Tr. En la mayoría de los autores suletinos (ya desde Belapeyre) alternan las formas alde y althe. En textos roncaleses sólo hay alte. Con -a orgánica se encuentra (siempre usado como sust., y alternando con alde ) en fray Bartolomé, San Martin (Zirik 123) y Akesolo; cf. los testimonios suletinos de aldia citados por Lhande y Larrasquet, con los significados de "grupo" y "montón". Hay además un ej. de aalde, no demasiado seguro, en SermAN (2r). En DFrec hay 2343 ejs. de alde.
sense-1
I.(Sust.).
azpiadiera-1.1
1.
(gral. (no R)
; Lcc, SP, Lar, Añ, Izt 87v, Gèze, H),
aldea (-iaV-gip),
alda (Lar),
alte (R; -th-S; Dv(S), H).
Ref.:
Bon-Ond 153;
A(alde, alte);
Lrq;
IzArOñ;
IzR 392;
EtxbaEib(alde, aldia);
ElexpBerg;
GteErd 197, 225. Lado; costado."En una y otra parte, alde batean da bestean"Lcc.
"Côté, part"SP.
"Itsasoaz bertze aldera, de l'autre côté de la mer"Ib."Lado","flanco"Lar.
"(Parte) posterior, atzeko aldea"Ib."Vuelta, la parte opuesta, beste aldea"Ib."Aquende, alde onetan"Ib."Parte, lado"Lar, Añ.
"(De) parte a parte, [...]alde batetik bestera"Añ.
"Respaldo de banco, silla, [...] osteko aldea"Ib."Côté"Gèze,
H,
Lrq.
"Alde bat hartu (Sc), [...] coger un lado de camino"A.
"Álte batarik béstiara, de un lado al otro"IzR 392.
"Aldiabata zurixa; bestia baltza"EtxbaEib.
"Mugaz alde onetatik (G-azp), [...] mugaz arateko aldean (B), mugaz unateko aldean (B), [...] muga(re)n arateko aldea (AN-5vill)"GteErd 225.
tradizioa
Tr. De uso general (véanse además ejs. de la onomástica medieval en Arzam 96s).
Etsai gaitza akusatzen ezkerreko aldetik, / Bekhatuiak eskuinetik minzaturen publiki. E 55.
Non kruzifika baitzezaten hura, eta harekin berzerik biga, alde batetik eta berzetik, eta Iesus artean. LçIo 19, 18 (He, TB, EvS, Or, IBk, IBe alde; Ol aldamen, Ker albo; LE andik eta emendik, Dv hainditik eta hunainditik).
Ezen koparen eta plataren kanpoko aldea xahutzen duzue: baina barnetik dirade arrauberiaz eta ekzesez betheak. LçMt 23, 25 (He, Echn, Samper alde, Hual alte).
Lurraren alde batetik berzeranoko kreatura guziak. LçAdv ** 1r.
Retulo bat ekusi neben / kanpuaen alde bateti.Lazarraga 1159r.
Euren guardatzat sei salbaje aldeetati ekartela.Ib. 1153v.
Non baitago eseririk bere aita eterno podore guztia duenaren eskuieko aldean. (Areso, c. 1591). FLV 1990, 206.
Oiñetaraiño odolstatua, alde guztietarik penaz eta dolorez inguratua. Mat 214.
Begiratzen dugula alde batera eta berzera. BerTrat 28v.
Atrabesatzen du alde batetik berzera. Ib. 11r.
Ez ginezake aurki zeinbat gidari, eramen ginzakena oihan honez alde hartarik. "Outre ces boscages"
.Volt 150.
Hasten da hats beherapen egiten, alde batera eta bertzera itzultzen. Ax 58 (V 38).
Ifernu hartan egonen dira kondenatu guztiak alde guzietarik, kanpotik eta barrenetik, suz inguratuak. Ib. 580s (V 373).
Salba egin deutsa / azpiko aldetik. (1658). ConTAV 5.1.5, 92.
Semea, etzara bertze aldera itzuli behar, bihotza etzaitzu berehala erori behar. SPImit III 32, 2.
Eskuiñeko aldean. ArgDevB 213.
Zoaza aitzina, alde baterat ez bertzerat ezker ez eskuin makurtu gabe. TtOnsa 13.
Istiborreko aldean. INav 135.
Idiari gibeleko aldetik sar diozozue ahalik eta barnena. Mong 590.
Kateximaren erraiteko, mithilkoak eta neskatilak berhezirik, althe bederatan izanen dira. Bp I 24.
Bere aitaren esküñeko aldian. Bp II 69.
( s. XVIII.)Zaurthu gabe pikatzen baitu, eta minberatu gabe alde batetik bertzera pasatzen eta iragaiten. ES 191.
Ezkerreko alderik eskumakora. Arz 26.
Biar goiseko beste alderutz itzuliko jok aisiak. Acto 332.
Etsaiez alde guzietarik inguratua. Ch III 20, 3.
Dagola jarririk Aita Jaungoikoaren eskuieko aldean. El 11.
Eguzkia sortzen den aldetik erakark nai deana. LarDT CCIV.
Bien artean bezala ezarria, bi aldetarik haren higualki gudukatua da; zeren Jaiñkoak alde batetik eta haragiak bertzetik [...] premiatzen baitute. HeGudu 77.
Zer bere beithan senditzen dian, eta zuñ althetarik khanbiamentiaren aizia jiten den. Mst III 33, 1.
Ezin egon da geldirik; iraulka ta bein alde batera ta bein bestera dabill. MbIArg I 185.
[Paper] aren azpiko aldean arkitu zuen illak ziona. Ib. 225.
Goia ta bea, alde bata ta bestea. CbEg II 93.
Ematzu alde batean ura ahurrean hartu dutenak edatekotzat, eta ematzu bertze aldean makhurtu direnak edatekotzat. Lg I 211.
Uraz alde hartarat zirenean. Ib. 365.
Alde guzietarat beha egon zarela. Brtc 243.
Alde güzietarik leze baizik ez ageri. Egiat 157.
Eta onak alde batera ta gaiztoak bestera ifiniak izango dira. Ub 144.
Zenbaiten buruák [...] ain arinak dire, áski dá aize guti itzulzekó aldebaterá ta berzerá. LEProg 120.
( s. XIX.)Hobendunak ezkerreko aldetik / Ikusten dute Juje hasarrea. Monho 118.
Esker soñubak enzungo ditugu alde guztietarik. MgPAb 205.
Lurreko lau alde ta zeruan ere ezagutua dan San Ignaziorekin. VMg II.
Gerokoak ikaratuten dau: aurrez aurre iminten yako andiko aldeko betiko bizitzea. AñEL2 31.
Zure alde batean infernuko dragoia, zu irintsitzeko prest; eta bestean aingeru guardakoa. AA III 458.
Gelaren lau aldeak betetzen dituzula pintura gaiztoz. Ib. 626.
Alde orotarik inguratua nauka su izigarri hunek. Dh 154.
Dantziaren jiraak bere guztiak dira ezkerrerakuak, zein dan pausu egiteko ta ibilteko alde madarikatuba Eskritura Sagraduban. fBOlg 139.
Bada erdibidu bedi arbolatxu gazte bat, ifini bediz alde bijetatik gizon bi. Astar II 39.
Gero asiko dira / egiten etxeak, / [...] / artuko dituztenak / Plazan iru aldeak. Echag 50.
Aldare haren alde batetarik emanen da indulientzien erretaula onheski arrimatua. JesBih 416.
Epistolako aldialat juaiten denian. UskLiB 55.
Jurdaingo ibaiaz bertze alderat. MarIl 75.
Gatz au txit urtu dan orduan, gazitzen da [gazta] orobat beste aldetik. "Por el otro lado"
.ItDial 88 (Ur, Ip beste aldetik, Dv bertze aldetik).
Jo-erazo omen zion buruaz lurra, bein alde batera eta gero bestera. IztC 249.
Zopa jan nianian ni alde orori so. Etch 320.
Alde bata enia zela, bestia mementin. 'Je pensais aller dans une direction, je pris l'autre sur l'heure'
.Ib. 358.
Igaro deustee neure bihotza alde batetik bestera. UrMarIl 33.
Munduaren bertze aldera. Gy 288.
Pirenen bi aldeak itxiki berenak. HbEsk 15.
Ogeita amar milla gizon bikañ erriaren alde batera gauaz bildu zituen. Lard 113.
Ospitalerat itzulzean, alde guzietarik oihu egiten diote. Laph 212.
Jangoiko Aita guzis poderosoein eskuieko aldean. CatAe 6 (CatSal 7 eskuieko aldean; CatR 7 alte eskoĩan).
Aien barrengo aldetik, / ortza txiki fiñak. Bil 60n.
Biak kotxearen alde banatan auzpezturik jarri zitzaiozkan. ArrGB 117.
Kabi guztiya tapatzen du, eta bakarrik uzten ditu bi txulo txiki alde banatara, batetik ez bada bestetik iges egiteko. SorBar 17.
Orgabideaz bertze aldeko sasi baten xokoan. ElzbPAd 40.
Jesüsez deithürik izan eskuñeko aldialat. IpHil 207.
Ezkerreko aldean, bihotzaren tokian. ArbIgand 117.
Alde batetik bestera / kordel bat loturik. AzcPB 86.
Lurreko gei guztiak alde bi daukez: aurrea ta atzea, kanpoa ta barrua, ganea ta azpia. ABeinB 67.
Ordu berean ikusi dituzte haren burua alde baterat, gorputza bertze alderat erortzen. HUAurp 48.
Baneunka bere fede ain andia, mendiak alde batetik bestera eroateko bestekoa. ItzAzald 16.
( s. XX.)Gu isaren gutuk yire bi altetarik. Mdg 169.
Lengo ekatxean kakaoa, alde batera joan zan lez, orain joan zan beste aldera, ta ontzia etzan zan alde onen ganera. EchtaJos 95.
Orain ere an zeuzkak bere oiaren buruko aldian Santa Teresa eta anketako aldian Fraskuelo. Iraola 99.
Bi aldetara ixurkia berdin dute estalgiek. JEBur 25.
Bereter jaunak alde banatan zituela, Aita Batiz [...] irtetzen zan. AArdi 113.
Bidea zerratua nuen alde guzietarik. StPierre 12.
Han, eskuineko aldean, su handi bati ohartzen da. BarbSup 173.
Mutillak alde batera ta neskak beste aldera eraman. ArgiDL 128.
Bidasoaren alde banetan Endaia ta Ondarrabi. Enb 71.
Erriko enparantza. Alde batera Udal-etxea. Zokondoan Eliza nagusia. LabEEguna 101.
Alkar top-egin ebenian, mister Kick-ek, bere eskumatik joialako, ezeban utzi gura orma-aldia. KkAb II 28.
Egun batez agoztegiak su artu lau aldeetatik. OrMi 86.
Ur andiaren bertze aldea jo bitartean. FIr 152.
Eta alde batetik astindduten zittuzaneko, beste aldera egitten eben egaz eulijak. Otx 160.
Beste alderako... [= 'suma y sigue'] 60.150 Lko.LdiIL 118.
Ermitiako gezi-mutur, alde batez miztotua; Isturitzko gezi-mutur, alde bietatik miztotua. JMBELG 40.
Seaskaren alde bietan kantari. NEtxAntz 123.
Karrikaren bi aldeetarik han-hemenka ezarriak ziren zurezko jar-leku haietariko batean. MdePr 162.
Abade jauna alde batean eta bera bestean jarri ziralarik. BilbaoIpuiB 75.
Beobide deritxon auzuneak aldea baten tontortxo bat dauko. AkesIpiñ 21 (31 alde batetik).
Ospitaleko oto handi bat sartu zen, kurutze gorriak lau aldetan. JEtchep 101.
Zuek biok andiko aldetik eta guk emendik arrika egin bear deutsagu. ErkiagBatB 58.
Arkupeak galanki lau aldeetara. AnabAprika 46.
Elizan gizonezkoak alde batetik eta emakumezkoak bestetik ikusiko zenitun. MAtxGazt 28.
Eta marmita txikia pasa zuan balak alde batetik bestera. Salav 53.
Mugaz bertze aldetik karri edaria. XaOdol 139.
[Udaletxeak] aurreko aldian dituan abe biak.EtxabuKontu 72.
Sartzen dira Frantzian eta arribatzen Kanbora, otoa alde guzitarik masakratua. Etchebarne 117.
Leitzaran ibaiaren alde bietatik dauden mendi ta leku batzuen izenak.AZink 132.
Asten dira lasterka / alde banatara. Zendoia 151.
[Adar] horiek dira euskararen kondairan lehenbiziko aldiz agertzen direnak, ez zezenek kopetaren bi aldeetara urguiluski daramazkitenak. MIH 387.
azpiadiera-1.1.1
Lado de un polígono. Laukiaren konerra ta alde bat eztira neurrikide. ZaitPlat 57.
Espainian, zineman behintzat, betiko trianguluak lau alde izaten ditu: senarra, emaztea, senarra ez dena eta apaiza. MIH 311.
azpiadiera-1.2
2.
(gral.; Urt I 119, Lar, Añ),
alte (S; -th-Foix ap. Lh.).
Ref.:
A(alde, alte);
Lh(alde, althe). Lugar, parte."Ab omni parte, alde guzietarik"Urt I 9.
"(En todas) partes, leku guzietan, edozein lekutan, alde guzietan"Lar.
"Acia todas partes, alde guztietaranz"Añ.
"(c.), región"A.
"Région"Lh.
Ethorten ziraden harengana alde guzietarik. "De toutes parts"
.LçMc 1, 45 (He, TB, Dv, Leon, IBk alde; Ol, IBe edonondik).
Asi zan bere biajea arzaen, ponienteko aldeetara.Lazarraga 1146v.
Plazer baduzu deusik alde hartarik. Volt 206.
Ezperen bat bedi Nafarroa-beherearra edo zuberoarra Bizkaitarrarekin edo alabesarekin [...], edo zein nahi Eskual-herriko alde batekoa bertze alderdikoarekin. ES 398.
Hargatik alde batetakoak ezin jakin zetzaken bertze alderdiko hitz guztiak eta gauzen izenak. Ib. 399.
Bestenaz banagoka zure hizkuntzari, len ere baño obekiago dakust alde oietako Euskaldunen itsumendea. LarCarta a Mb 278.
Alde artako mairu gaistoak. MbIArg II 288.
Alde aietako artzai ta unaiak. CbEg III 345.
Printzesa hau ethorri zen hegoako alde barnetarik. Lg I 334.
Bethleemeko eta alde hetako haur guziak. Lg II 121.
Gaitz bat orotarik izigarriena, / alde guzietan ikhara demana. Gy 157.
Lizarra, gure aldeetan, bakhan ikhusten da. DvLab 321.
Denbora da alde ontara agertu ez dala!SorBar 99.
Eman dezagun, bada, aditzera alde guzietan. ZabGabon 54.
Izendatu zituan ere munduaren alde askotarako Probintzial ta beste erlijiotsu asko. BvAsL 203.
Itxasoz iristean / Zijoan aldera, / Agertzen da legorra / Ark [K. Kolonek] esan bezela. ABAmaE 161.
Hurbilago, gure aldetan eta gure eskual-herrietan beretan hatzemanen ditugu hetarik. ElsbFram 116.
Alde hetako Fraide-Aintzindari batzuk. JnnSBi 86.
( s. XX.)Ezin sinisturik, alde askotan itandu eban egia ete zan albistea; ta alde guztietan ao batetik zirautsen baietz ta baietz. AgKr 114.
Soloetan, basoetan eta alde askotan. EchtaJos 34.
Zoazkit, Malen, Martiñek alde auetatik iges egin dezan. AgG 284.
Zer dabilkizu zuk Balbino, zer zabiltza alde abetan?IllTestim 10.
Entzun dut geroztik ele frango alde hartako jendeaz. StPierre 22.
Aldeoroko edo alde guzietako Eleiza noiz sortua da?InzaAzalp 87.
Neuk itandu neutsen Amerikako zein aldetatik etorriyak ziran. KkAb II 185.
Alde guzietako medikuak izanak omen zitzaizkon. BarbLeg 134.
Alde aretan basua ta larra ta aldatz pikak eta arkaitz ixugarrijak baño besterik ez ikusirik. Otx 105.
Poli bakar-bakarrik zegoan alde artan. AnabPoli 16.
Jende onak badirela alde guzietan. JEtchep 17.
Gizabegiek ikus ezin dezaketen aldeetan barna ioateko. ZaitPlat 101.
Ta nola ta nun bizi bear degu alde aietan?NEtxLBB 68.
Beittu eban nun mezia emongo eban, eta aldatu zan alde artara. EtxbaIbilt 463.
Lagun eta adiskide asko euki ebazan alde askotan. AlzolaAtalak 88.
Etzuen ebatsia alde guzietan zuen omena. ArdoySFran 54.
Gure alde ontan arrobi edo kantera tajuzkorik ez da.Insausti 32.
Nekazariak, alde guztietan, ez dira berrizale. Frantsesek ere, luzaroan, gorroto izan zuten horrelaxe Errepublika. MIH 133.
Areson, baita Baztango zenbait aldetan ere. MEIG I 116.
v. tbn.
EusJok 91. Tx B I 167. Ir YKBiz 98. Erkiag BatB 47. Xa Odol 58. Uzt Sas 292.
azpiadiera-1.2.1
(Precedido de nombre de lugar).Zona de, región de; ciudad de."Eibarko alde onetan bizi naiz juan daneko urte askuan"EtxbaEib.
Zeren baitzén Ierusalemeko aldean, eta zeren uste baitzutén bertan Iainkoaren resumá manifestaturen zela. "Près de Ierusalem"
.LçLc 19, 11.
Eliza iduri batekin zeiña baita Glarango aldean. INav 52.
Davit hurbildu zenean Bathurimgo alderat. Lg I 312.
Berri bat heltü zait jaunak / Errumako aldeti. 'M'est arrivée de Rome'
.Xarlem 1420.
Ondar mordo moldakaitzetan, zeintzuk aspalditik onara altxatu diran ez arian pitinka Uliako aldean. IztC 148.
Bat ilkhi zen harmetan Corseko alderat, / Eta haren inguru ziren lurretarat. HbEsk 11.
Suisako aldean iragaiten bazine martxoan. DvLab 194.
Ataungo aldera / urrengo saiua. Ud 100.
Eta handik harat gizon horrek Indietako alderat itzultzen du bere bihotza. ArbIgand 28.
Eztot geiago, orduan baizen ondo, neure aurrean billatu, amaika bidar Mendiolako aldean ibilli naz baiña. AgAL 39.
Buenos Airesko alde ori otzaz bazter gaiztua dala. KkAb I 55.
Etxekoz-etxeko egiten den lana da merkeenik, ahantzixea balin badugu ere Lapurdi eta Benabarreko aldean. JEBer 18.
Ernioko aldetik iritxi zaigu bart. EtxdeAlosT 79.
Ainhoako aldean. ZerbAzk 89.
azpiadiera-1.2.1.1
Ango aldean ibilli nenbillela. AnabAprika 89.
azpiadiera-1.2.2
(Sin -ko) Beste ainbeste, ta alako kutunik zurea bezalakorik, iñork ere eztit egin Bizkai alde ortatik. LarCarta a Gandara 161.
Geroztik nere erbestantzan ta an Errom-alde artan. MbIArg I 53.
Orozko ta Zeberioti Otxandiora, ta Plenzia eta Matxitxa aldeti Mungiara. CbCatV 112s.
Batez ere Beterri aldean. AA II 32.
Suberoa aldera, aiutari erraten diote labamendia. Gy 100n.
Espainia aldean lagunak ez geldi; / Afrikanoek harat egin zuten gaindi. HbEsk 49.
Jerusalen-aldea utzirik, Nazaretera joan zan. Lard 370.
Ondarrabi aldian / aditzen genduen, / dama bertsolari bat / nola bazeguen. Bil 153.
Ez lirake Amerika alde oietara joaten diranak joango. ZabGabon 66.
Odeizko belak iratargiak daukaz oinpean, / Keiak legetxe igo dabeenak Gorbeia aldean. ABAmaE 367.
Eskual herri aldean berean [...] nahiz gizon ez handi, bainan triste haren izena mende eta mendetan kontserbatu. ElsbFram 145.
[Pilotari] horiek ganez geroz, egin du gure Eskual-herri alde huntakoaren ohoreak. ZbyRIEV 1908, 86.
Au zan itxarotea / barri emon artean / bere anaia eukanari / Mexiku-aldean. AzcPB 132.
Emen aratusteak deritxe, Probintzia-aldean iñoteriak. ABeinB 53.
( s. XX.)Oñati alde guztia elurrez txotildurik arkitu zuten. AgG 200.
Bilbo-aldeko euskaldun motzen bat. AArdi 81.
Bidarritarra zen [Oxalde] eiki... Orzaize alde hortakoa bethi. Ox 201.
Mantxa alde artan, meatz, mina batzuen jabe zala bagenekigun. AlzTxib 84.
Crau aldea nare ta ixil zegoen. OrMi 61.
Nola presari eragiñ eta / pasatzen den ugaldia, / ala berian kanpotarrakin / bete da Antxo aldia. TxB I 13.
Murtzia aldeko abade bati. KkAb II 173.
Ameriketa-alde artan beta gutxi dute alperrik galtzeko. NEtxAntz 111.
Zer diok San Salvador alde aietan?OrQA 119.
Gipuzkoa aldean zear. (In MAtxGazt 7).
Baita Asia aldean Kaistre ibarreko aintzire ur-goxoetan bizi diranak ere. IbiñVirgil 77.
Paraguay aldeak. NEtxLBB 29.
Garazi alde hortan. ArdoySFran 32.
Ibili bide zen Gipuzko alde hortan pertsularien ondotik. XaOdol 33.
Len esandako mendi orretatik, Prantzi aldeak ere ederki ikusten dira. UztSas 351.
Mantxa-alde guzian zan entendimenturik argiena. "En toda la Mancha"
.BerronKijote 71.
Gasnategiko borda alde hartako mutil batek nola laira batzu pikatu zituen. Etchebarne 47s.
Ordizi aldea etzan lengoa.BBarand 152.
Bai Katalunian, bai Frantzi aldean, bai Mairu herrian. MIH 150.
v. tbn.
EusJok 148. Barb Sup 90. Ir YKBiz 414n. Zait Sof 89. Munita 36. JAIraz Bizia 97.
azpiadiera-1.3
3.
(V-gip; Lar, H),
aldi (S).
Ref.:
A(aldi);
ElexpBerg. Aspecto (de una cuestión, etc.)."(A dos) visos, alde bitara"Lar.
"Rapport, aspect. Alde hunez, sous ce rapport-ci. Asko aldez, sous plusieurs rapports"H.
"Aldiak oro jorik (S), todo bien pensado, después de todo"A(s.v. aldi).
"Bere alde onak eta txarrak dauzka ezkontziak"ElexpBerg.
Batbederak dohaina rezebitu duenaren arauez berzei administra biezé, Iainkoaren anhitz aldezko graziaren dispensazale onék bezala. "La diverse grâce de Dieu"
.Lç1 Petr 4, 10.
Baldin kristino bezala aflijitzen bada etzaiola laido, aitzitik glorifika beza Iainkoa alde harzaz. "En cet endroit"
.Ib. 4,16 (TB hartan).
Anhitz aldez hura baliatu izan zait. "J'en ai senti infinis effects"
.LçDedic * 5r.
Alde hunez ere duzu laudorio merezi, / Zeren ez nauzun hauk entzun baño lehen berezi. EZMan I 34.
Hekin oñhazeak baño Purgatoriokoak / Asko aldez, giristiñoa, dituk aspreagoak. Ib. 126.
Amudioa da alde guzietarik begiratua, humilla eta xuxena. SPImit III 5, 7 (Ch gauza guzietan, Mst orotarat).
Ez dagoka gorputzari, / Dugun hartaz artharik, / Baiñan xoilki arimari, / Alde guzietarik. ArgDevB 56s.
Eta ez du halakoak alde guzietarik penarik eta dolorerik baizen. Ch I 25, 7.
Ara noraño eldu zan San Agustiñ-en santutasuna, karidadearen alde bakar onetatik. LarSAgust 15.
Eritasun nekezkotik, otz-bero gogorretik edo beste alderen batetik datozkigun naigabenz illun-txiki-andietan egin behar duguna. MbIArg I 170.
Askozaz bere obea da Kontriziñoa Atriziñoa baño, alde askotati. CbCatV 80.
Au da pekatua, alde guzietatik arrigarri itsusia. CbEg II 12.
( s. XIX.)Ikusten düt alde orotarik / Egün galdürik nizala. Xarlem 582.
Onelako amorea gozoagoa da; baña bestea alde askotatik on geiago dakarrena. MgCC 237.
Eli eritxon Israelgo jueza guztiz ona zan alde askotara, baña [...].MgCO 24.
Alde guzietáik dá gaixto ta kalte-emálle úztea gizónak atzendurík ta atzerát bere Jangoiko Jauna. LEOng 19r.
Beraz alde guzietatik zor nizun zuri liburu onen eskintza. VMg VII.
Orra [...] zenbat aldetara dan Jaungoikoa gure Aita. Gco I 408.
Zer gauza egokiagorik eta probetxuagorik n(ere) k(ristaua), alde guzietara, Aita gurea [...] esatea baño?Gco II 411.
[Infernuko etsai batzuek] ekiten dioe bere denboran erren egin duan alde artatik. AA III 573.
Denborari, lekuari eta alde guziai begiratu ezkero. Ib. 557.
Bethi zer edo zer eskas da osoki eta alde guztietarat dohatsu izateko. Dh 177.
Asko aldez merezi dugun gauza bat. Ib. 68.
Begiratu daijogun bada, neure entzula onak, miin gaistuari aldia onetati. fBIc II 206.
Begiraturik beste alde batetik gauza oni. JJMgBasEsc 184.
Zegaitik fedia alde guztijetatik da ziur edo ziertuba. Astar II 14.
Ez dauka fedeak, / ez, kristau nereak, / ez dauka beldurrik / iñongo aldetik. ItFab 201.
Andia izateaz landara, gai eta alde guztietara da txit egokia, zuzena eta ondo egiña. IztC 453.
Emaztiari ez naigaberik alde onetatik emotia gaitik. UrMarIl 108.
Berrogeita emezortzi urte zeuzkan, eta alde onetarik ere ez [zan] pisu andi biak jasotzeko egokiena. Lard 147.
Alde orotarik eta bere egin-ahal guziaz zu damuztatu zaituen jendeaz. DvLEd 93.
Orañ alde guzietatik desanparatua arkitzen naiz. ArrGB 19.
Alde guzietara gure Aita-lenaren bizitza da miragarria. BvAsL 219.
Pobrezaren alde ona miraturik erakusten. Ib. 191.
( s. XX.)Beste alde batetik dator nire samiña. AgKr 159.
Gauza guziak itz batekin sortu-azi zittuan egin zittun bezin egokiak, ederrak eta ainbeste aldetakoak batean. InzaAzalp 36.
Gezurrakin gauz oiek esatea bi aldetara da pekatu: gezurra esan dalako ta Jaungoikoaren izena aotan artzen dalako. ArgiDL 26.
Alde-ona billau gauzetan. LauxBBa 8.
Okerrago da ixilpea. Alde ortatik eskarriz asko, beraz. LdiIL 114.
Alde orretatik ardura barik egon. Otx 76.
Lantegitik urteiten diran gauzetan Marxek alde bat baño ez eban ikusi: langillearen lana. EguzkGizAuz 60.
Trebetza eta gizartetasun aldeetatik arazoak aztertu.EAEg 4-12-1936 454.
Zorioneko ago beaz alde guztietatik?NEtxAntz 20.
Orrek beste alde bat ba zuan: Andoniri esango ote zion ala ixillduko ote zan. JAIrazBizia 105.
Zatoz. Neretzat len bañan gutxigo ez zera. Beste alde batera berriz, biren ordez iru izatea ez da kaltegarri. Ib. 61.
Intxaurrari bi aldetatik begiratu gentzaioke: igali edo fruta-zuaitza dan aldetik eta zur-arbola edo baso-zuaitza dan aldetik. Munita 50.
Alde horretatik behintzat, ez zuen beldur izaterik. MdeHaurB 76.
Latinak ba din alde on bat: Isabelak higuin din. Ib. 30.
Gauza bizkorra da orimena, nere Iainko, izugarria, sakona ta aleun aldetarakoa. "Infinita multiplicitas"
.OrAitork 265.
Amorru ematen zidan guziz ere ene asmoaren alde batek: bere arrontasuna. TxillLet 57.
[Orhoimenak] alde pozgarria bakharrik erakusten digu. OskKurl 81.
Eztabaidetan bi alde on zituen Sokratek. ZaitPlat 90.
Halere Platon hurbiltzen zaiku alde batetarik. Aitor du gizona herbail eta ahul dela. Lf(inZaitPlat XX).
Gogamena, buru-muiñez baliatzen den ezkero, alde ortatik beintzat, Jakintzaren zabalgunean edo barrutian sartzen da. VillJaink 78.
Ez al dozu munduan iñor? Orren umezurtza al zara alde guztietatik? ErkiagBatB 200.
Alde batean pena, plazerra bestean, / zer uzten nuen ta zer hartzen orroitzean. XaOdol 229.
Gauza guztiak alde onetik artu egizuz. EZBB I 124.
Mendi-etxeak ere bere alde on ta txarrak ditu. AZink 14.
Alde onetatik, ain subertez, bat gentozan. Gerrika 191.
Askaturik erabiltzeak bi alde gaizto agerian ditu. MIH 104.
Ez dut uste alde horretatik behintzat inolako eztabaidarik izango denik. MEIG IV 52.
azpiadiera-1.4
4.
(G-azp, AN-5vill, B, A ap. GteErd
; SP, Izt 6v, Darric(ap. DRA), A). Sentido.
"Hitz hura bi aldetara aditzen da, ce mot s'entend en deux façons"SP.
A.
"Beste eun aldetara erakutsi beutsan ere Jesusek"Izt 6v.
"Bertze aldera aitu dut (L, Darric)"DRA.
"Hori [...]bi aldetatik artu leike (G-azp), ori bi aldetara hartu leike (G-azp), [...] bi aldetara entenditu liteke (AN-gip), bi aldetara konprenitzen al da (AN-vill)"GteErd 272.
"Oi bi aldetara mintzo da (B, BN-arb, S), [...] bi aldetarik erraten dugu (S)"Ib. 272.
v. BI ALDETARAKO. Baina Skripturák Elizaren izen haur bi aldetara hartzen du. LçABC I 3v.
Koko itza alde askotara artzen da euskeraz. "Significa"
.Mok 14n.
Bitara artu diteke "representar" ori: iduritara ekartzea, eta iduririk gabe oroimenean gertaraztea. Ez dago dudarik bigarren alde ontara artzen dula [Teresak] geienetan. OrQA 160.
azpiadiera-1.4.1
(Dv, H). "Gaixtorat, gaixtoko alderat hartzea"Dv.
"Gaixtoko aldea hartzen du hitz guzietan"Ib. Etzitiala othoi ofensa, eztezazula othoi, alde gaitzera har, eneganik, eta ene lumaganik ezpalin baduzu errezebitzen balakurik edo lausenkurik. TtOnsa 14.
Ene konseillia alde onera har ezazu. TtArima 115.
Gure lagunaren maitez, eta peretxü handi baten harentako ükheitiaz; haren egite ororen alde honiala hartziaz. Bp I 104.
Alde gaiztora besteren gauzak ez botatzea. MbIArg II 380.
--Zer egin biar dogu [...] lagunaren gauza deungaren bat jakin dogunian? --Edolabere alde onera bota bere egi-modu edo intenzinoia. CrIc 92.
Lagun urkoaren faltak agertzea, gauz onak-ere alde gaiztora botatzea edo gutxitzea. AA III 604.
Zeure berba ta egite guztiak beti alde txarrera ta gatxera inok juzgetia.fBIc II 225.
Egin bere biar da alegina, ikusten dan guzia alde onera ezarteko, bada alan eginagaz eztatorku gatxik, ez kalterik; baña txarrera botateko ekanduba daukanak sarri eta sarri uts egingo dau. Astar II 179.
Oriek eta beste aparteko gauzak dituztela-ta, mahomatarrek alde txarrera artzen dituzte. AnabAprika 54.
azpiadiera-1.5
5.
(S; Dv),
alte (-th-S; Gèze).
Ref.:
A;
Lrq(althe). Partido, bando; parte (de un litigio)."Althe, parti"Gèze.
"Bi aldetara daude bi hauzoak, les deux voisins sont divisés"Dv.
"Alde bat hartu (Sc), tomar un partido"A.
Eta parti zedin hiriko jendea bi aldetara, eta batak ziraden Iuduekin, eta berzeak Apostoluekin. LçAct 14, 4 (Dv, Ol, IBe bi aldetara, Ker alde bitara; IBk bi alderditako).
Hil hanitz bi aldetarik: hamasei mila baratu dituzu kanpuan. (1595). FLV 1993, 449.
[Saguzarrak] alde egin zuen egaztien aldetik, igarotzeko lau oñekoen bando edo aldera. VMg 49.
Artzen badute eztabaidaren bat alkarren artean, gizonik elduenetako bana edo biña alde bakotxetik ifintearekin, berealaxen daukate zuzendua okerbide guztia. IztC 228s.
Ez du behar egiaz yostetan trufatu [baldar-aphezak]; / Nahasien aldea nihoiz besarkatu. HbEsk 193.
Tribunoak Felixi txartel batean gaztigatu zion Juduakin gertatu zitzaion guzia, eta bialtzen ziola, alde biai aditu ondoan, zeritzana egin zezan. Lard 525.
Felixek bi aldekoai aditu zien. Ib. 525.
Ala ere ez konbertitu nai [Santa Agedak] / Kinzianoren aldera. Ud 115.
Bere diputatu lagun andana batekin itzulia ikusiko ginuela oneko alderat. HUAurp 102.
Batzu frera eta serora gaixoen alde, bertzeak kontra. Kontrako aldea da nausitu. Ib. 143.
Gure aldea daukaten gizon guziak Minjonnet zena bezen gizon zuhurrak, eztiak, onak balire, aspaldi bakea ginukela Frantzian. Ib. 179s.
Bere ahal guziez badaukate gure aldea juduen kontra. HUZez 24.
Iduri du egiazki poxolu zaiotela bertzeak erlisioneko aldearen atxikitzen ikustea. Ib. 199.
Gudako egunetan alan gertau oi da: [...]; alde batekoen algaratzarra, bestekoen malko-iturria izaten da beti. AgAL 165.
Hereje argitsuak, bera euren alde eta irakatsi guzurrezkoetara eroan gura ebenak. ItzAzald 52.
Berrehun aldekoak bai dira [Mexikoko asaldatzaleak], aldian aldikoak nagusi, bazter guziak aldika ebatsi dituzte. FIr 136.
Gurutze Gorriko bazkideak ez alde bateko ez besteko dirala adierazteko. EAEg 8-4-1937 1460.
Jainkoaren aldea babestu nai zuten, baiña ortarako bear etzen bidetik jo zuten. VillJaink 44.
Auteskundeetako gertakizunak aurrera yoiazan, alde bakotxetik. ErkiagBatB 83.
[Ortografiaren] gai ontan esan bear diran guziak, esanak ditugu. Ez noa, beraz, alde bateko ta bestekoen arrazoiak aitatzera. NEtxLBB 9.
Alde batekoak urrearen truke nai ziteken garaipena. Alare, beste aldekoak, ezkerrak, irabazi ziteken. AtañoTxanKan 217.
Amabost egunean emen eduki ditugu alde batekoak ganbaran eta aien kontrarioa sukaldean. BBarand 103.
Ogeina milla duro jokatu ziran alde bakoitzetik joko artan.Albeniz 173.
Adibideak [...] alde edo alderdi baten ume dira. Ez ditut, halaz guztiz, talde horretakoei erasotzeko bildu. MEIG VI 172.
azpiadiera-1.5.1
(Como segundo miembro de comp.) Iñori etzaio galdetzen zein politika aldekoa dan, ezta ere politika zer dan badakian. LdiIL 140.
azpiadiera-1.5.2
"Faveur, aldea"HtVocGr 360.
"Ene aldea hartu du, il a pris mon parti"Dv.
"Norbaiten aldea hartzea, prendre le parti, la défense de quelqu'un"H.
Jinkoak bere zerbitxariaren aldia hartu zizin, eta permetitu Totilaren espata ekarten zien ofizierra Demoniuaz izan zadin poseditia. AR 423.
Hitzaz gütük estunatzen, Museñako kuntia, / Zerentako hartzen dian Gaiñetarren altia. ChantP 384.
azpiadiera-1.5.3
Opción. Aukeratu oraindixe naijago dozun aldia. Edo ume lotsagaldukuak, zaartza txarra ta ari darraikon erijotza desditxauba. Edo bendizinoezko umiak, zaartza ondrauba ta zorijoneko eriotzia. fBIc I app. 30.
Aita-semeen arteko adiskidetasunak betiko autsiak zirala, eta bein artutako aldeari jarraitzea beste biderik etzala beren buruak gordetzeko. Lard 198.
azpiadiera-1.5.4
"Bere aldia zaintzen ona izan, interesatua izan"ElexpBerg.
azpiadiera-1.6
6.
(G-azp, AN-gip-5vill, B, BN, Sal; HeHVoc, Hb, H),
aldea (-iaS),
aldi (BN-arb, Sal, R).
Ref.:
VocPir 368;
A;
AApend;
Lrq(aldia);
AtSac 51;
GteErd 225, 257, 293. Grupo, tropel, bandada.
"Aldea, araldea"HeHVoc.
"Troupeau"VocPir 368.
"Rebaño"AApend.
"Begor alde bat daille (B)"GteErd 225.
"Gizon alde bat bazagon bat bertzekin solasean (AN-5vill)"Ib. 293.
Cf. Lar: "Trozo de gente,etc., aldia pospuesto. Lat. agmen, multitudo, caterva".Cf. artalde, gizalde, etc.; v. talde. Dollor alde ori. (Narvarte, 1565)"Ruin banda"
.ReinEusk2 105.
Zenbat aldiz nahi ukhan ditut bildu hire haurrak, oilloak bere txito aldea bere hegalén azpira bezala. LçLc 13, 34 (TB, Brunet umeak, Dv umealdea, Ol txitaldia, IBe txitaldea).
Ainguru alde handi bat. AR 405.
Fraide alde handi bat. Ib. 429.
Behin jende-alde baten aintzindaria ethorri zitzaion. JnnSBi 88.
Hirur Fededun alde / lehengo mendetan, / Bazituen Elizak / gure herrietan. ZbyRIEV 1908, 607.
Yende-alde guziak ere, ori ikusirik, Yainkoa goraipatu zuen. IrYKBiz 366.
Ikusi dugu zer gizon aldea, zeren gatik, zenbat denboraz elizarat ezin agertuz dauden mendian. GatxitegiOthoizlari 1957, 136.
Gau batez etzirena hirian sartu Moro alde bat, Achin bere erregearekin?ArdoySFran 198.
Harat biltzen denean gure haur aldea. XaOdol 149.
Ukanen dute merezi duten ikusliar-alde haundia. Lf(inCasveSGrazi 17).
Handik ere jiten zen haur alde bat. Etchebarne 22.
azpiadiera-1.6.1
(AN-gip-5vill, BN-arb, S; HeHVoc, H, AApend),
aldea,
aldia (Foix(ap. Lh)).
Ref.:
GteErd 14, 23, 257. (Ref. a inanimados).Montón, cantidad.
"Mahats alde bat, mahats sasta bat"HeHVoc.
"Quantité, nombre"H.
"(S, Foix), lot. Aldia bat, un lot"Lh.
"Arri-alde gogorra, gran montón de piedras"AApend.
"Sos alde bat irabazi du (BN-arb)"GteErd 14.
"[Dirua ezarri] bi aldetan (BN-arb)"Ib. 223.
"Kotxe alde ederra (AN-gip) [...], kotxe aldea (AN-5vill)"Ib. 257.
Unziaren zolan den hariña aldiak unzia gal-araz eztezan. AR 43.
Biltzen dituzte guk ez-bezalako bihi-aldeak. DvLab 131.
Nahi bada ere zur-alde eder bat egin, aski da arteetarik urthe oroz khentzea gando txarreanetarik. Ib. 369.
Harkitzue eskualde hunek emaiten dituen mozkinik hoberenak: xingar azpi zonbait, gasna alde bat eta biper gorri puluxta bat. Othoizlari 1960, 291.
Portuges itsas untzi alde bat. ArdoySFran 179.
Gobernadoreari eskaintzeko sekulako present aldea. Ib. 237.
Noiz da egun berean agertu holako izar alderik zeruan?Ib. 271.
Norbaitek gostuko pertsu alde bat irakurtzen badu. XaOdol 68.
Bertsu-alde luzeak bazituen gogoz ikasteko. Lf(inCasveSGrazi 9).
Banuela tabako alde bat saltzeko.Etchebarne 41.
Berak hartu zuen bere auzoko Bikaritean eta urte alde batez enpleatu.LarreArtzainE 275.
azpiadiera-1.6.2
(En frases despectivas)v. 2 ondo(2), 2 oste(2). Zer Errege eta Errege alde?(Arbizu, 1574). ReinEusk2 113 (respondiendo a "sed preso por el Rey")).
azpiadiera-1.7
7.Parte, porción, fragmento. Bi aldetara partitua da: batak ditu laur manamendu eta berzeak sei. LçIns D 2r.
Bere bizitzaren azken aldean. MbIArg I 277.
Pensamentu onetan badago mezako parte edo alde andijan bere guraz. Astar II 200.
Ez gariala duin diñade kabu baga onen alderik txikijena bere adi erazoteko. Ib. 275.
Meziaren alde edo parterik lenen edo prinzipalenak. Ib. 197.
Lenagoko eunkidaren azken aldeko Franziarekiko gudan. IztC 488.
Bere lanetan zerbait arindu naiez, bere eginkizunen alde andi bat bere bi seme Joel eta Abiaren eskuetan ipiñi zuen. Lard 154.
Orduan meta barraiatuko da, atheri delarik ahal bada. Bustiak diren aldeak laster idortzen dira. DvLab 126.
XIIIen gizaldiaren aurren-aldean. ArrMay 168.
Begitartearen hamarretarik zortzi edo bederatziak ilundu diozka [ilargiak iguzkiari], emeki emeki, iraun duen bi oren hoitan: lehenik kokots alde bat, gero bertzea. HUZez 94.
Orma-alde batean egoan iosita [...] ixilura andi bat. AgAL 60.
Jesukristo guzti guztia dago ostiya guztian, eta guzti guztiya bere alde edo zati bakotxean. ItzAzald 163.
( s. XX.)Eibarren ez al da Leaburuko alderik zabalena ta etxez ornituena?AArdi 35.
Ez al duzue bada irakurri Moisen liburuan, sasiaz mintzo dan alde artan, nola esan zion Yainkoak: [...].IrYKBiz 394.
Ereitean, azi-alde bat bide ondoan erori zan. Ib. 170.
Aren soñekoak artu ta banatu zituzten; zotz-egin zuten, nork zer eramango zuen. Lau alde egin zituzten gudamutil bakoitzarentzat bat. Ib. 501s.
Erri aundik [...] zabaltzen, zabaltzen dijoaz, eta alde berri oetan ez apaizik eta ez ezkillarik ez da ikusten; gutxi. Bogotá berrin orixe gertatzen zan. Etxeekin bezelaxe: alde zarrekoak, bizitza banakoak [...].JAIrazBizia 51.
Giza gogoak bi alde badauzka, hemen behar dugu Freud irakasleari zor diogun berjakintzapetiko haren adigai berria lagun hartu. MdePr 346.
Beraz, izaki bakoitza Lehen-Gogoaren alde bat da. Ib. 348.
Gure filologoak, ainbeste eskatzen dabien atlas-linguistiko orretarako krestomatiaren aldeari dagokion zati bat billatuko dabiela bertan. SMZirik 7.
azpiadiera-1.7.1
(Ref. a partes del cuerpo) Zirkunzisioa zan aurrari bere gorputzeko alde minbera batetik aragi piska bat kañibetaz kentzea. Ub 63.
Bada mutiltxoari jaio ta zorzigarren egunean aragi zatitxo bat gañibeta edo kutxillo zorrotz batekin kentzen zien alde minbera batetik. Gco I 179.
Zaindu bere biar ditubez galdu eztaijen bizitza, osasun edo gorputzeko alde edo parteren bat. Astar II 89.
Zenzunak eta gorputzeko alde guztiyak. CatLlo 82.
Zure barrunen eta zure gorputzaren alde eta senditu guzietan. ArrMay 83.
Iñor ez ikutzeko konturik andiena iduki zazu, ezta zere burua ere, eta zere gorputzeko alderi ez begiratu. Ib. 118s.
Buru gañera, al bada, edo gorputzeko beste alde baten gañera. ItzAzald 130.
Bere gorputzeko alde guztiak mindurik daukazan geiso bat legez. Ib. 155.
Bekokiya dalako alderik argiena. Ib. 132.
Zure gorputz osoa sulezean ondatzea baño obe duzu gorputz-alde bat galtzea. IrYKBiz 122.
Ikutu eban alde mindua. ErkiagBatB 97.
azpiadiera-1.7.1.1
(Como segundo miembro de comp.) Baña seme gaxoai atzaparrada bi eman ziozkan, ta bizkar alde bata erre edo larruturik, eta bestea nere sotana au baño beltzago utzi zion. CbEg II 167.
Matralla alde aek ez dagoz alan eginda makallao saldia artuta. MgPAb 193.
Belarri aldiak berotzeko. BvAsL 194.
Ule ugari eder kopeta-aldean da belarrondoetan. AgAL 11.
Buru alde guztia arrano goitarrez inguraturik daukan ikaragarrizko atx andi baltz sendo ta arro zerurutz jasoa. AgKr 37.
Sarri berotukotsut, / Eperdi aldea. / Alper izango dozu, / Negar egittea. EchtaJos 30.
Usoak egal gorrizu, / moko-aldea lumazu. OrEus 143.
Dagoneko, sabelpe-aldea otzituxe zeukan. ZaitPlat 109.
Mokor-aldean eta saiets ondoan bere. ErkiagBatB 76.
Matraillak eta ezpain-aldeak igurtzitzen ditu. NEtxLBB 105.
Gerritik gora motz, anka-aldeak luze. BerronKijote 111.
8.
(AN-ulz; Lar, Añ). Modo, manera."(Lo mismo es) assí que assado, ainbat da onela edo orrela, oro bat alde batera edo bestera"Lar.
"(De todos) modos, eroro, aldeguzitara"Ib."(De todos) modos, alde guztietara, era guztira"Añ.
"Agudo itzeliko diau alde ortara sue, pronto apagaremos de esa forma el fuego"IzUlz.
Ordea zeren ezpaitira hamar-bat hitz edo baizen hunela diferentki eta bi aldetara eskribatzen direnak; halatan nik ere zenbait aldiz eskiribatukoitut alde batera liburuan barrena eta bertze aldera liburuaren bazterrean. Ax 18 (V 9).
Flokagilleak hain ederki zeakien hainitz aldetara loreen ordenatzen. SPPhil b 4r (He VI hanbat manera diferentetarat).
Sathan gaixtoak Ienkoaren permisionez alde orotarik Iob saindia atakatu zian. TtOnsa 51.
Eztizeziela behinkoaz sobera gaiza erran, bena bai zonbait ordüz ber egiak berriz erran [...]; orano hurak ützül hanitz aldetara. Bp II 6.
Geldituko gara animan zikinkeririk bage [...], ta alde onetatik eriotz on banatarako ongi prestatuak. MbIArg I 133.
Constantinoplako Enperadore Mauricio ta aren peko anitz agitz gaiztatu ziran beren aldian herejiz, besteei berea kenduz ta beste asko aldetara. Ib. 232.
Anitz aldetarakoak dira Santuak eskatu ta Jangoikoak egiten dituen milagroak. MbIArg II 330.
Erri edo Korte andi, zabal ta guztizko eder bat, era ta alde guzietara txit zoragarria erakutsi zion. CbEg II 209.
--Zenbat aldetara da dolorea. --Bietara. --Zein dire. --Kontrizioe eta Atrizioe. CatUt 22.
Ohoria beste althera mintza laiteke. Egiat 261.
Bi aldetarakoa da beraz Jainkoaren hitza: hitzkribitua, ta hitzkribitugabea. Ub 108.
--Biurtzen ditu indar zerbait gutxitu edo galduak. --Nola izan diteke ori? --Alde askotara. MgCC 220.
Nok esan alde onetatik egiten dirian konfesinoe, egiazko propositu bagiak? MgCO 257.
Oituraz pekatu benialak egiten dituzte: eta alde orretatik ere itxumena geitzen edo azitzen zaie. Gco II 17.
Bada animak iltzeko beste modu bat, eta da gure eginbideai erantzuteko zabarkeria. Orregatik begiraldi bat eman bear diegu, alde onetatik gertatzen diran animen eriotzai ere. AA II 122.
Jainkoak asko aldetara ukitu arren beren bekatuan diardutenak. Lard 72.
Eman zion bada / Febok jakindea, / Alde askotara / Aditutzeko. ABAmaE 115.
( s. XX.)--Zenbat aldetara da [doloria]? --Bi aldetara, jaune. --Zeiñ dire? --Kontrizioa eta atrizioa
. CatUlz 40.
Haurrek buruzagitzat balituzkete, orduan, haurren gora-beherak beren haurrekin etxean ikasiak lituzketen gizon eta emazte batzu. Ala buruz, ala bihotzez, irabazirik baizik ez bailukete gaixoek, bana bertze, alde hortarik. JEBur 56s.
Bi aldetara zirikatzen digu etsaiak: aurrena eragiñez eta gero nasiz. InzaAzalp 149.
Beste gertaera bat ere badegu, bakoitzak bere aldera kontatzen duna. OrSCruz 102.
Batzuk, ordean, alde batera, / bestek bestera kontatu. "Pero unos lo cuentan de una manera, y otros de otra"
.OrEus 302.
Baña lau ebangelari oiek ez dizkigute beti berdin kontatzen Yesusen esan-egiñak; batzutan bai lauak berdin, beste batzutan berriz batek alde batera, besteak bestera. IrYKBiz XI.
Latiñezko Vulgatak beste alde ontara dakazki itz oiek. Ib. 236n.
Edozein aldetara erantzun dezan Yesusek, arrapatzen dugu. Ib. 391.
Bere buruari esaten zion mundu ontan amaika aldetara lo egin leikela: amaka bat naikoa. JAIrazBizia 82.
Mehatxatu nauzue, berriz edekitzen badut ahoa, aldez edo moldez isilduko nauzuela. Eztit niri ez aldeak ez moldeak axolarik. ArtiTobera 283.
Bakarrik nintzanean, alde guzietarat entseatzen nintzan: bat batean egiten, zuzen edo makur; bai eta, denbora hartuz, hobexago batzuen moldatzen ere. XaOdol 41.
Nolanahi ere, euskaraz ikasteko gogoa indartu egin behar genduke eskribauengan, eta gogo horri lagundu alde guztietatik. MIH 150.
Gertakari berbera bi aldetara entzuten baldin badugu. MEIG I 130.
azpiadiera-1.9
9."Cercanía, aldea, alboa"Lar.
"Proximidad","vecindad, inmediación"Lar,
Añ.
Apenas hay ejs. en que no aparezca con suf. locales de decl. en sing.(v. infra ALDEAN, ALDERA, ALDETIK, etc.). Laster asko ezagutu ta kendu ziran aren bide eta alde galgarritik. (cf. aren aldetik). MbIArg I 372.
azpiadiera-1.9.1
(Ref. al tiempo)."Amaikak alde ortan abiatu zan (G-azp)"GteErd 10.
Amarrak alde ortarako Mauleren ataurreko Sorhuetara eldu zan. EtxdeJJ 121.
Aurtengo Dagonillaren egun bat zan, ni Sondikara eldu nintzanean. Amarrak aldea. SorarrainLili 11.
Aintzintiko egunaren goiza zan, goiz berandua. Eguerdi aldea zala esatezkero, zuzenago ausaz. ErkiagArran 23.
Eguardi-aldea zan. AnabPoli 52.
Gaubean amarrak alde ortan iritxi giñan. Salav 90.
San Juan alde orretan berriz / emen da ardi-moztia. UztSas 64.
Amabiak alde ortan etorriko itun. AtañoTxanKan 151.
Gaueko amabiak alde ortan. TxGarmBordaB 22.
Antxe egon giñan, illaren amaiera alde arte.AZink 83.
azpiadiera-1.10
10.Sexo (cada uno de los sexos). Bakhoitzak bisitatüren dütü bere aldekuak; erran nahi baita, gizonek gizonak eta emaztek emaztiak. Mercy 42.
Bi khantari, bi eri bisitazale bata gizon bestia emazte, bakhoitza bere aldekuen. Ib. 36.
azpiadiera-1.11
11.
(V, G, AN-gip),
aldi.
Ref.:
A;
EtxbaEib;
JMBAt;
ElexpBerg;
GteErd 10, 78, 140, 280. Diferencia."Anai batetik bestera dagon aldia, esan be ezindakua"EtxbaEib.
"Desequilibrio"JMBAt.
"Alde ederra dago jolasian ibilli ero lanian ibilli"ElexpBerg.
"Goizetik gabera añako aldia badakabe oiek (G-azp), goizetik gaberañoko aldea (G-goi), [...] egunak eta gauak añako alde badaukabe oiek (G-azp)"GteErd 140.
tradizioa
Tr. Al Norte sólo se documenta en Xalbador.
Ez dira bardin nire ta zure geixoa, / Zurea da nigandik alde andikoa. ABAmaE 336.
Illargiari beti / Deutsat jaramoten, / Egunik egunera / Ze alde dakarren. Ib. 355.
Dogun aldea On Luis, ain al da txikarra?Ib. 259.
Gauza zar-etik txar-era ez dago alde andirik. AGram 56.
Bai, baña onak ziran Elgoibarkoak ere, aiek obeak idiak baño. Idietan zegoan alde guztia. AgG 88.
Onetara, sustarrik-sustar urrintxo jatzi ezkero, uste dot andikijak eta txikikijak ezkeunkela alde andirik ixango; aren baten danok. KkAb I 90.
Bardindu? Alderik badago Miru-Torrena ezta beintzat. Ib. 90.
Alde andia dago bixi moduetan. Enb 163.
Lo datzana ta illik dagonaren artian alde gitxi, nik uste. Otx 13.
Batzubetarik bestietara eztago ezetariko alderik. Ib. 55.
Ta antxiñatasunian ezeren alderik edo obaririk emon eikijon piztirik ezeguala lurraren ganian. Ib. 120.
Gure auzia ta katalandarrena ez omen dira berdin [...]. Bi alde agertzen dira arazo oien artean. LdiIL 57.
Baltsakeri ta gizartekeriaren artean beste alde andi bat be badago. EguzkGizAuz 43.
Erri batzuetatik beste batzuetara onetan be alde anditxuak egon dirala. Ib. 170.
Ba-dira ederretsi ditudan neskatxak. Baña eder-iritzitik, aien baitzera, alde aundia dago. TAgUzt 283.
Baserritarretatik kaletarretara ainbesteko aldirik ez izan arren."La proporción"
.EAEg 12-12-1936 524.
Alde andiagoa / are oituretan. SMitxAranz 120.
Migel, alde aundirik gabe Beltranen tankeratsu jantzita zijoan. EtxdeAlosT 77.
Azkenengo ikusi zinduztanetik, egin dezun aldea! NEtxAntz 33.
Izarrak izarretik aldea du argitasunean. OrQA 200.
Igarriok zer alde dagon guretzat, etxeko oiñordekoa Pelentuako alabarekin edo Ithurribordakoarekin ezkondu. EtxdeJJ 71.
Eztezula asmatzen astoaren ta zure artean ze alde dagon?EgutAr
26-7-1957 (ap. DRA).
Maillako aldea dago bakar-bakarrik [animalia] aiek eta gure artean. VillJaink 70.
Gizasemeen artean egozan traba eta alde bardindu eziñak ikusten zituan, etorkizunaren oztopo bakar ta sakonak lez. ErkiagBatB 87.
Alde ederra dago / atzotik gaurra. Olea 218.
Arentzat alde aundirik ez du / jai egunak da astiak. UztSas 130.
[Sukalde] hotzetikan gurerat ba dago aldea. XaOdol 149.
Alako aldea dago azkuretik zarkurera. BerronKijote 137.
Alde andiak diraz munduan / anai batetik bestera.FEtxeb 201.
Lau bertso kantatu nizkion orduan, onako auek, alde gutxirekin. Insausti 352.
Badirudi badagoela zenbait alde Barrokoaren lore mardul honetatik gaurko beste nonbait aipatzen den gizarte poesiaraino. MEIG I 217.
Bi genitiboen arteko beste alde batez mintzatu behar baitut. MEIG VI 175.
v. tbn. BEnb NereA 217. Basarri 137. Zait Plat 132. Etxabu Kontu 92.
azpiadiera-1.11.1
(V, G, AN-gip).
Ref.:
A;
EtxbaEib;
ElexpBerg;
GteErd 1, 279. Distancia; ventaja.
"Ventaja"A.
"Eibartik Elgetara dan aldia beste inguru, poco más o menos, la distancia que hay de Eibar a Elgueta"EtxbaEib.
"Egundoko aldia etara jaue Rominger-ek"ElexpBerg.
"Bost minutu(re)n aldea kendu dio (G-azp-nav, AN-gip)"GteErd 1.
"Iru segundoko aldiagaz (V-arr)"Ib. 279.
Eztotzu alde askogaz irabazi [...]; aizkorakada bigaitik izan da guztia. AgG 106.
Orretarako berdindu nai det / guk dadukadun aldia. EusJok 40.
Gona mendeletik oskijetara alde gitxi. Otx 37.
Eta bere ariko guziei edo guzitsuei alde au kentzen die: ez-ikasientzat ere erritar, adi-errez izatea. "Con una ventaja"
.OrBM 24.
Alako baten, saietsez saiets, / urrats bat alde eskas dute. "Sin un paso siquiera de ventaja"
.OrEus 232.
Ontzi bat alde, ontzi-erdi bat, / mutur bat beintzat, kendu-nai. "Ventaja [...] de un largo de trainera"
.Ib. 390.
Maillerdi baten aldea izanik / ba dik naiko lasaipide. Ib. 308.
Goiko ta beko mallen artean dagoan alde andiegi ori gitxitu. EguzkGizAuz 171.
Euneko amarren aldia ain zuzen batetik bestera.EAEg 18-2-1937 1098.
Ordutik ona aldea / dago urteetan. SMitxAranz 120.
Tarteka, erlojuari begiratzen zion bere laguneri zein aldea atera zien ikusteko. AnabAprika 81.
Bietan alde bardiña atara eutsan: amasei segundu.EtxabuKontu 158.
Bein aurretikan jarri ziñan da / aldea kentzen jarraitu. Insausti 262.
Nere irteera atzeragotik izan zala egun artan: metro batzuen aldea. Albeniz 177.
Berrogei ta bat segundoko aldea kendu zidaten.Ib. 169.
Hor dugu bestetara gabe, hogei urteren aldea. MEIG IX 63.
azpiadiera-1.11.2
"Aldiak, desigualdades. Gona-barren orrek aldiak daukaz ondo emoten ez dabenak, ese volante da falda tiene desigualdades que no van bien"EtxbaEib.
azpiadiera-1.11.3
(V-gip, G-azp). "Milla alde egon ez, alde handirik egon ez. Presidente bata izan, bestia izan, eztago milla alde"ElexpBerg.
azpiadiera-1.11.4
Ventaja, provecho.v. ALDE ON (b). Mendira, iturrira, ibaira iges egitearen aldeak azaltzen ditu, eta [...] olako alde onak gozatzea erabakitzen. GaztMusIx 68.
azpiadiera-1.12
12.Partidario. Hamasei den urthia, nin desolatia / hilik ama handia, nik nian althia. 'Ma grand'mère, mon alliée'
.Etch 178.
Ezpiritü saintia, orfelinen althia, / Zuri egiten deizüt haurrez gomendatzia. Ib. 150.
Zuri gomendatürik komünaren altik. 'Les partisans de la commune'
.Ib. 554.
Orrenbeste itz eragitia / salsera baten mediyo, / idea ortatik izango dezu / alde aña kontrariyo. TxB I 265.
azpiadiera-1.13
13.
(L-sar; Hb, H),
alte (S; -th-S).
Ref.:
A(alde, alte);
Lh(althe). Cara anterior o delantera."Côté opposé à l'envers. Ez diozu aldea ikusten oihalari [...]. Emazu aldeaz zure maipolisa"Hb.
"Alte [...] (Sal) [seguramente error por S], anverso, cara de un objeto. Altea eta gurrumusa (Sc), anverso y reverso"A.
v. ALDE ON. Bainan kontrizione perfekta edo karitatea biak gauza bera dire, gauza beraren aldea eta ifrentzua bezala. DihMarH 396 (ap. DRA).
Infrentzua askotan aldea baino karioago. EZBB II 20.
azpiadiera-1.13.1
(Con bere)."Bere alde / kontrakalde (AN-5vill)"GteErd 11.
"Hau du bere aldea jantzi honek (AN-5vill)"Ib.11.
sense-2
II.(Usado como adv. o posposición).
azpiadiera-2.1
1.
(gral.; SP, HtVocGr 360, Lar, Añ, VocBN, Dv, H),
alte (R-uzt-vid; -th-S).
Ref.:
A(alde, althe);
EI 344;
Lrq;
EtxbaEib;
ElexpBerg;
GteErd 10, 125, 168. (Precedido de gen.).A favor de, en favor de; por."Jar zaite ene alde, mettez vous de mon côté"SP.
"Ene alde mintzatzen da, il parle en ma faveur"HtVocGr 360.
"(A) favor de alguno, estar, hacer, norbaiten alde egon, egin"Lar.
"Ene auzoak zure kontra eta nik zure alde yokhatzen dugu, mon voisin parie contre vous et moi pour vous"VocBN.
"Ez da zure alde, il ne vous est pas favorable"Dv(que lo interpreta como adj.).
"Noren alde jartzen zare, de quel côté vous mettez-vous?"Ib."Zure alde atheratuko da"H.
"Euskal-errixan alde jardun eban beti"EtxbaEib.
v. fabore (2). Baldin Iainkoa gure alde bada, nor izanen da gure kontra?LçRom 8, 30 (He, Dv, Ol, Ker, IBk, IBe, Bibl gure alde; TB guretzat).
Nahi duán, othoi, behatu eure miserikordiazko begiaz hire egiaren alde trabaillatzen diradenetara. LçIns A 7r.
Gaizki egilearen alde iartzen garela haren defendatzea. Mat 32.
Aphurtxo bat biztuko da tristatuen gogoa / Ikhusirik hekin alde hari dela Iainkoa. EZMan I 73.
Haur edireiten dut nik neure alde eta fabore. Ax 17 (V 7).
Zakua betatxuaren alde. "Le sac est favorable à la pièce qui peut servir à le rapetasser"
.OPr 417 (tbn. in Saug 178).
Bethi iraun duzu ene aldean ene alde. Hm 230.
Egun zure alde direnak bihar egin diazakezute kontra. SPImit II 1, 3.
Adeskideak bere adeskidiaren alde eta faboretan bere bizia galtzen eta iokatzen baitu. TtOnsa 124.
Azken bethiereko Arresta, zoin Jinkoak emanen baitü jente honen althé eta gaistoen kontre. Bp I 58.
Bethi pluma itzuli izatu dute garaitiarraren alde. ES 107.
Egizu gudu ene alde. Ch III 23, 8.
Haren alde gudukatzen direnei. HeGudu 55.
Gizon [...] jakintsuak gure alde ditugunean, eztiegu beste jendalla horiei jaramon bear. LarCarta a Mb 280.
Gauz gaistoren alde milagrorik ezin egin diteke. MbIArg I 178.
Bere Aitari gure alde eske ta eske dagokana. Ib. 107.
Esaten dudanaren alde sartzen ditudan Eskriturako testo ta Doktoren hitzkuntzen batzuetan. Ib. 55.
Zerua Josueren alde agertzen zen. Lg I 199.
Eta berritu zituan israeldarren alde aen gurasoai egindako eskeñiak ta agindeak. Ub 70.
Zer moldez behar den ibilli fortuna edo alde edo kontra denean. Mih 2.
Jende güziaren etsaiak düke jende güzia etsai ta sekülan arrazoa bere althe. Egiat 226.
( s. XIX.)Ithurbideren alde mintzo ziren guziak. Monho 58.
Konfesorea bere alde edukitzeko. MgCC 170 (CO 248 bere aldetik eukiteko).
Erabagi ebeen [erromarrai] edegitia erriko atiak, eurai deitutia ta euren alde jartia borondate osuaz. MgPAb 218.
Santuak bere alde edo bando iduki nai dituenak. VMg 24.
O ene Jaunarén amórea ene álde, zein gaizki pagatudióten!LEOng 118r.
Nik esango ditudan gauzak izango dirala ez zuen kontra baizik zuen alde. AA I 576s.
Gizonaren alde edo fabore egindako mirari edo prodijioak. Gco I 428.
Goraki agertu behar da Jainkoaren ohorearen alde. Dh 74.
Gure alde daukagu / gauza bat bakarrik, / ez zaigula irtetzen / bidera lapurrik. Echag 236.
Salbatzailea orai eta gero deklaratuko da heien alde. Jaur 137.
Kantore hoien süjetek ere bazükien berthüte / izan balira aberats eta fortüna hen althe. Etch 628.
Arteko mensajeruak / Ez dabiltza debalde / Legearen fidel dira / bakotxa bere alde. Bordel 88.
Nik ez nakike egiazki, / Nere hauta eman zoiñi: / Izpiritu batzu laiste / naski don Beltranen alde. Gy 217.
Attona zenbeit bada galtza motxen alde. HbEsk 185.
Nork bere iritzia, guziak eman zuten, bere alde arkitzen zituzten argibide eta sinisgarriakin. Lard 510.
Ama guziz saindua eta urrikalmenduz bethea, izan zaite horrelan nere alde. DvLEd 176 (Cb Eg II 98 neretzat).
Eureen alde ta onian agintari nagusijak esaniko berba gozuak. (1860). BBatzarN 187.
Etsenplurik ikharagarrienak erakhartzen zituzten errankizun horren alde. Laph 207.
Senar-emazte gazte aien alde milla ta milla erregu eta promes zerurontz bialduaz. ArrGB 10.
Jinkuaren boronthatia behar dü examinatü, othoitzez eta barurez hura bere althe jar erazi. CatS 93.
Santuak iñor bere alde ateratzerik nai etzuela. AranSIgn 56.
Ez naiz ni gerraren zale, / baizik pakearen alde. Xe 410.
Euren zotin ta negar, zizpuru, tristeen alde, / Jaso izu jaso, zure besoa berbertatik. ABAmaE 437.
Constantin enperadorea atheratu eta altxatu zenean giristinoen alde. JnnSBi 127.
Hunen alde bazare, / guardia emazu. ZbyRIEV 1908, 213.
Txiliren alde urten gura izan eban. ABeinB 88.
Beti bere burua behar-orduetan erakutsi duela erlisionearen alde. HUAurp 88.
Errakuntza orreek ontzat artu edo euren alde berba egiten dabenak. ItzAzald 50.
( s. XX.)Nik ezin neike ez bataren da ez bestearen alde gaur txartelik emon. AgKr 178.
Biurtu zireala zerbait Josetxoren alde, onen gizabidea jakin ebenean. EchtaJos 242.
Badute oraino bertzerik beren alde, guziz hau: ez baitira hats hantzen. JEBur 29.
Ontza bat urre Abadiñokoaren alde! Ontza bi urre Jose Domingon alde!AgG 102.
Egin otoitz [...] Medelen alde ere bai. AArdi 28.
Erregutu egizu gu pekatarioen alde. KIkV 51 (KIkG 33, ArgiDL 14 -(r)en alde; AG 1912 -(r)en aldez; Mat 2, Harb 4, El 6, CatBurg 4, Ub 166, CatB 10, Legaz 5, Ip Hil 94 gatik, Bet 5, VJ 14, CatBus 4 gaiti, A Cat 3 -kaitik; CatLuz 3, CatJauf 2 -(r)entzat).
Zer zü kontrabandisten alte?Const 32.
Bihotz onekoen alde gauden bethi lagun.Ox 187.
Zoria euren alde atara zalako. OrTormes 5.
Jel-en alde gabiltzaz / Gau ta egun lanian. Enb 63 (en una composición titulada Jel-alde).
Ori bear degu; emakumezkoen euskaltzaletasuna. Euskeraren alde atxiki ditezela. LabEEguna 71.
Eta ire lagunak, etxuek ire alde urten ala?KkAb II 183.
Bi milloiez zer egingo, euskeraren alde?LdiIL 26.
Or eskatzen du aurrena bere buruaren alde. IrYKBiz 462n.
Orain arte domu edo kapitalaren alde egon diran legeak lanaren alde, bear bestean, aldatuko balira. EguzkGizAuz 34.
Aitari itz egin bear diozu ta gure alde jarri. ABarGoi 29.
Agirre Lekube'tar Joseba Andoniren alde, 291.471 autarki.EAEg 9-10-1936 4.
Gu zuzenaren alde ari gira. LfMurtuts 49.
Beraz gizakume zorigabe onen alde aolku-eske ari izan ote zera?ZaitSof 97.
Arantzazuko elizgintzaren alde egiñala guzia egin bear zala. SMitxAranz 169.
Gudaldi ikaragarri artan ordea, Beltran Alostarrak bere odola kistar ziñesmenaren alde eman zun. EtxdeAlosT 43.
Amaika izerdi emonikoa dogu Don Martin bere erriaren alde!BilbaoIpuiB 217.
Jesus eta Mariari / eskatu gure alde. BEnbNereA 177.
Munduko ordena ez baldin badago ongiaren alde. VillJaink 101.
Bazen asko solas eta kalapita ere, batzuk Ameriketarat joaitearen alde, bertze batzu kontra. LarzIru 9.
Ate zaina beren alde ezarririk... edo erosirik. ArdoySFran 91.
Etxeko ohointz horren ondoren, Hazparnen bertsolari-besta batean eske bat egin zan nere alde. Mattin 55.
Orduan ere etzan ariko / iñor lanian debalde, / baizikan danak saiatzen ziran / bakoitza norbere alde. UztSas 201.
Beste eskumatar batzuen izenak nire alde. Gerrika 88.
Dirua dana aren alde.Albeniz 71.
Gure etxearen alde, guztion etxearen alde, mintzatu nahi nuke. MIH 211.
v. tbn. Izt C 231. Jaukol Biozk 35. ForuAG 313. Etxabu Kontu 24. Ataño TxanKan 213. Insausti 350.
azpiadiera-2.1.1
(Tras tema nominal nudo) Belaunbiko, Agurtza / Otoizten dabe, / Sendi Deunaren aintzaz, / Gokaxo-alde. Enb 97.
Berotu zan "Uitzi" bere aburu-alde. LdiIL 50.
Bidegurutzetan ildakoen gogo-alde otoi egiten da. JMBELG 89.
Eta Jainko-mendirat ni sutan joan nintzen / Oro dabilzkan Hura gu [sic] alde dadien. Iratz 185.
Birjiñak berak "Jainko-epaia" / erri-alde eman zuen!SMitxAranz 69.
Beinbat geiago bere lera itto zun aitaganako errespetuz eta sendiaren pake alde. EtxdeAlosT 94.
Baserri alde didar egiñaz. BEnbNereA 212.
Ikusten danez bere erri alde / gogor egiten du lana. Basarri 187.
Aita gure bat errezatu zuten aren anima-alde. NEtxLBB 75.
Baña Estatutu alde dabizenak beste au diñoe. Gerrika 274.
Nolanahi ere, gure hizkuntzaren batasun alde hor egin asmo duzuen lanean, lankide natzaizue. MIH 119.
azpiadiera-2.1.2
(Precedido de sust. vbal.)."Ni egite alde no (AN-gip)"GteErd 10.
azpiadiera-2.1.3
(No precedido de gen. ni tema nudo)."Haizea alde dugu, le vent nous est favorable"Dv.
"Gauzak alde dohazkigunean (Harb), quand les choses nous réussissent"Ib."Iauna, zu zaitut alde, Seigneur, c'est vous que j'ai pour protecteur (He Phil)"H.
Zu alde bazaitugu, nor kontratuko zaiku?Harb 397.
O iauna zu zaitut alde, / Zu ene Iainko xoilla. Hm 46.
Zeroni heltzen, alde iartzen eta laguntzen ezpazaizkit. SPImit III 59, 3.
Alde jar zaizkigu / Gure salbatzeko. Monho 74.
Bestalte bakia / hareki diaigü ükhenen, / hura üdüri monarka bat / althe beita izanen. 'Car sera (notre) allié / Un monarque tel que lui'
.Xarlem 97.
Bere jabe puisantak hari althe jalki. 'Sa puissante parenté prit son parti'
.Etch 78.
Etzuten nihor alde, eta halere oro belhaunikarazi zituzten. HbEgia 153.
Othoitzaz eta baruraz zerua alde ezarri ondoan. Laph 181.
Arrazoinak alde eta kontra nahi ditu entzun. Ib. 182.
Nihor atheratzen bazaio kontra, zu jar zaizko alde. Ib. 84.
Jainkoa alde badut, oro alde ditut. Ib. 60.
Garbi denean zerua, maltso itsasoa, alde haizea. Ib. 175.
Arrotz aien espiritu ta bizimoduaren gañean batzuek alde eta besteak kontra komentuko prailleak zebiltzalarik. AranSIgn 61.
Barthou alde duenak, Barthou lagun duenak, Barthou bere eskuko duenak, zer indar ez du?HUAurp 81.
( s. XX.)Bainan zeren gainean finka ditake gure adimendu xumea [...], jujatzeko hau xuxena dela, hura makurra, hunek gauzak alde dituela, harek kontra?JEBur 108.
Maria, zeri so zaude? / Zure hilak nor du alde?Ox 80.
Juezak alde dauzkakiyenak / irabazten du auziya. TxB II 96.
Nere bertsu-lan au egitean, / arren, datozkidala alde!OrEus 252.
Jesus Jaunak haste-hastetik batzu alde ukanki eta bertzeak kontra. LeonLc 2, 34n.
Dakialarik ene arimak / ez dugula alde / othezko Jainkoa. MdePo 74.
Ezbearreko aunitz dagite, zozo alaen aiek, legez zigorka-bearrak oitura alde ez balute. OrAitork 112.
Bainan haizea ez baitzuen alde, egon behartu zitzaion hiruzpalau ilabetez. ArdoySFran 185.
Aurrerapenak alde dauzkagu / larrialdi mingotzetan.Olea 230.
Batzuek kontra izango ditut / ta alde beste erdiyak. UztNoiz 62.
Geiak ez zionaz geroz galdegiten alde ala kontra agertzea. LfELit 275s.
Zuk aideak alde, baña zerori zere talde.EZBB II 146.
Batzu alde. Bertze batzu kontra. Etchebarne 102.
Beraz hor ezjakina dugu alde. MEIG VII 126.
v. tbn.
Prop 1882, 58. AzpPr 58. Ir YKBiz 277. Zerb Azk 61. Etxabu Kontu 68. Ataño TxanKan 156.
azpiadiera-2.1.4
"(V, BN), conforme. Ene alde, conforme conmigo"A.
"Alte (R), althe (Sc), conforme"Ib. Eta hemendik goiti gauzak beti gogo-alde [= 'según sus deseos'] konprenitu orde, har-aitzu diren bezala. Ezkilek eta kontseilariek ez dautzute sekulan erranen ez Balentin, ez Mutxurdin, baina tilintin!LfMurtuts 36.
azpiadiera-2.1.5
"Batek zerbeit on duen edo ez adiarazteko erraten oi da: ez dakigu alde duen edo"FIr 158.
azpiadiera-2.2
2.(Precedido de bere, neure, etc.).Por su (mi, etc.) parte.v. ALDETIK (b). Eta laur animalék zutén batbederak zeinek bere alde seira hegal. "Chacun à part soi"
.LçApoc 4, 8.
azpiadiera-2.2.1
Por su (mi, etc.) lado."Bizitzea ni nere alde, hi heure alde, hura bere alde etc., [...] vivre, moi à part moi, sur moi, séparément, à mon compte"H.
"Bere alte (R), solo, aislado"A.
"Bere alde (L, BN, S), à part soi"Lh.
Hun duzu bat bederak ere bere orhitxapena bere alde, bere beithan egin dezan. AR 234.
Artzai ta beste milla / zeñek bere alde. Echag 87.
Harentzat [sabelarentzat] bethi lanean / Haritzeaz, azkenean / Aseak menbroak, egiñ zuten xede, / Elkhar aditurik, deusik hari gabe / Nor bere alde bizitzeko / Ale aithorenseme, lazo. Gy 193.
Hala non, deus egiñ gabe, / Goan baitziren zoiñ bere alde. Ib. 304.
Zirenean zoin bere alde hola aphur bat ibilli, / Elkhar gana gerthuz zuten bidea hek itzuli. Ib. 183.
Bizi da, bere alde, Serresko etxean. HbEsk 103.
Erretorak zenbeit hitz onez eskerrak emanik herriari, joan dire zoin bere alde, bakotxak bere eginbidea beterik. HUZez 129.
Itzuli gira etxerat, zoin gure alde. HUAurp 186.
Damurik dabiltza bakotxa bere alde. Elgarretarat bil balite eta elkar adituz berma [...].JEBur 210.
Elizari, behar bezala, bere alde bermatzeko eskua uzten zakonaz geroztik. Ib. 46.
Joan ziren berehala, erkatz-gider batzuen gainean, zoin bere alde. "Chacun de son côté"
.BarbLeg 134.
Bakotxa zuen alde lanerat goizean, / ez uka zoaztela pena bihotzean. XaOdol 149.
azpiadiera-2.2.2
"Bere alde utzirik horiek guziak, laissant toutes ces choses à part, de côté (AR)"H.
Inguruko arrotzak bere alde utziz. HbEsk 24.
Bizkitartean luzerat unhatu zituen khorodunak, eta utzi zuten [Konfuzius] bere alde. HbEgia 67.
azpiadiera-2.2.2.1
Aparte, como excepción. Bada erregela horiek haiñ daduzkat jeneralak, non ez baitzaie eman behar exzepzionerik, edo bere alde uzteko lekhurik behiñere. HePhil 208s (SP 207 ezpaitut hartarik deus ere lekhatzen).
[Lurrean izan diren gizon handienak] ez dute egin yainkozko lanik. Utzi behar da beraz Yesus bere alde; orok nausi dute. HbEgia 86.
azpiadiera-2.3
3.
(G-azp, AN-ulz; Dv, H).
Ref.:
AApend;
GteErd 244. A cambio de, en pago de."Bere hartzekoaren alde ou aldera izan ditu ehun libera, il a eu cent francs à compte de sa créance"Dv.
"Cambio. Idi-parean alde eman dio zaldi bat (AN-ulz)"AApend.
"Idi baten alde zaldia eman du (G-azp)"GteErd 244.
v. HUTSAREN ALDE. Egin bitza bere gauzak Jangoikoaren izenean ta bere zorren alde. MbIArg I 154.
Nekezko nere lanen alde arkitzen nazala ni nere Aitaren glorian [...]; ta bere nekeen alde izanen du niri darraikidanak ere dagokan izen ta honra guzia. Ib. 154.
Eskerrak ematera etorriak [...] egin dizkigun ondasun andien alde. Ib. 391.
Itxeko zorrak atera, itxearen alde tributu-zensoak ezarri. Ib. 373.
Ta bere otoitz on humillen alde utzi zion Espiritu Santuak bein eman zion indarza. Ib. 374.
Baldin saltze onen alde eman nai baiziozkeen [...] ogei ta amar diru zillarrezko. Ub 85.
Gertatzen diran nekeak eskeñi giozkatzu Jaunari zure bekatuen zorren alde. AA I 584.
Sufritu bear ditugu penitenziazko espirituarekin: au da gure pekatuai zor zaien penaren alde. Gco I 450.
Ta urteroko irabaziak oso-osorik emango dizkitzut, orain aurreratuko didazunaren alde. ABarGoi 36.
Ordu askoko lanaren alde jaten zan ogi pittiña eta zikiña. AZink 126.
Banaka batzuk, edo geienak, tratue eginda eukiten eben [baso ardaua] onenbeste diru alde.Gerrika 106.
azpiadiera-2.3.1
(Precedido de sust. vbal.) Erleak emate-alde txerria merkeago saltzen da. (B). AEY I 432.
Ez egun bateko galtzea ez, baita lau egunekoa ere egingo nuke auxe ikuste-alde. "A trueco de verle"
.BerronKijote 142.
azpiadiera-2.3.2
(Precedido de part.)."Mandatu egin alde sagarra eman didate (AN-5vill)"GteErd 10.
azpiadiera-2.4
4.(Precedido de numeral).En dos (tres, etc.) direcciones, a dos (tres, etc.) lados. Retira bedera alde. 'Ils se retirent chacun de son côté'
.Xarlem 678.
Ilea sagerdeka bi alde yautsia, / Dirtiratzen duela mazelan behera. HbEsk 181s.
Nola duzke zuhaitzak zazpi adar eder / Begitan ditezkenak andanekin ager. / Hala da Eskal herri zazpi alde yartzen. Ib. 74.
Emazte batekin egon behar zuten gizonek: etzitezken bi alde yar ere, adulterioaz kanpo. HbEgia 81.
Luther, Melanchton, Oecolampade eta Zuingle bildu ziren Marpatey deithu hiri baterat, elkar aitzeko xedez. Bainan hain gauza bereziak atzeman zituzten Testamentean, non lau alde yarri baitziren!Ib. 119.
Yesusen arabera, etxe bi alde direnak erortzen dire. (Mc 3, 25)"Omnis domus divisa contra se non stabit"
.Ib. 110 (Dv etxe bat bere kontra bi aldetara badago).
Gehiagoko agurrik gabe, biek bi alde hartzen dute, debruak ifernuko alde eta Xantxok etxeko alde. ZerbIpuinak 86.
Oihanera heldu direlarik, badoazi biak bi alde. "Ils y prirent deux directions différentes"
.BarbLeg 129.
azpiadiera-2.5
5.(Tras tema nominal nudo).Hacia."Noter la différence de sens entre etxe-alde, 'vers la maison' y etxearen alde, 'en faveur de la maison'"LfGram 383.
v. ALDERA (b). Etxe alde laster emaiten da abian. Gy 51.
Hedatzen kosta alde, Laphurdi aldetik. HbEsk 43.
Ezker-eskuin dabilka bere gorphutz lerdena, behin aitzin alde ditu buru eta bulharrak khurrean, gero yartzen da sahetsaren gainean. HbEgia 151.
Kanpo alde, Txomin, kanpo alde?ZabGabon 26.
Gauza bat doanean / gure gogo alde, / Makhurrik hartan baden / ez zazula galde. ZbyRIEV 1908, 774.
Eguzki alde badu [Villeneuvettek], bere oihalen urrun heltzeko, Cette deritzan portua. JEBur 198.
Ibaia badoa naro itsas-alde. JEBer 9.
Hegatz-alde, beraz, teilatuko gapirioak bazter-harresietako gain-hegietan pausatuak. Ib. 21.
Karrikatik athera orduko eguerdi-alde, bidea zabaltzen zaiku. Ib. 53.
Emeki hartzen daukutelarik otoek ipar-alde. Ib. 76.
Eskuin-alde, gurekin ipartzen da, luzatuz, haran zabalsko bat. Ib. 95.
Draga draga bazoazin beraz etxe-alde. "Et [ils] reprirent d'un bon pas le chemin de la maison"
.BarbLeg 147.
Ezker-alde Orexa, / eskui, Altzo-muño. "A mi izquierda"
.LdiBB 54.
Ugarte alde dagon izpurak / kenduko dio indarra. "La corriente que se forma hacia la isla"
.OrEus 393.
Lohi hautarik nago zeru-alde beha. Iratz 162.
Izarrak mendi alde dagotzi bildurik. Ib. 39.
Uhainetan lerratuz Musko alde joaki. Ib. 117.
Zerbait gaizki egin izan banu bezala, ihes egin nuen mendi alde. XaOdol 37.
Aintzin alde joan / sineste fermuan / saria badaukala Jaunak zeruan. Ib. 169.
Harkaitz latz batzuen artetik Nafar-alde pasatzen ziren asko jende. Lf(inCasveSGrazi 15).
azpiadiera-2.5.1
(Precedido de gen.)Algunos ejs. podrían interpretarse como 'a favor de'. Ez naiteke munduaren alde itzul nere bathaioko hitzak eta obligazioneak hautsi gabe. Dh 116.
Pisuban jarririk alde batetik Andre Joxeparen urtiak eta itxusitasuna, ta bestetik ogei milla duruak txanponetan, balantza diruben alde jeisten da. SorGabon 55.
Ama erruki orren begi gozoak gure alde itzuliazitzeko. InzaAzalp 157.
Othoitzean har diten, lokhartzeko orde, / Etsaiak ez ditzan bil hobenaren alde. Ox 77.
Aithortzeko dugu, bizkitartean, azpitik ezagun dituzten gapirio ozkatuek durduza bat emaiten daukutela, hiriaren alde. JEBer 78.
Sort-Herriari hartuko diot bere bazterren lillura / Eta bihotzez, bazterrez bazter, auhenen alde banoa. Iratz 72.
azpiadiera-2.5.2
(Precedido de sust. con suf. -ko) Eta bere yustak oro egiñ ondoan, / Etxeko alde Yanot kontentik zen eman. Gy 233.
Gehiagoko agurrik gabe, biek bi alde hartzen dute, debruak ifernuko alde eta Xantxok etxeko alde. ZerbIpuinak 86.
azpiadiera-2.5.3
(Precedido de part.) Nere bihotzak ereman alde naiz orai arte ibili. Iratz 71.
azpiadiera-2.6
6.
(G-bet, AN-gip).
Ref.:
A;
Eusk 1962, 56;
GteErd 156. Cerca, al lado."Cerca [...]. Alde dago, está cerca"A.
"Goizueta Leizatik alde dago (AN-gip)"GteErd 156.
Cf. ALDEAGO, ALDEEN. Orra, atsekabea poztasunetik zeñen alde dagon. Aistiyan, Ramuntxoren etorrerarekin, etxe au zorionez bete da [...]. Ta orain...AlzRam 93.
Poztasun ori ain urruti da... ta ain alde samintasuna!Ib. 52.
Nik edadia aitortuko det / bautismuan dan bezela / [...] / irurogei ta beatzi urte / alde xamar gabiltzala. TxB II 36.
Lenengo bueltan lau txalupa oiek / alde ziraden alkarren. Ib. 81.
Andik eroso zegon eskola / ta lanerako tokia, / ori etxetik alde daukanak / ez du alderdi txikia. UztSas 120.
azpiadiera-2.6.1
(Tras tema nominal nudo) Axeriak ziren xoilki / Etxe alde egotu prudenki. Gy 123.
Ethorri ziren yendetan axeria ezta ikhusten, / Baiña buru-kolpe batez etxe-alde da gelditzen. "Le renard se dispense et se tient clos et coi"
.Ib. 75.
Erregeren ingurutan, / Gorthe distiantetan, / Grinan da gizona. / Ez hola Eskalduna, / Herri alde dagona: / Bethi da lorian, / Bizi arraizian. HbEsk 20.
Mendi alderat hainitz ozarrago dire; / Dixiduz baliatzen direnak badire. // Kosta alde direnak, bizitzen bertzela, / Segitzen dutelarik legen erregela. Ib. 228.
azpiadiera-2.6.2
(Precedido de gen.) Asiyeran jendia / zezenaren alde, / azkenian etziran / arrimatu-zale. Xe 203.
Alkarren alde ziran / poza eta pena. AtañoTxanKan 182.
azpiadiera-2.6.3
(Ref. al tiempo) Besuak agiriyan, / kolkuan petxera; / amarrak alde arte / ez datoz etxera. TxB II 108.
Lauterdik alde, zazpi segari / bil dira Errekaldera. OrEus 297.
Goizeko ordubata alde arte, gorriak pasa ta pasa aritu ziran. Salav 57.
azpiadiera-2.6.3.1
Onelako gertaera bat noizkoa izan zan adierazteko, edo jaien aurretik ala jaien atzetik, edo aurretik urrun ala atzetik alde, esan oi dute. AnabUsauri 28.
azpiadiera-2.7
7.alte. En comparación.
Izeia da andiago; baia dago txiki, lerren alte. Mdg 130.
azpiadiera-2.8
8.Con respecto a, sobre. --Zer diraustazu Masima, gure autuen alde? --Andoni, albista onik ez: senarraren baimena egon da, baña Eladik eztau nai ezkondu oraiñdiño. EchtaJos 218.
azpiadiera-2.8.1
Para con. Beitturik eben gela otza eta estua, oia lastamarrara bakua, ormak amaraunez beteta eta emakumia bada-ez-badakua, errukittu zan senar zoruan alde. EtxbaIbilt 466.
azpiadiera-2.9
9.A cargo de."Nire álde dago (V-ger-ple), lo tengo yo guardado. Sin ese acento [...] significa 'está a mi favor'"AEY III 296.
tbn. A Apend s.v. alde).
azpiadiera-2.10
10.(Acompañado de ablativo).Lejos de, fuera de. Senargaiarengandik alde beren buruan ikusita. OrMi 63.
Maiz, orde, etxetik alde / dut oroimen aula. "Me huye de casa la flaca memoria"
.OrBM 96.
Yerusalendik alde iltzea igarleri ez dagokio-ta. OlLc 13, 33 (Dv kanpo, Ker, IBk, IBe kanpora).
Etxeko sutondotik alde ibilli-ondo. LdiUO 56.
Eta gaur be etxetik alde ixan nayakon bitartetxu baten erakusmeneko gaiztakerija egin daust niri onek. Otx 142.
Lurralde ontatik alde. ZaitSof 22.
Irain gorriz urrezko gurditik erabat erauzi ta alde iraulita. Ib. 24.
Garai artako goganbear bereizietatik alde ageri da auzi au. ZaitPlat 152.
Zer zorapidez onela / dagoz zentzuak egitik alde. GaztMusIx 105.
Mundutik alde biziko naiz. Ib. 68.
azpiadiera-2.11
11.(Precedido de sust. vbal.).Para. Bat ez beste guztiak alkarraitzeko bide bat ein eban, beste orren lepotik barre eite alde. SMZirik 33.
Noizik peñian txikito batzuek geiago edaten zituan [Joxek], balientetze alde. Ib. 132.
azpiadiera-2.11.1
Irakurtze-alde ari zeran orrek, ziñik gabe-ere sinistu zenezake liburu au [...] libururik ederrena [...] izatea nai nukela. "Desocupado lector"
.BerronKijote 17 (cf. infra ALDERA (h).).
azpiadiera-2.12
12.En vez de. Ortakoz, aipa-bearra dizut / azi ninduten sukalde: / [...] / Nere lênengo euskal-eskola, / nere sortetxeko alde (orde, ordez). "En vez del hogar que me vio nacer"
.OrEus 191s.
azpiadiera-2.13
13.Excepto. Beraz, ura nola il zanik gizaseme batek ere ezin lezake esan, gure Teseu alde. ZaitSof 152.
sense-3
III .(Interj.).
azpiadiera-3.1
(V, G).
Ref.:
A;
AMorf 730;
EI 346;
ElexpBerg;
GteErd 303. "Alde ortik!, ¡fuera de ahí!"ZamMan 4.
"Alde hemendik (V-gip, G-azp)"GteErd 303.
Cf. alde egin. Alde bada, kristinaubak, okasinoetati. fBIc II 281.
Esanaz arrabioz: alde nire etxetik. ABAmaE 389.
Ta alan bere itxi-gura ez padeutsee bakian, itxi guztijari, alde euretatik, ta bakarrik egiñ daijeela biarra. JJMgBasEsc 117.
Bide onari segi, / txarretikan alde. JanEd I 120.
(Denak bultzatuaz eta danen erditik). Alde! Bire! bire!(Joaten da kanpora).AlzSTFer 131.
Bada orduan alde, alde, nai dekan lekura. AgG 275.
Etzaitut ikusi nai! Alde emendik!AlzTxib 104.
Alde emetik, zeugaz eztogu jokatu nai-ta!Altuna 99.
Alde, alde nire ondotik ointxe berton.Otx 27.
Alde emetik, arin. Ib. 64.
Segari bikaiñentsuna atera ziteken, lanari sendo yarrai balitzaio, baño pestaburukoan, alde igitaia!OrMi 112.
Alde --dio-- lizunkeri, debruen kiratsa! / Emen etziten denak beza loa lasa. OrEus 60.
Alde nigandik, gaizki-egille oiek. IrYKBiz 140.
Erantzun zioten: Alde ortik!OlGen 19, 9 (Ker alde ortik; Dv habil).
Alde! lurralde ontatik utikan! usu!ZaitSof 112.
Alde arin eskuok, neskatx orrengandik!Ib. 130.
Gaiztozuloko Sorgin, gaitz danen sort-oge, / legortearen ama, Dama ondatzalle: / zure jaurgoa jun da. Guregandik alde. SMitxAranz 34.
Alde! Anka emendik! Kanpora esan dut!LabSuEm 184.
Zuek kamiñu erditik / bazterrera alde!Azpillaga(inUztNoiz 31).
azpisarrera-1
ALDEAGO. Más cerca.
Ekarri det nere etxera on ustean aldeago zalako. IllTestim 27.
Beruta-aldego, gurdi-bidea / utzi Buztinen kontura. OrEus 329.
Alperrik jaio zaizkik / baratzan loreak, / Mariantzat bazeudek / aldego t'obeak. E. MujikaEEs 1923, 223,
E.
azpisarrera-2
ALDE-AGUR. Saludo de despedida.
Bere lagunei alde-agurra egiten, bere aberri Euzkadi onetara etorralako bere karreria amaituta. KkAb I 107.
azpisarrera-3
ALDEAK ALDE. Salvadas las diferencias.
Ta Unamunok Loiolakoagatik ziñona geuk itandu Unamuno beragatik, aldeak alde: ez al da euskal gogakuna beragan gallurtzen?SMitxUnam 49.
Diogun ere orduantxe errotu zela egundaino ezagutu dugun erlijiokera (dogma, morala, elizkizunak eta arauak) elizgizonetako zati handi batek herriarekin zituen harremanak, aldeak alde, zirela bide. (In MEIG VI 32).
azpisarrera-4
ALDE-ALDE
azpisarrerakoSense-4.1
a)
(G, AN-larr-ulz).
Ref.:
A;
AEY III 260;
AspGehi. Más o menos, aproximadamente.
"Alde alde bota (G), calcular"A.
"Alde alde dabil (AN-ulz), muy cerca le anda"AEY III 260.
"Poco más o menos, aproximadamente. Esazu alde-alde zer balio duen soiñeko horrek"AspGehi.
Dantzari amorratuak arratseko ordu biak arte egongo ziran alde-alde. AnabPoli 82.
Berrogei t'amarren bat urte izango zituan gure zaldunak alde-alde. BerronKijote 31.
Bateri kendu zion Don Kijotek adar iar bat lantzatarako alde-alde serbi zezaiokena. "Que casi le podía servir de lanza"
.Ib. 98.
Eta, alde-alde, bi ordurako denbora-pasa alaigarria galduko zuala. Ib. 108.
Egun polita pasa genduan oso. Alde-alde nola izan zan orain esango det. BAyerbe 154.
Bada, guztiarekin ere, orduko erregela zorrotz bat ia oraintsu arte bizirik iraun duena euskalki guztietan alde-alde. MEIG VII 180.
azpisarrerakoSense-4.2
b)(Precedido de gen.).Al lado de, muy cerca de.
Ni, bizkortxo, elizbarrutik elizatarira joanez, beren alde-alde belauniko jarri nintzan. AArdi 49.
azpisarrerakoSense-4.3
c)
(AN-larr). "Bastante. Alde-alde yan degu"AspLeiz.
"Bastante. Alde-alde lan egin dugu gaur"AspGehi.
azpisarrera-5
ALDE-ALDEAN
azpisarrerakoSense-5.1
a)
(Lar, AñA, H). Casi; aproximadamente.
"Casi casi"Lar,
Añ.
"Obra de, cerca de, poco más o menos, alde aldean, gitxi gorabera"Lar.
Ona emen zeure semea illik, edo alde aldean, zeuri obeditzeagatik. LarSermAzc 49.
Orduan alde-aldean aitu zan mundua, bada Noe eta bere etxekoak ez beste guziak ito ziran. AA I 560.
Onelako gizon mukerraren emazteak alde-aldean sinits dezake gaztañ-ondoren batekin ezkondu zala. Ib. 589.
Diakono edo ebanjelistaren malla Sakramentua dala alde-aldean fedeko gauza da. Ib. 551.
Gizon jakintsu geienak, edo alde aldean guziak erakusten diguenez. AA II 51.
Zergatik inposible da alde aldian, gauza bat ongi egitia lenago askotan egin gabe. EchveDev 204.
Suge lotariak alde aldian sentitzen ez dan moduan oska egiten du. Ib. 401.
Ta ikusiko dezu zeñ gutxi, ta alde aldean ezer ez dan guk egiten deguna. EchveImit 50.
Gal-eper samalda izugarriak [...] or-emen zebiltzan, buruetan alde-aldean ukitzen zietela. Lard 88.
Nere orazioak txit laburrak dira, alde-aldean bortxaz bezela egiñak. ArrMay 122.
Ontan bat datoz geienak edo alde-aldean guziak. ZaitPlat 11.
Hor [Arestiren poeman] dago alde-aldean Arantzazuko batua osorik, puntu eta komatxo, baita Arantzazuz gerozkoa ere, aditz eta guzti. MEIG VII 168.
azpisarrerakoSense-5.2
b)
(Izt 24r, Hb, Dv, H). Muy cerca, justo al lado.
Gure alde-aldean Thibeteko misione dohakabea suntsitua izan da. Prop 1889, 45.
Jenebieba eman zen belhauniko gorphutzaren alde-aldean. JnnSBi 74.
San Antoniok Jesus Jauna bera zuen han bere alde-aldean. Ib. 124.
Hirur xoko maite ibaiaren alde-aldean. ZerbAzk 48.
azpiadiera-2.1
(No precedido de gen.) Ihurtzuria alde-aldean erori litzaiokena bezein laztua. JnnSBi 91.
Maria alde aldean ikusten du. Goñi 33.
Alde aldean jartzen zaio bethiko arrotza. BarbSup 24.
Ez dago alde-aldean Uarte-Arakildik, San Mielen barrena, Oreja!JAzpiroz 173.
azpisarrera-6
ALDE-ALDE BATERA. De golpe.
Baketu zan bere arimia; sendatu bere itxaropena; gozotasunez bete bere bijotza; baita bere alde alde batera osatu zan, biurtu lengo indarrak, ta geratu zan ezer igaro ez baleu legez. UrMarIl 18.
Alde alde batera iminiko deustaz begijen aurrian neure esker txarra, nire erantzuera dongia. Ib. 37.
Ziarduala bein baten eiz edo kazan Senario deritxon mendijan, alde alde batera asi ziran trumonadaak, oñaztuak ta euri zaparrada andi bat. Ib. 42.
Ikasiko dituzu alde alde batera eta nekatu bagarik munduko jakiturija mueta guztijak. Ib. 61.
azpisarrera-7
ALDE-ALDEKO
azpisarrerakoSense-7.1
a)Aproximado.
Aljer-eraño, 1350 kilometro egaz. Erriz-erri, ni joan nintzan bezela, 1850 kilometro. Alde-aldeko neurriak dira oriek. AnabAprika 100.
azpisarrerakoSense-7.2
b)De la medida justa.
"Oñetakoak ez ditut ez txikiegi ez aundiegi, alde aldekoak (AN-gip)"GteErd 231.
azpisarrera-8
ALDE-ALDERA
azpisarrerakoSense-8.1
a)(Ir, llegar, etc.) muy cerca, justo al lado.
Alegia nonbaiteko arrotz bat izanki, joan zitzaion ohoinari alde-aldera. JnnSBi 60.
Soldadu giristino bat ethorri zitzaion alde-aldera. Ib. 145.
Laztuak eta harrituak, emakumeak eta haurrak heldu baizaizkit alde-aldera. Prop 1912, 113.
azpisarrerakoSense-8.2
b)Aproximadamente.
Biar bezala guztiak zuzen / ezin nitzake kontatu, / baño kasuak alde-aldeâ / nai nituke apuntatu. TxB I 83.
Eskribituz adierazten niola, erabat elkar artuta gerra egin genezan. Au esaten nion alde aldera. OrSCruz 98.
Laugarrenean dute lêngo koska bera: / kolpe bat edo beste txikiak atera. / Urrengoetan ere ala alde-aldera. Ib. 150.
Bart-arratseko ordu-erditxo bat dibujatuko diat, eta artara alde-aldera antz-emango diok aurrak nolakoak ditudan. LdiIL 15.
Alde aldera lana berdinduz / okerka goien barrenik. "Equilibran el trabajo lo mejor que pueden"
.OrEus 303.
Ioanesen itzak alde aldera artu bear dituzu, zer dioten ez-baiña zer esan nai duten gogoemanez. OrQA 181.
Politeiaren atarian bertan auxe atematen dugu: aren asmorik eta usterik beinenak aurre-aldiko iakintsuengandik datoz alde-aldera, alegia. ZaitPlat 28.
azpisarrerakoSense-8.3
c)Exactamente.
"Balio zuena pagatu zuen] alde aldera (AN-gip)"GteErd 188.
Ez nezake alde-aldera adierazi nundik nora aldatu giñan. AZink 111.
azpisarrera-9
ALDE-ALDERAINO. Hasta muy cerca.
Alde-alderaino ethorriak zirela [etsaiak]. Prop 1896, 5.
azpisarrera-10
ALDE-ALDETIK
azpisarrerakoSense-10.1
a)Pronto, enseguida.
Oraindaño isillik egon naiz, esango dizu; baña oraiñ etorri da alde-aldetik nere aserrea zure gañean isurtzeko ordua; eta juzgatuko zaitut zure bizitzari dagokan bezala. "Nunc de propinquo effundam iram meam"
.(Ez 7, 8)AA III 462 (tbn., con alguna var., en AA II 462).
azpisarrerakoSense-10.2
b)Por poco.
"Alde aldetik atera zen bizirik (AN-5vill)"GteErd 188.
azpisarrerakoSense-10.3
c)De lado (?).
Bihur zaitezte, zoazkiote [azokari] alde-aldetik, eta ezkerratarik aurkituko baituzue harrizko arku bat, hunen azpitik egizue bide "Loiolaruntz". JEBer 44.
azpisarrera-11
ALDEAN
azpisarrerakoSense-11.1
a)
(G, BN ap. A
; SP, Lar, Añ, H; -ianGèze).
(Precedido de gen.).Al lado (de), cerca (de).
"Jar zaite ene aldean, asseyez-vous auprès de moi"SP.
"(Al) lado","cabe, junto, cerca"Lar,
Añ.
"Zaude ene aldean, restez à mon côté"Dv.
"Cerca"A.
tradizioa
Tr. Tras genitivo, su frecuencia disminuye algo en el s. XX.
Iustu oro iganen da bertan goiti airian / Eta egonen eskoinetik iujearen aldean. E 63.
Ohorz zezaten bere senharraren aldean. LçAct 5, 10.
Egun askotan bearko dozu / zeure aldean medikua. Lazarraga 1143v.
Topadu zirean iturri fresko baten aldean. Ib. 1152r.
Elexearen aldean . (1588)"Junto a la iglesia"
.TAV 3.2.9.
Hurteen goienean jopua jaubeen aldean. "En lo alto del año el siervo cabe su dueño"
.RS 286.
Har ezazu ur benedikatua (ohearen aldean behar baita eduki). Mat 181.
Eta arribatzen zarenean arbola adargabe baten aldean aurkituren duzu]u[ bide kruze bat. Volt 143.
Ezarri zuen bere hiriaren aldean. "Le puso junto a su lugar"
.BerTrat 113r.
Berze linbo era bada lehenaren aldean. EZMan I 129.
Bera zure maian, zu aen aldean. EgiaK 89.
Eta bazen athearen aldean ere kutxa bat. Ax 229 (V 153).
Ez eztupa itxindien aldean, ez neskatoxea motil gazteen artean. "Ni l'étoupe près des tisons"
.OPr 158.
Bethi iraun duzu ene aldean ene alde. Hm 230.
Zaude Iesusen aldean bizian eta hillean. SPImit II 7, 2 (Mst Iesusen khantian, Echve Jesusekin).
Muillatuko duzu dorrearen aldean. INav 12.
Haren aldean nintzen / Ungi flakatua. Gç 70.
--Zer da Pürgatorioa? --Lür pian süz bethe den lekhü bat Iferniaren althian. Bp I 65.
( s. XVIII.)Bere aldean omen zeatuk / astoarekin idia. (1705). GavonC,
Egan 1956 (5-6) 28.
Aurkhitu izan zuen haña ithurri ur baten aldean. "Iuxta fontem aquae"
.UrtGen 16, 7 (Ur, Dv aldean; Ol, Ker ondoan).
Mundu guztiak [...] nahiago baitu eskualduna bere aldean. ES 399.
Zeren Birjina Saindua gure abokata denaz geroz, nahi baitaroku eman bere laguntza bere Semearen aldean. CatLav 433 (V 205).
Ez konfesorearen aurkas, baizik aldean. El 94.
Ekusi zituen elkarren aldean zazpi gari-ondo. MbIArg I 392.
Zurekin, zure etxean ta zure aldean bizi diranak. CbEg III 310.
Orrela izango zera / beti aien aldean. GavS 30.
Egon zena geldi-geldia haren gorphutzaren aldean. Lg I 344.
Eztuzea ordian hautemaiten edo nabaritzen zien aldian diren ainguru eta arkanjelu salduak?AR 255.
Gure abokat izaiteko Jinko bere Aitaren aldian. CatLan 48.
Ezin zeronek lagun dezazukenenean, bederen ararteko yar zakizko bertzen aldean. Mih 53.
( s. XIX.)Zubi tipi baten aldean / Gurutze bat emana. Monho 38.
Xarlemaiña jar dadin / aita Saintiaren aldian. 'Aux côtés du Pape'
.Xarlem 1211.
Trinidadeak jarri zinduan / Seme Jaunaren aldean. AñEL1 225s.
Kafarnaun zeritzan erri baten aldean. AA I 403.
Zarrai, eriotzaren aldean daudenean, ematen zate Sakrementu au. Ib. 538.
Arartekotzat balia dakizun Jesus Jaunaren aldean. Dh 270.
Eman dezoguten beraz faruxa berotua freskoaren aldean, eta dugun ikhus zeini lothuko diren gogotikenik. DvLab 264.
Bat bertzearen aldean sorthu, nolatsu bi hondo haitz azpi batean. HbEgia 11.
Bazkariteko, bere aldean ezartzen du. Laph 220.
Utsik bear dot paper illun ta baita luma bat, / Labañearen aldean ondo zorroztua. ABAmaE 166.
Bainan Yainkoak, bere ontasun handian, ezarri zian, guretzat ere bertzenzat bezala, gaitzaren aldean erremedioa. ElzbPAd 16.
Lenengoaren tontorrean Jesukristo zegoen, eta bere aldean Aita san Franzisko. ArrMay 160.
Erregeren aldean pharatu zeneko. ElsbFram 98.
Hekien aldean eta inguruetan, zenbat bertzelako? Lap 44 (V 24).
Etzitezela egon bat bertzearen aldean, bainan zohala bat aintzinaxago. JnnSBi 62.
Hartzak, han baitago zain / jaunaren aldean, / Uli bat ikusten du / haren sudurrean. ZbyRIEV 1908, 765.
Oi erregina handia, / Zoin zaren miresgarria! / Ikhusten zaitut jarria / Seme maitearen aldean / Alkhirik distiantenean!(In ArbIgand 9).
Halaber mintzai baten aldean bertze bat badakikezu. HUAurp 191.
( s. XX.)Bernardatxoren aldean egoteagatik. Goñi 47.
Joanez Jaurgainekoa, buru lehen; Georges Lacombe eta Jose Eizagirre, buru bigarren; Salaberry (Iholdikoa), Chimitz, Dihigo eta Heugas, hoikien aldean jartzaile [en años posteriores, buru direnekin jartzaile]. LanderRIEV 1909, 654.
Arreba haren aldean, belhaunaren gainerat burua uzkailia zagokola. JEBur 80.
Baitzen toki bat hutsa gidariaren aldean. StPierre 17.
Aphez-etxearen aldean eihera edo errota bat. BarbSup 33.
Zuhurki lana maitatuz / zuen ait'amen aldean. Etcham 45.
Iarriz Aitaren aldean. "Al lado del Padre"
.OrBM 78.
Elorri onen aldean. SMitxAranz 141.
Beti perde [aginak], uda eta negu, halako edergailuak ziren eliza zaharraren aldean. ZerbAzk 17.
Joan zen emaztearen aldean etzatera. MdePr 161.
Zein ederki egoten den maitearen aldean. ArtiMaldanB 227.
Nagusiaren artaldearen aldean, zonbait ardi hazi zituen. JEtchep 52.
Seme edo alaba, jartzen zarenean / neguko arratsetan suaren aldean. XaOdol 21.
v. tbn. Arg DevB 36. SocLen 532 (Eibar, 1685). It Fab 15. Gy 84. JanEd II 22. Ir YKBiz 87.
azpiadiera-1.1
(Precedido de tema nominal nudo, tbn. de nombre de lugar) Eriden zezaten asto-umea estekaturik, bortha aldean kanpotik bi bideren artean. "Auprès la porte"
.LçMc 11, 4.
Ezen zibitate aldean zen Iesus kruzifikatu zen lekhua. "Près de la cité"
.LçIo 19, 20 (LE errirá urbil, Dv, IBk, IBe hiritik hurbil, Ol iri ondoxean, Leon hiritik han berean, Ker uri-ondoan).
Alegere dago itsas aldean / uda ta negu beti naranjea. Lazarraga (B) 1180vb.
Glanan aldean den arroka handia. INav 39.
Lenbiziko ametsa bezain amets eroa izandu da S. Franzisko Xabierren aldar aldean azkenik nik izandua. MbIArg II 332.
Bai biña eta iruna [iturri] atari aldean dituztenak ere. IztC 104.
Bordale-aldean hiri bat bada Liburna deitzen dena. DvLab 243.
Ezpeldoi aldian dün hilik; abil, eraikan bizirik. ChantP 214.
Jaun harek bazituen oihan aldean etxetiar batzu. HUZez 71.
Oruezearreta Bermeo-aldean dagon auzotegi batek dau izena. A(inAzcPB 98).
Odei-aldean erroiak kras-kras, zugaztietako adarrik gorengoetan miruak kantari. AgAL 105.
( s. XX.)Nola erreka aldean baitzegon, errekara abiatu zen. Goñi 44.
Illunduta gero gure etxe aldian arrapatuko banu. UrruzZer 136.
Etxe polit bat egingo dizugu ementxe, sarobe-aldean. Mok 10.
Seaska-aldean ama gaxoak / otoi zegian, negarrez. LdiBB 22.
Araziel, Korella-aldean. JMBELG 97.
Yesusen gorputza egon zan tokian eseriak zeuden, bata buru aldean ta bestea oin aldean. IrYKBiz 521.
Yesus, bideaz nekaturik putzu aldean eseri zan. Ib. 67.
Ibai-aldean geienak loger, / goxagirotu eziña. EAOlBe 52.
Or... Tolosa aldian izan naiz uztarri batzuekin. Apaol 87.
Or Bermeo-aldean agiri da aize gogor samarra itxas-ganean. EchtaJos 251.
Tala-aldean ebiltzan kaio zuri-arreak. ErkiagArran 193.
Bakharrik gelditu zan Blas ibai aldean. OskKurl 152.
Eguzkia Kurtzeberri-aldean etzatera dijoa. Vill(inGandElorri 17).
Argi batzuk urteten omen zuten Jaunmendi aldean. AndAUzta 56.
Oituratuta bagagoz be emen muga-aldean bizi gareanok. AlzolaAtalak 55.
Labe aldean, alako lekutxo bat itxiko zuan, ardi pare bat gordetzeko. NEtxLBB 99.
Anaiak bezala / gira Arbonarekin, / Senpere aldean / oihan haundi hoiekin. Mattin 46.
Etxe aldean utzi esne piska bat jeizten zaiotenak, eta besteak mendira botatzen omen dituzte. UztSas 348.
Salamanca aldean Tejares. LasaPoem 115.
Laster giñan Etxalar aldean. BBarand 140.
Zimenduak gehienbat behe-aldean egon ohi dira eta ez teilatu aldean. MEIG IV 75.
azpiadiera-1.2
(No precedido de gen. ni tema nominal nudo).Cerca."Affixus lateri, bethi sahetsean, aldean,aldaketan"Urt I 403.
"Asno de muchos, lobos le comen, askorena da astoa, aldean bear du otsoa"Lar.
Erran ziezón aldean zaión Kapitainari Paulek. LçAct 22, 25.
Lagunik baneu aldean.Lazarraga 1196v.
Maira datorrenean, barriz, / baba zigorrez saldea; / zazpi librako tremes andia / faisaetzat aldean.Ib. 1196r.
Halaber ni izanen nauk / hurbillena aldean. EZEliç 253.
Ene adiskideak eta hurkoak ene kontra iaiki dira, eta aldean ditudanek berdin ez naute konsolatzen. Harb 328.
Non nabilla ezdakusat / Ezpazaitut aldean. ArgDevB 139.
Zer derraket ordu hartan, / Nor fabore aldean?Ib. 211.
Utziko duzue astoa aldian. Mong 590.
Portalepean omen zeagok / aurtxoa narru gorrian, / dama eder dadukala / aldean bere adian. (1705). GavonC,
Egan 1956 (5-6) 27.
Zeren Jesus, zure kapitaiña hor baituzu aldean, zeruko armada handi batekiñ. HeGudu 101.
Ezagutu zuen urbil zuela eta agitz aldean bere eriotza. MbIArg I 203.
Aldean zuen Santo Kristoagana jiratu. MbIArg II 291.
Gloriotsua an jarri eban / Aita bereak aldean. AñEL1 224.
Langille moldakabeak eta erakuslea aldean bear duenak. AA II 76.
Urrutian eta aldean bizi diranak. Ib. 16.
Laster lepotik khendurik aldean zuen utzi. Gy 164.
Aldean bazitzaion lagunik erortzen. HbEsk 35.
Bertzalde gauza ageriez mintzo da; ez nonbait urrun, baina aldean gerthatuez. HbEgia 6.
Turkoak aldean zeukaten txaluparen zoko batean ezkutatu zan. BvAsL 183.
Bada urruti dagoela zuek uste dezuten erioa, txit aldean da. ArrMay 101.
Aurthikitzen zakon, burutik behera, larru phusken hezatzeko aldean zakon untzia. ElsbFram 114.
Eliza bat han berean / Egin izan zen hortako, / Arroztegi bat aldean / Arrotz beilariendako. ZbyRIEV 1908, 419.
Gaizki bizi denak ez dezake alabainan aldean ikus, ez jasan, ongi eta zuzenki bizi dena. HUZez 99.
( s. XX.)Zazpi aingeru aldean ditu. (V-ger). Balad 168.
Atso zar, sudur-konkor ta begi-gorritsu bat aldean belaunikatzera etorri zitzaion. LhItzald II 101.
Haurrak oro aldean eman zitzaizkon. BarbSup 163.
Gure dantza-korda errabiatua aldean iragaitearekin, xakurra sainga eta sainga emaiten da. BarbLeg 137.
Han-hemenka, laborari-etxe bakar batzu, baratze on batzuekin aldean. JEBer 74.
Oien kontuak jakiten ditut / aldian bizi naiz eta. TxB I 219.
Aurki, aldean, oilloa. LdiUO 16.
Baserritarrak pillan ikusten ziran tokietan, makillak, akuluak, kapusaiak, zamarrak, aizkorak, atxurrak-eta aldean egongo ziran. AnabDon 33.
Aldean gera, noski, ixillik egon, ordea. ZaitSof 44.
Ez da mendirik, / ez da zuhainik aldean. OrPoem 513.
Ama aldean, ogi lerro batzuetan jarria. ZerbAzk 25.
Mendian sartu zan ta an aldean arbolpeko toki egokia billatuta, antxen etzan. AnabPoli 105.
Bi etxe handi aldean, bakarrik, bertze etxetarik urrun. JEtchep 46.
Menditik ardi esnearekin zatorrela, esne ontzia aldean pausaturik jarrita zagoela ikusi nuen. XaOdol 33.
Lanerako tokia / aldian izaki. UztSas 220.
Etsaia oso aldean zegoan, berreun bat metrora.Alkain 144.
Begiratu nien besteei. Etzeuden aldean. BBarand 123.
v. tbn. Bordel 78. Elzb Po 195. Ag G 180. Etcham 213. Arti Ipuin 81. Basarri 12. Mattin 104.
azpiadiera-1.2.1
(Usado irónicamente) Ogei edo berrogei legua bakarrik ba genduzke tartean, pozik etorriko nintzake berrorengana, sakristau bederik izateko. Baño aldean dago berori!OrSCruz 76.
--Ire antzik ba du arrebatxok? galdegin zion Mireik. --Nererik? esan zuen saskigilleak. Aldean zegon! Ua zuria dun, eta ni, ikus, ulitxa baño beltzagoa. OrMi 19.
Andik Aresora oiñez, beien pausoan, aldean dago! JAzpiroz 120.
Uste det [...] emezortzi zakur aundi balio zituala ogiak, sei librakoak. Gaurko kontuak aldean daude!Ib. 130.
azpiadiera-1.2.2
(Precedido de ablativo) Arku bat egongo da / sorotik aldean, / poliki ipiniya / San Martin bidean. Echag 86.
Santua zeguan orduan Grequioko erritik aldian. BvAsL 181.
Gu oraindik kontrol ortatik oso aldean giñan. MMant 25.
azpisarrerakoSense-11.2
b)
(V, G, AN, B, BN; Lar, Añ, Izt 27r, Dv, H; altianS, R).
Ref.:
A(alde, alte);
AApend;
EtxabuOnd 118;
EtxbaEib;
ElexpBerg;
GteErd 64, 79, 201, 238, 250. (Con gen.).En comparación.
"Para lo que, en comparación de"Lar,
Añ.
"En comparaison, au regard de"H.
"Alte, [...] comparación"A.
"Naizan aldean andiagoa (G-to), más grande que soy"AApend.
"Nere aldian gaztea zara zu, ederrori"EtxbaEib.
Cf. SP: "Zure aldean ezta konparatzekorik, auprès de vous il n'y a qui comparer"; AA I 504: "Zer dira munduko gauza guziak Jaunaren aldean ipintzen badira?", y AA III 310: "Baña zer dirala uste dezu gauza oek guztiak, diran bezeñ andiak izanda ere, Jaungoikoaren izate andiaren aldean edo pare ipintzen badituzu?". Zeren da gauza ziertoa eze bekatuaren aldean mundu onetako gaitzak ezin dei ditezkela gaitzak. BerTrat 93r.
Ephe gutitakoa da [purgatorioko pena] gloriaren aldean. EZMan I 124.
Zeren giristinorik baizen ezta salbatzen, eta gutiak dira giristinoak giristino eztirenen aldean. Ax134s V 88.
Halako graziak tutzu / Isurtzen zure lezean, / Non ezpaitzait deus gloria / Establi hunen aldean. Gç 81.
Gisa hunetako hitzak aphurrak baitziren bertze latinezkoen aldean. ES 129.
Sainduek irakhasten darozkiguten gauzak ez dire deus Jesus berak irakhasten darozkigunen aldean. Ch I 1, 2.
[Dolore aek] ezteue Birjiñaren doloreen anzik, ezer ez bat dirade aen aldean. LarSermAzc 50.
Ez direla deus, zure Salbatzailleak bere pasioneko denbora guzian [...] pairatu dituen tormenten aldean. HeGudu 136.
Ta emengo itxerik obeenak zerukoaren aldean ez dute orien aldean txoritegi txarrenak diña balio. MbIArg I 237.
Euskerak beste lengoaje askoren aldean bentaja andiak eta esan diran pribilejioak ditu. CbEBO 48.
Munduko lanik laudagarrienak berak deusere ez direla salbamenduko egitekoaren aldean. Lg II 182.
--Bekatu beniala da izugarria? --Nolaere dan, bada Jainkoaren aldean bekaturik txikiena gaitz andi bat da. Ub 154.
Zer dire kreaturetan ikhusten diren maitagarritasun guziak Jainkoaren maitagarritasunen aldean?Brtc 195.
Gaurko egunian turku ta jentilen arteko barubak dira gurien aldian gogorrak. CrIc 106.
--Nos jagi zinian bada zeu? --Goisabar, edo egun usaiñagaz batera; ta belu neritxon beste egunetakuen aldian. MgPAb 116.
Andiki bat naiz zure aldean. VMg 12.
Zorigatx onen aldean zer beste gatxek bildurtu bear gaitu?AñLoraS 28.
Pekatu mortalaren aldean ariñagoa dalako. Gco II 7.
Erregeen koroak, apaizen goiende edo dignidadearen aldean, beruna urrearen aldean dana dirala. AA I 555.
Lurreko surik izigarrienak ezpaitire freskurarik baizen ifernukoaren aldean. Dh 164.
Igaro leitezan [tormenturik] andijeenak utsak ziran guztijak areen aldian. JJMgBasEsc 92.
Konsideratzen baituzu añ asko padezitu zutenak [...], orien aldian gutxi da zuk padezitzen dezuna. EchveImit 230.
Asko balio duela / beiaren aldean. ItFab 189.
Inhurriari kukusoa txipiño iduri ziozu; / Haren aldian mendi bat dela uste dizu. ArchFab 183.
Mündü huntako phenak eztira deusere; / Bestekuen althin itzalaren pare. Etch 654.
Zoinaren aldean loren erregiña / Baitzen, zion, xoilki baratxuri miña. Gy 176s.
Erran gabe doha arbolak edaten duela belharrak baino hazkarkiago, hala-nola idiak xinhaurriaren aldean. DvLab 311.
Guziak, haren aldean, zinhaurria idiaren aldean baino ttipi eta eskasago dire. HbEgia 86.
Bekhatuzko bizitze baten aldean, zer da zonbait ilhabeteren penitentzia?Laph 42.
Ai! deadar egiten zuen, nere aldean zeñ doatsu diran gizonik beartsuenak ere!ArrGB 19.
Baita zugatzak agertzen dabe / Zurrunbilloen artean, / Iraupenaren doe ederra / Gizon askoren aldean. ABAmaE 465.
Jakin ezak hik enetako düian amurioa, nik hiretako düdanari konparatürik, eztela hur txorta bat beno haboro itxasoaren althian. IpHil 175.
Orduan da ageri gure mintzaia zoin den aberatsa, bai frantsesaren aldean, bai eta bertze edozoin erdaren aldean. ArbIgand 17.
Eta naski [makur] orainokoak deus ez, hemendik harat egitera doazilakoen aldean. HUAurp 121.
--Gaztia izango da? --Nere aldian bai. Iraola 91.
Gu zuen aldean misiolari trebeak gera. AArdi 141.
Eztok aingerua, baña beste erkiñaren aldian gixon-itxurea yaukok beñipein. KkAb I 35.
Gizonaren aldean asko dezakete [aingeruak]. InzaAzalp 41s.
Konstantino Aundia Majentzioren bidera zijoan, onen aldean oso gizon gutxikin, onekin borrokatzera. Ib. 16.
Garaziko mendietarik lehenago ikusten nintuenak deusik ez ziren oraikoen aldean. BarbSup 14.
Zer du mutur-gorriak txepetxaren aldean, edertasuna ta txita bera baño?OrMi 19.
Hemengoaren aldean, ikusi duten gutarik biek hitsa dela diote Provence eskualdeko zeru-gaina. JEBer 52.
Toki urruti aiek, gureen aldean askoz ederragoak izango dituk. AlzRam 102.
Nasai asko bixi da; baña nire aldian lander bat dozu a. Otx 75.
Izana, ustearen aldean, ustel oi-dala. LdiIL 102.
Ta zuk, beren aldean "berrizale" etsi zaitzateken orrek. Ib. 112.
Jasotzen dutenaren aldean asko ordaindu bear baitdute. EAEg 1-11-1936 191.
Heretiko horien aldean zoin ederra zaukun san Agustin baten begitartea!ZerbIxtS 100.
Bere lagunak bere aldean txiro ziran. EtxdeAlosT 57.
Zazpi etze-yaunok besteen aldean gitxi ixen-arren. AkesIpiñ 10.
Fitxik etziren horrek hor etzanik gozatzen zuen zorionaren aldean. JEtchep 27.
Beste aroaren aldean, ba-da aurrerapen bat. VillJaink 76.
Itxaso barea au, gurearen aldean. ErkiagBatB 176.
Eleberri labur batek, ipuien aldean lan zailla sortzen du. NEtxLBB 11.
Aiphatuz honek, bertzen aldean, duan berezitasuna. XaOdol 269.
Aitaren aldean bizkorra, baiña jenio bizixeagoa. JAzpiroz 222.
Nere aldean abots ederra du, zailla ere ez da ta. Insausti 23.
Aski baita gogoratzea gure gurasoak zer ziren gu eta gure ondorengoen aldean. MIH 85.
v. tbn.
GavS 9. Mih 28. fB Ic I 48. JesBih 451. MarIl 78. Izt C 135. Bordel 190. Aran SIgn I. Bv AsL 113. Jnn SBi 126. Zby RIEV 1908, 771. Lap 203 (V 90). ABar Goi 46. Munita 153. Mde HaurB 101. Anab Poli 110. Zait Plat 26. Osk Kurl 183. Ibiñ Virgil 91. Uzt Sas 208.
azpisarrerakoSense-11.3
(Precedido de sintagma con suf. -ko)."Atzoko aldian bero aundia da gaur (G-azp)"GteErd 201.
Agaitik zagoz lengo aldean / Ain asko aguratuta. ABAmaE 74.
Atzoko aldian askoz obeto aurkitzen dot. KkAb II 51.
Urguill-mendian eseri, egon, / --lêngo aldean, bakarra--. "Está desierto en comparación de la mañana"
.OrEus 401.
Lengo aldean asko arindu zitzaion goizeko jaikiera. NEtxLBB 70.
Ameriketako aldean erri txiki aiek, oso besterik ziran. Ib. 49.
Omenaldiak egingo dira / lengo aldian gazterik. UztSas 296.
Illunabarrerako / lairik ezin altxa, / gaurko aldian zegon / bizimodu latza. Ib. 98.
Baita zer aisikeria gük / leheneko althian. CasveSGrazi 38.
Oraiko aldean sosak ba zuen orduan bertze estimu eta balio bat. Etchebarne 75.
[Makina] arekin ere komeriak: linea txarrak da motorra ezin ibilli arazi [...]. Beti ere, eskuzko aldean errex. JAzpiroz 76.
Diru asko bear zan; eta gaurko aldean merke zan.Insausti 31.
azpisarrerakoSense-11.4
(Precedido de rel.) Ez zen goizegi jeki bearrik / oiturik zeuden aldean. "Para lo que estaban acostumbrados"
.OrEus 389.
azpisarrerakoSense-11.5
Egun luzea biur zitzaien / êk nai aldean laburra. OrEus 264.
azpisarrerakoSense-11.6
"Zure aldin ibilli gara; zure aldin abestu dau; o sea, dicho con énfasis 'hemos andado mucho mejor que tú; ha cantado mucho mejor que tú'"EtxabuOnd 118.
Olarratz jaunak zuen aldean ba yakik!ErkiagBatB 103.
azpisarrerakoSense-11.7
c)
(V, G; H(V)).
Ref.:
A;
IzArOñ;
EtxbaEib;
EtxabuOnd 112;
ElexpBerg;
GteErd 55. Consigo.
"Aldean (V), sur soi"H.
"(V, G), a cuestas"A.
"Etxaukat aldian, no lo llevo conmigo"IzArOñ.
"Aldian artizu diru apur bat, sortu laikezen gauzetarako"EtxbaEib.
"Aldian darabitt beti liburu bat"Ib."Beti daroia aldian zerbaitt jateko"Ib."Aldin euki, tener a cuesta [sic]. Aldin eztakat diroik"EtxabuOnd 112.
tradizioa
Tr. Propio de los autores vizcaínos; desde mediados del s. XX tbn. aparece en algún autor guipuzcoano como N. Etxaniz.
Aldean darabilde gerrea. IC III 270.
Franziarik ekardezan [dukat] eurak aldean. Egiat 88.
Ibiltzen dirialako / eurakaz aldian. DurPl 80.
Sagarra jan da gero / egon ezin danian / beregan esaten dau / zer dot nik aldian?Ib. 89.
Beraz ordu lauren bat Jesusekin igaro gabe eskerrak ematen irteten duenak elizatik, irteten du Kristo aldean duela. MgCC 239.
Aterako ditut papera ta tinteruba, beti aldian darabildazan legez. MgPAb 61s.
Gañibet zantar bat aldian dabeela dabilz. Ib. 53.
Azeri gaisto onek beti darabille aldian antza [= 'usaina'], ta zarrago ta geijago. MgCO 113.
Prestetan da [bidezkoa] bere bide-zorroagaz; pisua daroa, baña zer jazoko lekikio zerbait aldean ezpaleroa?AñLoraS 128.
Eskapularijo edo orazinoen bat aldian darabilenak. Astar II 36.
Illten diranian itxiko deutsee, ezin aldian eruan izan ebeelako. JJMgBasEsc 251.
Zoriontasun danak eukazan aldian. ABAmaE 351.
Baserritar moduan / aldean ebala / ziskua diruagaz / ta osasun kabala. AzcPB 97.
Larogetamar urteren astuntasuna aldean ebala. EchtaJos 89.
Soñekoak aldean ebazala jausi zan. Ib. 79.
Jokatzen dituzte bero beroan aldean dituzten txanpon guztiak. AgG 81.
Eztaroat diruridk aldean. ZamMan 3.
Txiruak aldian daruan soroski-idazkijaren barrenian. ForuAB 131.
[Eresia] aldean eramango det. AArdi 142.
Urten ziran liorrera aldian eroien jantzija baño besterik atara ezebela. KkAb I 81.
Aldian eztaukot urre orizko txinddi bat baño. Altuna 108.
Jaki ta adakijak / neurekin aldian. Enb 57.
Prakak aldian badira, / Zainduko doguz geuriak diran / Euzkera ta Euzkal-Erria. Ib. 138.
Bustiñez loitutako amantar aiekin, makillak aldean, Santa Cruzen mutillak esan zitekean. AnabUsauri 118.
Jaiotzatik aldian dakarren lupetzea ezin dabela ganetik kendu. Otx 89.
Aldian daruaazan belarri itzalak. Ib. 121.
Aldian eban amorrubari asazkau eziñaren tamalez. Ib. 149.
Bakanderearen soñekuak osturik, aldian imiñi zittuzan. Ib. 83.
Ez didate papelik billatuko aldean. NEtxAntz 109.
Atzo be, itsasoak beteko moskorra eukan aldean. ErkiagArran 18.
Naiz biamona euki / polite aldian. BEnbNereA 27.
Ez euken aldean dirurik. AkesIpiñ 35.
Oraindikan aldean baitaukat burua!ArtiMaldanB 226.
Afrikako unaiak aldean eraman oi ditu zer guztiak. IbiñVirgil 101.
. .
Aldian zeramakin jantzian / alik azkarren bildu zun [umea]. Zendoia 73.
azpiadiera-7.1
Zidarrezko bost sastakai / nok jasan daikez aldian?"¿Quién soporta en sus carnes?"
.LauxAB 82.
azpisarrerakoSense-11.8
d)"Casi, aldean, zorian, ozta, kasi"Lar,
Añ.
Sarritan bizitzen zan Ermuako erri noblean, non zeukan etxe-azkar bat irarpaezgarria aldean. "Una casa fuerte casi inexpugnable"
.OtagEE 1881b 61.
Alako moduan arkitzen da nekatua ezik ez dezake aldean pauso bat eman, bada bere aztalak koloka dauzkaki. "Que apenas pude dar un solo paso"
.OtagEE 1882c 536.
azpisarrerakoSense-11.9
Aproximadamente."Cosa de"Lar, Añ.
azpisarrerakoSense-11.10
(Precedido de gen.)."Ordu erdi baten aldean (G), pendant environ une demi-heure"Dv.
"Amar urteen aldean zebillen, il allait environ dans les dix ans (Cb)"H.
Auts egiña edo orren aldean nago; ortzetan anima, esan oi dana. CbEg II 7.
Irureun legoaren aldean oñez ta nekez gure peregrinoa ibilli zan. CbJust 108.
Lau milla urte Jesus-Kristoren jaiotzaraño eta bi millaren aldean Jesu-Kristo jaio zanetik gaurdaño. AA III 336s.
azpisarrerakoSense-11.11
(G-azp, AN-gip-larr, B).
(Ref. al tiempo)."Aldean con verbo en tiempo pasado: hamarrak aldean etorri da"AspGehi.
"Ordu(b)eta aldean agertu zen (G-azp, AN-gip, B), [...] mila eta bederatzi ehungarren urte aldean jaio zen (G-azp, AN-gip)"GteErd 10.
tradizioa
Tr. Al Norte sólo se documenta en algún texto moderno
Eguerdiko amabiak, aldean, ziran eguzkia bete-betean [...], mundu guzia illunantz batek estali zuenean. Lard 461.
Behin baten arratsaldeko iruen aldean iruditu zitzaion aingeru batek itzegiten ziola. Ib. 498.
Jerusalendik Gazaronzko bidean barrena eguerdi-aldean joan zedilla. Ib. 492.
Eta leku artan bertan, gauerdi-aldean ere, ordu osoak igaro oi zituen. ArrGB 14.
--Zer garaitan jeikitzen da bestietan? --Amarrak aldian. SorBar 20.
Dantzatu eta erretirua / gabeko beratzik aldean. Xe 263.
Elizara ondo lo eginda zortziyak aldian juaten diraden aietakoa. MocDamu 12.
Bigaromon goizeko seirak aldean. AgKr 196.
Bederatziak aldean joan zen. Goñi 47.
Eguardi aldian borraska. Iraola 119.
Zazpirak aldean erten zuten gizonak Urbiaruntz. AgG 202.
Urrengo goizean zortzi ta erdiak aldean. AArdi 58.
Egun guztijan jolastuta gero, illuntzi-aldian Erraldoiari juan yakozan, agur-egitten. Altuna 49.
Goizeko bostak aldean eraso zien karabineroai. OrSCruz 103.
Zortziak aldean izain ziren ura zaldiz eta bidaria aitzinetik etxolatik atera zirelarik. FIr 149.
Egun senti aldian nintzala lo ta putz. Enb 132.
Pernandok berak eraman ziyon / gabeko amarrak aldian. TxB I 156.
Urren egunez zabaldu eta / langarra amaikak aldean. OrEus 296.
Irugarren ordu aldean atera zan berriz. IrYKBiz 353.
Eguerdi aldean agertuko nauk zuen artean. ABargoi 21.
Irurak aldean pralle-errezkada / kandelargi banaz aitorlekutara. SMitxAranz 174.
Bidean gora yoiazan seirak aldean. ErkiagArran 120.
Amarrak aldean, argia pluxt itzali zan. AnabAprika 49.
Gauerdi aldean [hila], ikhertzaleen arabera. LarzSenper 56.
Urrengo egunean, gaueko amabiak aldean, eraso ziguten berriz ere. Salav 99.
Eta gero ni ganaduen moldatzeko ta lanak egitera etorri nintzen bostak aldean, bazkalduta. Mattin 48.
Ura kuxidadea / amaikak aldean!Zendoia 131.
Hemen mila zortzirehun eta laurogei aldean franko gauza aldatzen dira. MEIG IV 67.
v. tbn.
Arrantz 104. Noe 117. Txill Let 42. Ugalde Iltz 23.
azpisarrerakoSense-11.12
e)"(A) vista de esto, au ikusita [...], onen aurrean, aldean"Lar,
Añ.
azpisarrera-12
ALDEAN ALDE. "Aldean alde (Sal, Sc) [...], de parte a parte"A.
v. ALDEREN ALDE. Ontziak lerro-lerro / ba datoz urgora, arraunlari / dira beso zoliak / eta, aldean alde, / itxasaldea aparrez diraki. "Las mares espumosas por do hienden"
.GaztMusIx 99.
azpisarrera-13
ALDEAN ALDEAN. Al lado, muy cerca.
Trast, trast, trast emen: plaust, plaust / plaust bestean. / Sua aldean aldean. ZavFab,
RIEV 1909, 31.
azpisarrera-14
ALDEAN BESTE (BN-arb; aldean bertzeL-ain, BN-lab).
Ref.:
A;
GteErd 289. De parte a parte; de un extremo a otro.
v. ALDEREN BESTE, ALDEREN ALDE, ALDEZ ALDE. Izanen da ezpata bat bezala pasatuko diena krudelki aldian bertze zure biotza. (Luzaide, 1869). ETZ 277.
Bi Ameriken arteko lur-muga hura hautsi eta handik aldean bertze urari bide egin, untziak xuxen-xuxen han gaindi ibiltzeko. HUZez 45.
Eskualdun buru gogor batzuetan sar-arazteko itze bat, oraikotik aldean bertze. Ib. 173.
Chinako bazterraren aldean-bertze, harat-hunataren egiteko behar zituen laguntzak. HUAurp 96.
Baratu nahiz urdea, (muthilak), hesi bat aldeanbertze jauzten zuelarik, esku muthurra athera zuen dohakabeak. EskLAlm 1904, 12.
Bizkarra eta sahetsak azal lodi batek gordetzen daizko, balak ere aldeanbertze zila ez dezakena. JEBur 13.
Aldeanbertze baderamagu bigarren aldikotz hiria. JEBer 24.
Bideak [...] ordokiaren erditsutarik aldeanbertze geramatza gure beribilekin. Ib. 10.
Eta zuhauri ere ezpata batek aldeanbertze zilatuko dautzu bihotza. LeonLc 2, 35 (Ol, Or MB 93 alderen alde, Ker alderik alde, IBk aldez alde; Oteiza batetik bestera).
Ibili dabilena alderik alde dabil, aldean beste dabil. ZaitPlat 41.
azpisarrera-15
ALDEAN BESTE ALDERA. Del revés.
"Aldean bestaldera [jertsea jantzi] (G-goi)"GteErd 11.
azpisarrera-16
ALDEARI.
(Precedido de sust.).Hacia, al llegar.
Bortü goran elhürra hurtü bezain sarri, aphirila altiari, gerla hasi zen. ArmUs 1896, 101.
Ariak, Maiatza alteari "deuri, deuri" erraten dau nausiari. (R). AEY III 114.
azpisarrera-17
ALDE HARTU. Participar.
v. ALDE EDUKI. Gorputz bat baten zatiyak legez alde arturik beste enparauak egiten dituezan egite on guztietan. ItzAzald 44.
Osturiko gauzetan alde artuten dabeenak. Ib. 106.
azpisarrerakoSense-17.1
(Con ablativo) Jesukristok, burua legez, zuzenduten dituz eta emoten deutse bizitzea zati guztiai, eta guk, zatiyak legez, oben egiten dogu eta alde artuten dogu Kristoren bizitzatik. ItzAzald 44.
azpisarrera-18
ALDE-HARTZE. Participación.
Zer esan gura dau emen Alkartasunaren izenak? --Batuerea, aldeartzea edo eskubidea eukitea Kristoren fededunen artian dagozan arimako ondasunetan. ItzAzald 43.
azpisarrera-19
ALDE-AURRE.
v. alde-aurre.
azpisarrera-20
ALDE-AZPI.
v. aldazpi.
azpisarrera-21
ALDE-BARNE. Parte interior.
Eta laur aberek bazien seia hegal: eta üngürian eta aldebarnian betherik ziren begiz. IpApoc 4, 8 (Lç barnean, Dv barneko aldean).
azpisarrera-22
ALDE BAT
azpisarrerakoSense-22.1
a)
(Hb, H).
(Con utzi, laga).(Dejar de) lado, (abandonar) a un lado.
"Aldebat utzirik gaztekeriak, ayant laissé de côté, abandonné résolument les folies de jeunesse"H.
v. ALDE BATERA. Betiko beren egiteko andi zori oneko hau alde bat utzirik. MbIArg I 93.
Proberbio ta laño guziak alde bat utzi ta agerian esanen dizuet nere Aitak nai duena. Ib. 332.
Utzi zuen alde-bat eren Jainko egiazkoa. Ub 14.
Alde bat utzi bear dira lurreko arazo eta kezkak [Meza denboran]. AA I 496.
Jesu-Kristo ta haren ebanjelioa alde bat uzten nituelarik. Dh 116.
Oroipena gaur zuri / gure Donostiya, / utzirikan alde bat / naigabe guztiya. Echag 51.
Utzirika alde bat / gaur dezun erria, / billatu bear dezu / beste bat berria. ItFab 230.
Lurreko andiuste, arrotasun eta zorakeria guztiak berpertatik alde bat utzirik. Jauregui 239.
Munduko gauza guziak / Aldebat ditut utziak. Gy 26.
Iñazio estakuru bilha zabilan Loiola aldebat uzteko. Laph 24.
Alaxen ere aren esanak / oso utzirik alde bat. Bil 106.
Bire okerrak utzi alde bat / eta segi zuzenian. Xe 323.
Gaitz-bideai alde bat utziaz. MocDamu 35.
( s. XX.)Nola ezbaitei ñonere entzuten ele bat ezik nik erraiten dabeidanak, eztokei [uskara] ikas ñolako gisan; kalaz, enfadatruk, eitzi digu alte bat. Mdg 121s.
Pake santuan bizi gaitezen, / utzi alde bat gerrari. (1913). FrantzesB II 144.
Etxeko lanak alde bat laga. AZink 22.
Goizeko zuketa hura alde bat utzi zuen Anttonek. AArdi 68.
Lotsa alde bat utzi-ta Arimateako Jose joan zaio Pillatoseri Jesusen gorputza eskatzera. InzaAzalp 71.
Mundu ontako gusto guziak / zeuzkan alde bat utzita. TxB I 42.
Bainan egia erran behar da oroz gainetik, lausenguak alde bat utzirik. Zub 94.
Zeruko gauzak alde bat utzi ta lurrekoan ondotik badioa.IrYKBiz 132n.
Erraztasuna utzita aldebat, / Goiari gauzkion adi. SMitxAranz 85.
Aitaren etsaigoa alde bat utzirik, oles egiten asi zitzaidan. OrAitork 137.
Artzai bakarra alde bat utziz, / bakoitza bere aldera. Basarri 1.
Eta poesiak eztu bein ere alde bat utzi jainkozko elementu ori. VillJaink 132.
Aldebat uzten ezpaduzu Peluseko tilistaren ardura. IbiñVirgil 74.
Karraxu denak alde bat utzi / ta pentsamendu ilunak. Mattin 64.
Hameka urte aldean utzi nituen alde bat eskolako alkiak. XaOdol 27.
Etxeko lanak alde bat laga. AZink 22.
Nik esanari erantzun dio Altube jaunak, Axulartarrak eta Aita Villasante, oso oker ez banago, zeharo alde bat utzirik. MIH 207.
azpiadiera-1.1
(Con utzi no explícito) Alde bat, bada, jan-edan makurrak, aragiaren zikinkeri loitsuak. MbIArg I 60.
Aurrak dira ta atso buru txarrezkoak ametsen bidez gauzak egiten dituztenak. Alde bat, bada, ametsak. MbIArg II 331.
azpiadiera-1.2
(Con utzi no explícito) Alde bat, bada, jan-edan makurrak, aragiaren zikinkeri loitsuak.MbIArg I 60.
Aurrak dira ta atso buru txarrezkoak ametsen bidez gauzak egiten dituztenak. Alde bat, bada, ametsak. MbIArg II 331.
azpiadiera-1.3
(Dejar) aparte.
Horra bat, mendiz haraindiko, Bidasoz bertze aldeko eskualde guzietako eskuara dena bat, Xuberotarren hitz zonbait alde bat utzirik. Zub 104.
Ori alde bat utzirik, beste au eratxiki nai nizuke. ZaitPlat 152.
"Ni Jainko banintza, mundu au dagoan baiño zuzenago tajutu izango nuke" [...]. Biraoa alde bat utzirik, minberatasun ori Ebanjeliotik eldu zaigu. VillJaink 178.
Ez genuen behinere lortu, bada, irakaskuntzan euskara sartzea [...]. Utz dezadan alde bat kristau dotrina, hau azkenean bedere euskaraz ematen baitzitzaien euskaldunei. MEIG VI 54.
azpiadiera-1.4
(Con utzi no explícito) Irri-solasa, alde bat, ba-du mamia ateraldi onek. VillJaink 50.
azpisarrerakoSense-22.2
b)
(AN-5vill, B, BN-baig; Hb, Dv, H).
Ref.:
A;
GteErd 58. Definitivamente, totalmente.
"Alde bat etxetik athera da, il est sorti définitivement de la maison"Dv.
"Alde bat sehi sartzea, entrer définitivement en service"H.
"Alde bat jin da (BN-baig), ha venido para siempre" A. "Ameriketatik [...] alde bat etorri da (AN-5vill, B)"GteErd 58.
Yakin dezazunzat zenbat zintezken dohakabe, [Jesus] hura aldebat galtzen bazindu. Mih 124.
Eta ordutik hura alde bat urrundu zen hetarik. Gy 20.
Haren lurretatik urrun aldebat zediñ hastan. Ib. 67.
Udazkenean etxeetarat biltzen dituzte [urdeak]. Zortzi egunez libro utzi ondoan, barnean alde bat ezartzen dituzte. DvLab 285.
Beraz urthe guziez berritzen dugun lana, alde bat khentzen dugu drainatzeaz, eta lur galtzerik ez da. Ib. 112.
Goseteak ereman du harat lehenbizian jendea eta gero oharturik lurra aberatsa dela, anhitzak han gelditu dira alde bat. Prop1882 252.
Ez da nihor, alde bat eta bethikotz, zorionari uko egin nahi dionik. Lap 42 (V 23).
Baiona arras maitatu nuen eta apez horiek berek galdegin zautaten aldebat ere han gelditzeko. Etchebarne .
Etxeko lurrari lotuz alde bat bere burua. LarreArtzainE 71.
azpisarrerakoSense-22.3
c)Por un lado, por una parte.
Eta orí litzáte aisa ta proxal [...]: aldebát, zerén baitire inspiratuak Espiritu Sanduagánik, berze alde, zerén [...] aiságo baitire errepasátzeko. LEOng 85r.
azpisarrerakoSense-22.4
d)
(BN-arb, S; Dv, H, Darric(ap. DRA), Foix; alteR).
Ref.:
A;
GteErd 78. "Bere lan guziak alde bat ematen ditu, il donne tous ses travaux à l'entreprise"Dv.
"Lan bat alderat, aldebat hartzea, prendre un travail à forfait"H.
"Alte bat hartu (R), alde bat hartu (Sc), a destajo"A.
"Lanean alde bat haritzea (Darric)"DRA.
"Alde bat [...] hartu dute (BN-arb)"GteErd 78.
Xaz, eltu zren irabaztra alte bat, ogeita zapira erial peon bakotxaren.Mdg 138.
Izigarriko lanketa botatzen dutela bizpahiru laborarik [...]: egun zuenak eta bihar gureak eginez alde bat lanak, bulkada haundika. LarreArtzainE 57.
azpisarrera-23
ALDE BAT BESTE. "Ezpataz [...] alde bat bertze [...] iragaitea"H.
v. ALDEAN BESTE.
azpisarrera-24
ALDE BATEAN UTZI. Dejar de lado, abandonar.
v. ejs. de alde bat utzi, alde batera utzi s.v. ALDE BAT, ALDE BATERA. Jainkoarren eskatzen dizut, egun auetan beintzat, utzi ditzatzutela alde batean, batark eta besteorrek, utzi politikazko purtzilkeria oriek. AArdi 110.
azpisarrera-25
ALDE BATEKO ALDERA. Para siempre.
Graziote, oi Graziote, / Bardozko andre serora, / Errotu zarela diote / Alde bateko aldera. 'De façon définitive'
.Monho 36.
azpisarrera-26
ALDE BATERA,
ALDE BATERAT,
ALDE BATETARA
tradizioa
Tr. La forma casi gral. es alde batera. Hay alde batetara en Axular, y alde baterat en Chourio, Larreguy, Hiribarren y Zubiri.
azpisarrerakoSense-26.1
a)(Con utzi, kendu, etc.).(Dejar) aparte.
Zeren utzirik alde batetara zure merezimendu handiak [...], naturalezak berak ere anhitz donu, dohain eta abantail suertez [...] konplitu baitzaitu. Ax 9 (V 4).
Sari oiek alde batera utzita ere, beste ondorengo pozkarri asko izango dituzte.ForuAG 329.
Ori alde batera kendu ezkero, ia Europan nun diran gu baño gitxiago jakintza-zaletasunian. KkAb II 106.
Utzi zagun orain alde batera dirua, ta ikusi zagun egoki dan ala ez artzia. ABarGoi 32.
Baña arazo au alde batera itxirik goazen geure sallera. EguzkGizAuz 179.
Gizon gitxi batzuen gogo-jolas eta txakur-amesak alde batera itxi ezkero, gizartekeria oraintsuko asmakizuna dala esan dogu. Ib. 16.
Baño oriek guztiak alde batera utzita, ikaragarria izan zan Milfordetik aterata itsas zabalean arrapatu zituan ekaitz gogorra. AnabPoli 60.
Ameriketako berriak --Sonata de Estío alde batera utzirik. Tirano Banderas-en eman zizkigun. MIH 362.
v. tbn. Zuzaeta 136 (alde batera itxi). Ag Serm 321.
azpiadiera-1.1
(Con utzi o similar no explícito).Aparte de."Alde batera bizixa, ostian dana galdu eben, aparte la vida, lo perdieron todo"EtxbaEib.
azpiadiera-1.2
(Con utzi, largatu, kendu, bota, etc.).(Dejar) de lado, abandonar."Alde batera utzia balitz bezala (He), comme s'il était définitivement abandonné"Dv.
Ikhasten baduzu behiñ gizonen aldebaterat uzten. Ch I 21, 2.
Lurreko aberats andi nai guziak alde batera utzi, ta gure Españako Korte txit andiko Patroi San Isidro atxurlari pobretxo bat egin du. CbEg III 346.
Justiziako lege guziak / Utzirik alde batera. Bast 33.
Bañ [sic] utzi bulla / alde batera. GavS 10.
Samsonen emaztearen ahaidek uste izan zuten senharrak utzi zuela alde baterat. Lg I 227.
Ta alde-batera utzi beharko zituala munduko gauza guziak. Ub 84.
Andi-usaiak alde batera largarik. VMg V.
Beste onenbeste jaso eliteke oraziño santua alde batera largetan daben arimeagaz?AñLoraS 103.
Eta alde batera utzirik anziñako denborak, begiratzen badiezu alderagokoai. AA I 289.
Alde batera iste arren luurreko arduraak. JJMgBasEsc 277.
Kendu aldebatera / biotz-gorrotoak; / gogotik maite izan / lagun ta auzoak. ZavFab,
RIEV 1909, 38.
Baña oien ots-iskanbillak alde batera utzita, Jesusi asi zitzaion galdeak egiten. Lard 452.
Berriketak alde batera utzi ta asi gaitian. SorAuOst 97.
Itxi alde batera maketo danari. ABAmaE 331.
Sinismenak alde batera bota daiguzan: danok gara euskaldunak. AgAL 28.
Bereala itxirik alde batera erabillen atrakalada. ItzAzald 175.
( s. XX.)Juana Mari, jaurtizuz alde batera orrek buruera ta biotziltasunok, ta egon zaitte bilddur baga. EchtaJos 77.
Euskal gizasemeak, bazkari on baten aurrean, errez laga oi ditu alde batera naigabe ta zeregin guztiak. AgG 347.
Koplak alde batera utzi ta esan ezazu: ostu al dezu oillorik?UrruzZer 61.
Ain ona dan bakuna ori erabilli-biarrian, alde batera isten dabe. ForuAB 123.
Alde batera itxirik zeuen / Arazo edo egiñen. Enb 193.
Janaria alde batera utzi ezkeroz, gorputzeko indarrak gutxitzen dira. ArgiDL 42.
Eta umiak, jokoak alde batera itxitta adi-adi geratzen yakezan. Altuna 43.
To, utzirik alde baterat gogoko hitstura tzar horiek, edan dezagun bihotzaren bozkariotzeko. Zub 51.
Lenagoko asarriak / alde batera utzi.MendaroTx 371.
Zarrak sendatzea zallagoa da. Bañan gauza oriek alde batera utzirik, nun dira jaun andreak ta etxeko nagusia?LabEEguna 76.
Noiz arte iraungo dok ik eure maltzurkerijak alde batera itzi barik. Otx 38.
Onengatik, uskurtzen bategaz mintzatzean, berortan suspertutako illeta-oikunik eziñ iñolaz alde batera utzi gentzake. JMBELG 87.
Ezin alde batera utzi dezake erriaren gogo-lantze arazoa. EAEg 16-12-1936 558.
Berebiziko zigarrada ematen zidan gramatika alde batera uzten nualako. JAIrazBizia 7.
Otoitza, berez, eskari da, ta ez alde batera uztekoa. OrQA 130.
Amorio garbi, zabal hori alde batera utzi duela. MdePr 176.
Engrazi alde batera utziko dukala agintzen badidak. EtxdeJJ 115.
Bere etsaiak iltzeko asmoari alde batera utzi zion. Ib. 212.
Kendu alde batera beluritasun ta maskal antzak. ErkiagArran 35.
Alde batera itxi dagigun / betiko alperkeria. BEnbNereA 53.
Zure maitasuna alde batera itzirik. GandElorri 179.
Estuasunak alde batera bota ditzakezu, beraz. NEtxLBB 82.
Erabagi eban bildur eta llotsa guztiak alde batera lagatzia. EtxbaIbilt 476.
Bizitzak aurrera segitzen du eta gauza txarrak utzi alde batera.Albeniz 219.
Istripu eta astrapaladok alde batera itxi, eta guazen barri alaiagoetara. Gerrika 119.
Zinetan mintza nadin, txantxetakoak alde batera utzirik. MEIG VII 47.
v. tbn.
CatLlo 75. Xe 347. JanEd I 111. Balad 230. EusJok 40. Alz Ram 32. Anab Usauri 10. Kk Ab II 7. Tx B II 175. Ir YKBiz 224. Zait Sof 87. Lek SClar 116. Arti Tobera 285. Izeta DirG 38. Vill Jaink 16. Berron Kijote 134.
azpiadiera-1.2.1
(Dejar) aparte, solo.
Gizon bakotxa alde batera itxi ezkero, gizartea zer da?EguzkGizAuz 179.
azpisarrerakoSense-26.2
b)De una vez, en una entrega.
Paga ditzala [...] borzetan eun eta berrogei eta amalau erreal alde batera, eta berrogei eta amar ezkutu, amarna errealekorik, eta geiago sei ezkutu moneda beretik. (Leiza, 1626). ASJU 1978-79 237.
Beste batean, garia garbitu, ta Nagusiari berea alde batera Santuak eman zion. CbEg III 337.
Baña banaan aitatuta agertuko da obeto esan dedana aldebatera edo jeneralean. MgCC 162.
Axe zan aldabatera kezkarik astunenak kentzea!AgKr 184.
Iainkoazko egi bat buruan iraultzea ta aren inguruan ondorioka iardutea baiñon errexago esan diteke alde batera. OrQA 130.
azpiadiera-2.1
(G, AN ap. A
; alda b.V ap. A). A la vez, al mismo tiempo.
"A un mismo tiempo"A.
Aldabatera aurkietan da Zeruban, ta Mundu guztian diran ostia konsagrau bakotxian. CrIc 136.
Sazerdoteak alde batera ematen baditu, ostiatxoak eraatxirik daudelako, igaro biak beldur gabe. MgCC 229.
Maisu Juan; esaidazu zer gura dozun; zeuk, emaztiak eta neuk bakarrik apaldutia, edo etxeko guztiok aldabatera. MgPAb 111.
Berbeeta desbardiñetako jentei predikau, ta alde batera aituten emoten eutseen. JJMgBasEsc 38.
Azkenik gois baten aldabatera ezkondu ta prementau ziran. Ib. 262.
Eskintzen deutsagula geure bijotza, baita bere aldebatera Maijatzeko ill guztiko lan onak. UrMarIl 119.
Berez izan zedilla alde batera Aitan Jaungoikoaren eta ama Birjiñaren semia. UrBulaAl 4 (BulaG 505 batean).
Alda edo era batera yuango da [iretargiya] nigaz Elantxobera ta zugaz Motrikura. ABGuzur 155.
An, aldabatera guztijak, erakusmeneko diadarrak egitten asi ziran. Otx 24.
Arrañak, ostera, arenbeste ogi mamin ur azalian ikustian, aldabatera guztijak ondotik urten. Ib. 137.
azpisarrerakoSense-26.3
c)Completamente.
"Haraneder dit alde batera ematea, faire un don absolu"Dv.
Presuna flakoa [...] nekhez alde batera libratzen da munduko gauzen amudiotik. Ch I 6, 1 (SP, Mst osoki).
Zeren bere bihotzetik khendu baitute aldebaterat lurreko gauzen amudioa. Ib. 11, 2.
Gibela zintzake alde batera komunione saindutik. Ch III 6, 4.
Zure buruari alde baterat ukho egiten ezpadiozu. "Totaliter"
.Ib. III 6.
. .
Bihotza Jainkoari alde baterat ematekotzat. Lg II 138.
Ez bagare hartaz yabetzen, nausitu bezala zaizkigun erromarrak beretuko gaituzte alde baterat. Ib. 207.
Zeruko grazija ugariak jatsirik bere arimara [...] alde batera urratu zituban Agustiñek mundu ta aragijaren katee guztijak. JJMgBasEsc 166.
Etsi dezagun alde batera / mundu ontako gustuaz. (Canc. pop. inSMitxAranz 126)Ikusten danez nere bertso bat / oraiñ entzun nai zenduke, / aldebatera kutizi ori / aixa beteko nizuke. Olea 288.
azpisarrerakoSense-26.4
d)Definitivamente.
Alde baterat libratuko zuen baino lehen, gaztigaraziren zuela debekatzekotzat gehiago predikatzetik. Lg II 271.
azpisarrerakoSense-26.5
e)
(V-gip, G-azp-goi, AN-5vill).
Ref.:
ElexpBerg;
GteErd 230, 307. Por un lado; en cierto modo.
"Naixao neuke, alde batera, eurixa eingo baleu"ElexpBerg.
"Alde batera penia galanta, baiña bestera familixiandako deskantsua"Ib."[Elur au ona da] alde batera (V-gip)"GteErd 230.
"Alde batera ori ez dago gaizki egina (V-gip, AN-gip)"Ib. 307.
"Alde batera obe bat ere etorriko ez balitz! (V-gip, G-azp-goi, AN-gip)"Ib. 307.
En AxN se explica aldez 'en parte' (56, 455, &c.) por aldebatera. Alde batera pentsatu eta / ori da arritzekua. Arrantz 156.
Nik erregalo bialtzen dizkat / amabi bertso berriyak, / alde batera ezta gezurrik, / dian guztiyak egiyak.(Interpr?). Xe 192.
Ogei ta bat bertsotan / ni errematera, / etzeguen premirik / alde batera, / jenero abetatik / badabill aukera. AzpPr 114.
Ez eztutu, ene gixon, atonduko gara zelan-alan, Jaungoikua lagun. Alde batera, jazo yakun ori ondo irabazita euki dogula esan leike. KkAb I 66.
Alde batera aundi samarra iduritzen zait berri au, baño bestera ez dezaket nolanai gezurtzat iduki. OrSCruz 130.
Alde batera kantak jartzia / ezta ederki egiña, / Jesus bezela pazienziaz / konpleto egon bagiña. TxB I 37.
Jendia pranko bazegon parrez / arri begira jarriya, / alde batera desgraziya zan, / bestera parragarriya. Ib. 251.
Gau eta egun antzika dago / gure Kantabri ederra, / alde batera naiago nuke / ezpaniz emengotarra. TxB II 53.
Ala aurkittu zan, alde batera ill guran ez beitzeko bere pauso lotsagarrixa; eta bestera bizi-nai, Zaldunagan mendakatze gogorra aldutzeko. EtxbaIbilt 454.
Alde batera ain itxusi da / nik gauza au aitatzia, / baño, Manuel, ez al da aski / orruntza begiratzia?Lizaso(inUztNoiz 102).
Aizu, Xalbador, eizian dezu / zuk zere eginkizuna, / ta alde batera aitortzen dizut / mesede egiten dezuna; / Baña bestera egiten dezu / oso pikardi lizuna. Agirre(inXaEzinB 125).
Gure izkuntzak izan lezake / galdutzeko arrixkua, / ain zarra da ta alde batera / au ezta arritzekua. Olea 71.
Orrelakoa zan. Alde batera arrazoi zeukan. Alkain 114.
azpiadiera-5.1
Korrika joan nai bai, baiña ezin, alde batera berandu nualako, eta bestetik aize otz eta zorrotz arek otzikara zaiñetaraiño sartzen zidalako. AZink 161.
azpisarrerakoSense-26.6
f)
(G-azp, AN-gip-larr-5vill, B; aldebatialaFoix(ap. Lh)).
Ref.:
AspNaf;
GteErd 78. A destajo.
"Lan baten aldebatiala hartzia (S; Foix), prendre un travail à la tâche"Lh.
"A destajo. Mendi-lana alde batera egin dugu"AspANaf.
"Alde batera artu dute (B), alde batera eman diote (AN-gip-5vill, B), basoa botatzeko alde batera artu dute (G-azp) [...] piñua botatzeko alde batera artu dute (AN-gip-5vill), alde batera lanean ari dira (AN-gip-5vill, B), lanean alde batera ari dira (G-azp, AN-gip)"GteErd 78.
Ez dezake lana gaizki egin aldebaterat hari denak; ez luzeki egunka denak. HbEgia 129.
Atzenik, ba irudian, alde batera genduala Peneloperen euna, arek egunez eioten ebana gabez nik urratzen neutson-da. "Parecíame ver a destajo, la tela de Penélope"
.OrTormes 53.
azpisarrerakoSense-26.7
g)"Alde batera, de improviso (V-gip)"AApend.
azpisarrerakoSense-26.8
h)"Alde batera, a la jineta"A.
azpiadiera-8.1
Aproximadamente.
Onena zein dan eziñ liteke / alde batera're neurri. Zepai(inUztNoiz 131).
azpisarrera-27
ALDE BATERA EGIN. Apartar(se), separar(se).
v. alde egin. Gure oñatiarrak, era oietako ikuskizunez aspertuta, gizartetik alde batera eginda, ezarri dira nonbaiten; zerbait jatera dijoaz. AgG 189.
Ara emen, alde batera eiñda irurogei t'amabitatik, dozena bat ipuiñ. EtxbaIbilt 454.
Elkarrekin taldean giñoazela [...], taldetik zertxobait alde batera egin nintzan. T. Mujika(in