gaizki egilearen alde iartzen garela haren defendatzea. Mat 32. Aphurtxo bat biztuko da tristatuen gogoa / Ikhusirik hekin alde hari dela Iainkoa. EZ Man I 73. Haur edireiten dut nik neure alde eta fabore. Ax 17 (V 7). Zakua betatxuaren alde. "Le sac est favorable à la pièce qui peut servir à le rapetasser" . O Pr 417 (tbn. in Saug 178). Bethi iraun duzu ene aldean ene alde. Hm 230. Egun zure alde direnak bihar egin diazakezute kontra. SP Imit II 1, 3. Adeskideak bere adeskidiaren alde eta faboretan bere bizia galtzen eta iokatzen baitu. Tt Onsa 124. Azken bethiereko Arresta, zoin Jinkoak emanen baitü jente honen althé eta gaistoen kontre. Bp I 58. Bethi pluma itzuli izatu dute garaitiarraren alde. ES 107. Egizu gudu ene alde. Ch III 23, 8. Haren alde gudukatzen direnei. He Gudu 55. Gizon [...] jakintsuak gure alde ditugunean, eztiegu beste jendalla horiei jaramon bear. Lar Carta a Mb 280. Gauz gaistoren alde milagrorik ezin egin diteke. Mb IArg I 178. Bere Aitari gure alde eske ta eske dagokana. Ib. 107. Esaten dudanaren alde sartzen ditudan Eskriturako testo ta Doktoren hitzkuntzen batzuetan. Ib. 55. Zerua Josueren alde agertzen zen. Lg I 199. Eta berritu zituan israeldarren alde aen gurasoai egindako eskeñiak ta agindeak. Ub 70. Zer moldez behar den ibilli fortuna edo alde edo kontra denean. Mih 2. Jende güziaren etsaiak düke jende güzia etsai ta sekülan arrazoa bere althe. Egiat 226.
( s. XIX.) Ithurbideren alde mintzo ziren guziak. Monho 58. Konfesorea bere alde edukitzeko. Mg CC 170 (CO 248 bere aldetik eukiteko). Erabagi ebeen [erromarrai] edegitia erriko atiak, eurai deitutia ta euren alde jartia borondate osuaz. Mg PAb 218. Santuak bere alde edo bando iduki nai dituenak. VMg 24. O ene Jaunarén amórea ene álde, zein gaizki pagatudióten! LE Ong 118r. Nik esango ditudan gauzak izango dirala ez zuen kontra baizik zuen alde. AA I 576s. Gizonaren alde edo fabore egindako mirari edo prodijioak. Gco I 428. Goraki agertu behar da Jainkoaren ohorearen alde. Dh 74. Gure alde daukagu / gauza bat bakarrik, / ez zaigula irtetzen / bidera lapurrik. Echag 236. Salbatzailea orai eta gero deklaratuko da heien alde. Jaur 137. Kantore hoien süjetek ere bazükien berthüte / izan balira aberats eta fortüna hen althe. Etch 628. Arteko mensajeruak / Ez dabiltza debalde / Legearen fidel dira / bakotxa bere alde. Bordel 88. Nik ez nakike egiazki, / Nere hauta eman zoiñi: / Izpiritu batzu laiste / naski don Beltranen alde. Gy 217. Attona zenbeit bada galtza motxen alde. Hb Esk 185. Nork bere iritzia, guziak eman zuten, bere alde arkitzen zituzten argibide eta sinisgarriakin. Lard 510. Ama guziz saindua eta urrikalmenduz bethea, izan zaite horrelan nere alde. Dv LEd 176 (Cb Eg II 98 neretzat). Eureen alde ta onian agintari nagusijak esaniko berba gozuak. (1860). BBatzarN 187. Etsenplurik ikharagarrienak erakhartzen zituzten errankizun horren alde. Laph 207. Senar-emazte gazte aien alde milla ta milla erregu eta promes zerurontz bialduaz. Arr GB 10. Jinkuaren boronthatia behar dü examinatü, othoitzez eta barurez hura bere althe jar erazi. CatS 93. Santuak iñor bere alde ateratzerik nai etzuela. Aran SIgn 56. Ez naiz ni gerraren zale, / baizik pakearen alde. Xe 410. Euren zotin ta negar, zizpuru, tristeen alde, / Jaso izu jaso, zure besoa berbertatik. AB AmaE 437. Constantin enperadorea atheratu eta altxatu zenean giristinoen alde. Jnn SBi 127. Hunen alde bazare, / guardia emazu. Zby RIEV 1908, 213. Txiliren alde urten gura izan eban. A BeinB 88. Beti bere burua behar-orduetan erakutsi duela erlisionearen alde. HU Aurp 88. Errakuntza orreek ontzat artu edo euren alde berba egiten dabenak. Itz Azald 50.
( s. XX.) Nik ezin neike ez bataren da ez bestearen alde gaur txartelik emon. Ag Kr 178. Biurtu zireala zerbait Josetxoren alde, onen gizabidea jakin ebenean. Echta Jos 242. Badute oraino bertzerik beren alde, guziz hau: ez baitira hats hantzen. JE Bur 29. Ontza bat urre Abadiñokoaren alde! Ontza bi urre Jose Domingon alde! Ag G 102. Egin otoitz [...] Medelen alde ere bai. A Ardi 28. Erregutu egizu gu pekatarioen alde. KIkV 51 (KIkG 33, ArgiDL 14 -(r)en alde; AG 1912 -(r)en aldez; Mat 2, Harb 4, El 6, CatBurg 4, Ub 166, CatB 10, Legaz 5, Ip Hil 94 gatik, Bet 5, VJ 14, CatBus 4 gaiti, A Cat 3 -kaitik; CatLuz 3, CatJauf 2 -(r)entzat). Zer zü kontrabandisten alte? Const 32. Bihotz onekoen alde gauden bethi lagun. Ox 187. Zoria euren alde atara zalako. Or Tormes 5. Jel-en alde gabiltzaz / Gau ta egun lanian. Enb 63 (en una composición titulada Jel-alde). Ori bear degu; emakumezkoen euskaltzaletasuna. Euskeraren alde atxiki ditezela. Lab EEguna 71. Eta ire lagunak, etxuek ire alde urten ala? Kk Ab II 183. Bi milloiez zer egingo, euskeraren alde? Ldi IL 26. Or eskatzen du aurrena bere buruaren alde. Ir YKBiz 462n. Orain arte domu edo kapitalaren alde egon diran legeak lanaren alde, bear bestean, aldatuko balira. Eguzk GizAuz 34. Aitari itz egin bear diozu ta gure alde jarri. ABar Goi 29. Agirre Lekube'tar Joseba Andoniren alde, 291.471 autarki. EAEg 9-10-1936 4. Gu zuzenaren alde ari gira. Lf Murtuts 49. Beraz gizakume zorigabe onen alde aolku-eske ari izan ote zera? Zait Sof 97. Arantzazuko elizgintzaren alde egiñala guzia egin bear zala. SMitx Aranz 169. Gudaldi ikaragarri artan ordea, Beltran Alostarrak bere odola kistar ziñesmenaren alde eman zun. Etxde AlosT 43. Amaika izerdi emonikoa dogu Don Martin bere erriaren alde! Bilbao IpuiB 217. Jesus eta Mariari / eskatu gure alde. BEnb NereA 177. Munduko ordena ez baldin badago ongiaren alde. Vill Jaink 101. Bazen asko solas eta kalapita ere, batzuk Ameriketarat joaitearen alde, bertze batzu kontra. Larz Iru 9. Ate zaina beren alde ezarririk... edo erosirik. Ardoy SFran 91. Etxeko ohointz horren ondoren, Hazparnen bertsolari-besta batean eske bat egin zan nere alde. Mattin 55. Orduan ere etzan ariko / iñor lanian debalde, / baizikan danak saiatzen ziran / bakoitza norbere alde. Uzt Sas 201. Beste eskumatar batzuen izenak nire alde. Gerrika 88. Dirua dana aren alde. Albeniz 71. Gure etxearen alde, guztion etxearen alde, mintzatu nahi nuke. MIH 211.
v. tbn. Izt C 231. Jaukol Biozk 35. ForuAG 313. Etxabu Kontu 24. Ataño TxanKan 213. Insausti 350.

2. (Precedido de bere, neure, etc.). Por su (mi, etc.) parte. v. ALDETIK (b).
Eta laur animalék zutén batbederak zeinek bere alde seira hegal. "Chacun à part soi" . Lç Apoc 4, 8.

3. (G-azp, AN-ulz; Dv, H). Ref.: A Apend; Gte Erd 244.
A cambio de, en pago de. "Bere hartzekoaren alde ou aldera izan ditu ehun libera, il a eu cent francs à compte de sa créance" Dv. "Cambio. Idi-parean alde eman dio zaldi bat (AN-ulz)" A Apend. "Idi baten alde zaldia eman du (G-azp)" Gte Erd 244. v. HUTSAREN ALDE.
Egin bitza bere gauzak Jangoikoaren izenean ta bere zorren alde. Mb IArg I 154. Nekezko nere lanen alde arkitzen nazala ni nere Aitaren glorian [...]; ta bere nekeen alde izanen du niri darraikidanak ere dagokan izen ta honra guzia. Ib. 154. Eskerrak ematera etorriak [...] egin dizkigun ondasun andien alde. Ib. 391. Itxeko zorrak atera, itxearen alde tributu-zensoak ezarri. Ib. 373. Ta bere otoitz on humillen alde utzi zion Espiritu Santuak bein eman zion indarza. Ib. 374. Baldin saltze onen alde eman nai baiziozkeen [...] ogei ta amar diru zillarrezko. Ub 85. Gertatzen diran nekeak eskeñi giozkatzu Jaunari zure bekatuen zorren alde. AA I 584. Sufritu bear ditugu penitenziazko espirituarekin: au da gure pekatuai zor zaien penaren alde. Gco I 450. Ta urteroko irabaziak oso-osorik emango dizkitzut, orain aurreratuko didazunaren alde. ABar Goi 36. Ordu askoko lanaren alde jaten zan ogi pittiña eta zikiña. AZink 126. Banaka batzuk, edo geienak, tratue eginda eukiten eben [baso ardaua] onenbeste diru alde. Gerrika 106.

4. (Precedido de numeral). En dos (tres, etc.) direcciones, a dos (tres, etc.) lados.
Retira bedera alde. 'Ils se retirent chacun de son côté' . Xarlem 678. Ilea sagerdeka bi alde yautsia, / Dirtiratzen duela mazelan behera. Hb Esk 181s. Nola duzke zuhaitzak zazpi adar eder / Begitan ditezkenak andanekin ager. / Hala da Eskal herri zazpi alde yartzen. Ib. 74. Emazte batekin egon behar zuten gizonek: etzitezken bi alde yar ere, adulterioaz kanpo. Hb Egia 81. Luther, Melanchton, Oecolampade eta Zuingle bildu ziren Marpatey deithu hiri baterat, elkar aitzeko xedez. Bainan hain gauza bereziak atzeman zituzten Testamentean, non lau alde yarri baitziren! Ib. 119. Yesusen arabera, etxe bi alde direnak erortzen dire. (Mc 3, 25) "Omnis domus divisa contra se non stabit" . Ib. 110 (Dv etxe bat bere kontra bi aldetara badago). Gehiagoko agurrik gabe, biek bi alde hartzen dute, debruak ifernuko alde eta Xantxok etxeko alde. Zerb Ipuinak 86. Oihanera heldu direlarik, badoazi biak bi alde. "Ils y prirent deux directions différentes" . Barb Leg 129.

5. (Tras tema nominal nudo). Hacia. "Noter la différence de sens entre etxe-alde, 'vers la maison' y etxearen alde, 'en faveur de la maison'" Lf Gram 383. v. ALDERA (b).
Etxe alde laster emaiten da abian. Gy 51. Hedatzen kosta alde, Laphurdi aldetik. Hb Esk 43. Ezker-eskuin dabilka bere gorphutz lerdena, behin aitzin alde ditu buru eta bulharrak khurrean, gero yartzen da sahetsaren gainean. Hb Egia 151. Kanpo alde, Txomin, kanpo alde? Zab Gabon 26. Gauza bat doanean / gure gogo alde, / Makhurrik hartan baden / ez zazula galde. Zby RIEV 1908, 774. Eguzki alde badu [Villeneuvettek], bere oihalen urrun heltzeko, Cette deritzan portua. JE Bur 198. Ibaia badoa naro itsas-alde. JE Ber 9. Hegatz-alde, beraz, teilatuko gapirioak bazter-harresietako gain-hegietan pausatuak. Ib. 21. Karrikatik athera orduko eguerdi-alde, bidea zabaltzen zaiku. Ib. 53. Emeki hartzen daukutelarik otoek ipar-alde. Ib. 76. Eskuin-alde, gurekin ipartzen da, luzatuz, haran zabalsko bat. Ib. 95. Draga draga bazoazin beraz etxe-alde. "Et [ils] reprirent d'un bon pas le chemin de la maison" . Barb Leg 147. Ezker-alde Orexa, / eskui, Altzo-muño. "A mi izquierda" . Ldi BB 54. Ugarte alde dagon izpurak / kenduko dio indarra. "La corriente que se forma hacia la isla" . Or Eus 393. Lohi hautarik nago zeru-alde beha. Iratz 162. Izarrak mendi alde dagotzi bildurik. Ib. 39. Uhainetan lerratuz Musko alde joaki. Ib. 117. Zerbait gaizki egin izan banu bezala, ihes egin nuen mendi alde. Xa Odol 37. Aintzin alde joan / sineste fermuan / saria badaukala Jaunak zeruan. Ib. 169. Harkaitz latz batzuen artetik Nafar-alde pasatzen ziren asko jende. Lf (in Casve SGrazi 15).

6. (G-bet, AN-gip). Ref.: A; Eusk 1962, 56; Gte Erd 156.
Cerca, al lado. "Cerca [...]. Alde dago, está cerca" A. "Goizueta Leizatik alde dago (AN-gip)" Gte Erd 156. Cf. ALDEAGO, ALDEEN.
Orra, atsekabea poztasunetik zeñen alde dagon. Aistiyan, Ramuntxoren etorrerarekin, etxe au zorionez bete da [...]. Ta orain... Alz Ram 93. Poztasun ori ain urruti da... ta ain alde samintasuna! Ib. 52. Nik edadia aitortuko det / bautismuan dan bezela / [...] / irurogei ta beatzi urte / alde xamar gabiltzala. Tx B II 36. Lenengo bueltan lau txalupa oiek / alde ziraden alkarren. Ib. 81. Andik eroso zegon eskola / ta lanerako tokia, / ori etxetik alde daukanak / ez du alderdi txikia. Uzt Sas 120.

7. alte.
En comparación.
Izeia da andiago; baia dago txiki, lerren alte. Mdg 130.

8. Con respecto a, sobre.
--Zer diraustazu Masima, gure autuen alde? --Andoni, albista onik ez: senarraren baimena egon da, baña Eladik eztau nai ezkondu oraiñdiño. Echta Jos 218.

9. A cargo de. "Nire álde dago (V-ger-ple), lo tengo yo guardado. Sin ese acento [...] significa 'está a mi favor'" A EY III 296. tbn. A Apend s.v. alde).

10. (Acompañado de ablativo). Lejos de, fuera de.
Senargaiarengandik alde beren buruan ikusita. Or Mi 63. Maiz, orde, etxetik alde / dut oroimen aula. "Me huye de casa la flaca memoria" . Or BM 96. Yerusalendik alde iltzea igarleri ez dagokio-ta. Ol Lc 13, 33 (Dv kanpo, Ker, IBk, IBe kanpora). Etxeko sutondotik alde ibilli-ondo. Ldi UO 56. Eta gaur be etxetik alde ixan nayakon bitartetxu baten erakusmeneko gaiztakerija egin daust niri onek. Otx 142. Lurralde ontatik alde. Zait Sof 22. Irain gorriz urrezko gurditik erabat erauzi ta alde iraulita. Ib. 24. Garai artako goganbear bereizietatik alde ageri da auzi au. Zait Plat 152. Zer zorapidez onela / dagoz zentzuak egitik alde. Gazt MusIx 105. Mundutik alde biziko naiz. Ib. 68.

11. (Precedido de sust. vbal.). Para.
Bat ez beste guztiak alkarraitzeko bide bat ein eban, beste orren lepotik barre eite alde. SM Zirik 33. Noizik peñian txikito batzuek geiago edaten zituan [Joxek], balientetze alde. Ib. 132.

12. En vez de.
Ortakoz, aipa-bearra dizut / azi ninduten sukalde: / [...] / Nere lênengo euskal-eskola, / nere sortetxeko alde (orde, ordez). "En vez del hogar que me vio nacer" . Or Eus 191s.

13. Excepto.
Beraz, ura nola il zanik gizaseme batek ere ezin lezake esan, gure Teseu alde. Zait Sof 152.

(V, G). Ref.: A; A Morf 730; EI 346; Elexp Berg; Gte Erd 303.
"Alde ortik!, ¡fuera de ahí!" Zam Man 4. "Alde hemendik (V-gip, G-azp)" Gte Erd 303. Cf. alde egin.
Alde bada, kristinaubak, okasinoetati. fB Ic II 281. Esanaz arrabioz: alde nire etxetik. AB AmaE 389. Ta alan bere itxi-gura ez padeutsee bakian, itxi guztijari, alde euretatik, ta bakarrik egiñ daijeela biarra. JJMg BasEsc 117. Bide onari segi, / txarretikan alde. JanEd I 120. (Denak bultzatuaz eta danen erditik). Alde! Bire! bire! (Joaten da kanpora). Alz STFer 131. Bada orduan alde, alde, nai dekan lekura. Ag G 275. Etzaitut ikusi nai! Alde emendik! Alz Txib 104. Alde emetik, zeugaz eztogu jokatu nai-ta! Altuna 99. Alde, alde nire ondotik ointxe berton. Otx 27. Alde emetik, arin. Ib. 64. Segari bikaiñentsuna atera ziteken, lanari sendo yarrai balitzaio, baño pestaburukoan, alde igitaia! Or Mi 112. Alde --dio-- lizunkeri, debruen kiratsa! / Emen etziten denak beza loa lasa. Or Eus 60. Alde nigandik, gaizki-egille oiek. Ir YKBiz 140. Erantzun zioten: Alde ortik! Ol Gen 19, 9 (Ker alde ortik; Dv habil). Alde! lurralde ontatik utikan! usu! Zait Sof 112. Alde arin eskuok, neskatx orrengandik! Ib. 130. Gaiztozuloko Sorgin, gaitz danen sort-oge, / legortearen ama, Dama ondatzalle: / zure jaurgoa jun da. Guregandik alde. SMitx Aranz 34. Alde! Anka emendik! Kanpora esan dut! Lab SuEm 184. Zuek kamiñu erditik / bazterrera alde! Azpillaga (in Uzt Noiz 31).