OEH - Bilaketa

344 emaitza ma bilaketarentzat

Sarrera buruan (6)


Sarrera osoan (338)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
2 mende.
tradizioa
Tr. Poco usado como sust. pleno; se documenta en autores occidentales desde la primera mitad del s. XVIII (v. infra MENDETIK), casi exclusivamente como posposición o en las construcciones con mendean, mendetik, mendeko precedidos de gen. Al Norte aparece en Xalbador y en unos versos compuestos, en parte, en guipuzcoano. Hallamos la var. bende en msOñ, f. Bartolomé, unos versos guipuzcoanos de mediados del s. XIX y Atutxa. En DFrec hay 45 ejs. de mende, todos ellos meridionales.
sense-1
I . (Sust.).
azpiadiera-1.1
1. (V, G; Lar, Añ, H, Zam Voc ), bende (V-gip) Ref.: A; A Apend ( bende ); ZestErret .
"Jurisdicción, poder sobre otro" , "poder, dominio", "potestad", "mando, poder, imperio" Lar. "Debaxo de tu protección, dominio &c., zure menean, zure mendearen azpian " Ib. "Potencias de la tierra, munduko mendeak, almenak " Ib. "Patria potestad, (c.) aita-mendea, menea " . "Dominio, autoridad" A. v. menpe, eskumende.
Bestiak baño eskubide, mende, diñade, honra edo nobleza pitin pitin bat geijago eukitiak. Astar I 31. Besteri emon gura baga [...] [iru exerzituen] mende edo aginzia, bera dator Españara. Astar II V. Ospatuten eben italiatar Aita Santuaren etsaiak Porta Pia iregi ebeneko oroipena, urten ebelako mende uztarrizkotik. Ag Ioan 212. Guzien gaiñ daukazun mendearen aginduz. "Ordine imperii tui" . Or Aitork 394.
azpiadiera-1.1.1
"Potestades, cuarto Coro, Zeruko mendeak " Lar.
Birtuteak edo Angeru indartsuak eta Potestadeak edo Angeru zeruko mendeak. Itz Azald 75.
azpiadiera-1.2
2. (AN-larr ap. Asp Leiz2 ; Lar, , H (V, G)).
Servidumbre. "Sujeción" Lar. "Cautiverio, esclavitud" . "Subordinación" A. "Sometimiento, esclavitud. Eztauke mende txarra gizon mozkor orrekin " Asp Leiz2.
Libre bizitu ziran / republika onetan, / iñoren mende gabe / lenengo urtetan. Afrika 33. (tal vez = 'iñoren mende izan gabe')
sense-2
II . (Tema nudo usado como posposición o adv.).
azpiadiera-2.1
(V-gip, G-azp-to, AN-gip) Ref.: A Apend; Gte Erd 79, 223, 253.
(Precedido de gen.). En poder de, bajo el dominio de; bajo la autoridad de. "Sometido. Obispoaren mende dago (G-to)" A Apend. v. infra MENDEAN.
Atzerritarren mende / gabiltza lanean. FrantzesB I 80. Zeure mende ta agindupian mundu guztija [euki] . Ur MarIl 11s. Laster gure mende da / beltzen ondasuna. Afrika 52. Beti bezela zure / mende nakazula. Bil 99. Sizilian zan jaiua / Cataniako juezen mende / igaro martiriyua. Ud 113. Obligaziyo askoren mende / bizi gera gurasuak. PE 24. Ikusi ez dezan bere gurasoen etxea iñoren mende. Apaol 89. Ateratzeko lana ta lurra berdintzea bere mende egongo da. ForuAG 307. Abadeak bere mende artu nindun. Or Tormes 37. Ortatik nai duzuten guzia ar zazute / ta gaiñerako pesta utzi gure mende. Or Eus 28. Zer pena ematen dizun / aren mende egon biarrak! Tx B 180. Arkibideak, Apaiz nagusiaren edo bere ordezkoaren mende jarrai bezate. EAEg 25-10-1936, 132. Zerutarako jaioak eta / ez egoteko ire mende. SMitx Aranz 71. Gelditu ziran izuaren mende. Etxde AlosT 46. Otxandak bere mende baitzeukan Beltran. Ib. 58. Ez dut oien mende bizi nai otzepel. Or Poem 537. Etzan iñoren mende egoteko jaioa. Etxde JJ 90. Nagikerien mende gaudenak. Basarri 50. Illargi bera gizonen mende / pelota baten antzera. Ib. 189. Iraetatik Zeztua tarte / gertatu dan pikardia, / ainbat kristaurek uraren mende / beren eriotz larria. Ib. 105. Andrien mende bear / bizitza guztian. And AUzta 134. Gaitzaren mende. NEtx LBB 54. Izarrak ezkutu dira / goibelaren mende. Ib. 359. Beldurran mende dago / zurbil zurbil. Lab SuEm 192. Ur-lasterraren mende bere burua uzten du eraman dezan. Ibiñ Virgil 103. Dauzkazun doai oro dituzu gu danon mende ezarri / zure gogoa eta bihotza, adimendu ta eztarri. Xa Odol 312. Onetxen mende erori zan. Berron Kijote 169. Emakumearen mende dagoan etxea, eta auntzaren mende dagoan baratza, berdiñak. (G-azp). EZBB I 93. Benetako osasunik ezaren mende tirri-tarra ibilliko zan egunik egun eta urterik urte. Onaind STeresa 51. Beste gure ingurua, ego alde eta abar, areriuen mende. Gerrika 60. Beste berrogei bat egun pasa nituan botiken mende. Albeniz 217. Linguistika filologiaren mende agertzen zaigu gurean. MEIG VIII 120. Geroaren mende geldi bedi, bada, azken hitza. MEIG VII 95.
v. tbn. Sor Bar 16. Xe 243. Noe 30. EusJok 23. Ag Serm 280. Tx B II 141. JMB ELG 55. EA OlBe 39. Zait Sof 117. Anab Poli 7. Erkiag Arran 67. Gazt MusIx 77. Uzt Sas 21. Ataño TxanKan 218.
azpiadiera-2.1.1
(Precedido tema nominal nudo).
Laterriaren Ogasun mende gaur aurkitzen diran elbideen bitartez. EAEg 12-10-1936, 28. Ni samintzeko, erio-mende, / biurtu uan [Ama] ezur eta auts. NEtx LBB 246.
azpiadiera-2.1.2
(Sin que le preceda sust.). " Mende hartu, zerbaitek norbait ganditu, menderatu. Mende hartzen giñuzen gu txondorrak " ZestErret.
Mendi-gañean jaikia, / Laburdi dana mende duela. SMitx Aranz 225. Oien bidez Jaunak / itxas sumiña baitauka mende. "Tiene aprisionada" . Gazt MusIx 123. Zenbat arrantzale irentsi ote ditu Kantauriko itxasoak bere olatu [...] artean [...] mende arturik! Ib. 96.
azpisarrera-1
MENDEAN.
azpisarrerakoSense-1.1
a) (V, G, L, B; Lar, Añ, Dv), BENDEAN (V-gip). Ref.: A; Lh (mende); Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg (bendian); Gte Erd 223; ZestErret.
(Precedido de gen.). (Estar, vivir, caer...) bajo el poder de, bajo la autoridad de, bajo el dominio de, a cargo de, en poder de, en manos de; a disposición de. "(Estar debajo de la) palamenta, iñoren mendean egotea" Lar. "Debajo de tu protección, dominio: (c.) zure mendean, bean, menpean [...]" Añ. "Nere mendean dago, il est sous ma domination" Lh. "Egun guztiya behintzat heure mende daukan" ZestErret (s.v. egun). "Gizon hori ustet andrian mendian dola" Ib.
Tr. Documentado en autores occidentales (tbn. en Goñi, Inza e Iraizoz) desde mediados del s. XVIII. Hay un sólo ej. de mendetan, metri causa, en Orixe (Eus 253).
Zure itzalaren azpian, zure mendean bizi dira. Lar SAgust 16. Padezitu zuen Ponzio Pilatosen mendean. CatBurg 5 (tbn. mendean en Ub 105, ArgiDL 15). [Luis] amandrearen aldean ta bere aioaren mendean azi zan. Cb Just 25s. Espirituaren mendean eduki bear genduan gorputzaren griña gaiztoa. Gco II 58. Emakumeak egon bear duala gizonaren mendean. AA II 90. Minuto guzietan / frantzesen mendean. FrantzesB II 41. Israeltarrak Filistintarren mendean erori ziran. Lard 151. O'Donnell jauna degu / danon presidente, / bere bendian badu / makiña bat jente. Afrika 69. Bizi ez ditezen ezkutaurik, bazterturik eta iñoren mendian. (1860). BBatzarN 189. Orduan Mejiko zegoan españatarren mendean. Zab Gabon 92. Bere mendean daukaz aingeruak, gizonak eta inpernutar guziak. Ag AL 142. [Jaungoikoaren Semea] ogetamar urteraño egon zan Jose eta Mariaren mendean, eroaten ebala bizitza isil eta ezkutu bat. Itz Azald 32. Nik eztot iñon mendian egon gura. Ag G 353. Emen Jaunaren mendean bizi gera. A Ardi 82. Yainkoaren aserrearen mendean dago. Ir YKBiz 66. Zintzo [...] zijoan ontzia, arraunaldi indartsuen mendean. TAg Uzt 232s. Banakaritz agintaritzaren mendean ari diran zenbait lanari. EAEg 20-11-1936, 344. Zure mendean naukazula nai dezuana egiteko. JAIraz Bizia 125. Lenen gabean, / begi-biotzak loaren mendean. Etxde AlosT 96s. [Zugatzak] auntzen mendean jarri ezkero, auntzak kalterik egiten al die? Munita 131. 588 erri zeuzkan bere mendean. Ib. 32. Ik nere mendean bizi bear dek, nik agintzen ditena egiñez. Salav 29. Ta burutapen aien mendean [...] lo artu zuan. NEtx LBB 16. Gaitz maltzurraren mendean dauden / millaka urrikalgarri. MMant 115. Diruaren mendean dagoen mundu hartan. MIH 319.
v. tbn. GavS 3. Zuzaeta 157. Mg CC 223. VMg 98. JJMg BasEsc 34. Zav Fab RIEV 1909, 29. Echve (ap. Dv). It Fab 221. Ur MarIl 66. Afrika 49. Bil 32. Aran SIgn 107. Xe 205. Bv AsL 97. AB AmaE 465. Azc PB 3. PE 25. Ud 128. Goñi 78. KIkG 24. Inza Azalp 122. Jaukol Biozk 24. Tx B II 44. Enb 164. Otx 109. Ol Lc 2, 51. Lab EEguna 91. JMB ELG 98. MAtx Gazt 85. Basarri 76. Ibiñ Virgil 71. In Etxabu Kontu 148. Uzt LEG II 309. Bendean: msOñ 4. fB Ic III 232. Larrak EG 1959 (3-6), 194. Atutxa Mugarra (ap. DRA).
azpiadiera-1.1
(Con determinantes).
Andrea, zure mende gozoan bizitzeko zori ona degunok [...]. GavS 3. Eta bereala iñoren mende gogorrean erortzen ziran. Lard 123. Onen mende nekagarrian emezortzi urte zeramazkiten. Ib. 124 (123 mende lotsagarrian ). Euskalerri gaxoa aren [Mari Gaiztoren] asmaketa txarren mende gorrian bizi da. NEtx Antz 11. Bere mende gorrian artu zituan Xegundo ta Xegundoren [ondasunak] . NEtx LBB 122.
azpiadiera-1.2
(Con suf. de comparación).
[Kexka ederrik bazuen Dionisiok,] itzetan eta bulkoetan altsu zan Platon arrotzaren mendeanago ikusten baitzuen Dion. Zait Plat 18s.
azpiadiera-1.3
(Precedido de tema nominal nudo). "Diru mendean jarri da jendea (G-azp)" Gte Erd 255.
Diogun guzi-guzia [...] Eliz Ama Santaren iritzi-mendean jartzen degu. Aran SIgn II. Ez du bere burua su-mendean utzi. " Presa de las llamas" . Or Eus 287. Batzordekide abek [...] Atxa'tar Edortaren ikuslaritza mendean izango dira. EAEg 3-11-1936, 205. Andra zapuztu bat bezela, nere gizonaren madarikapen-mendean lur jota. NEtx Antz 83.
azpiadiera-1.4
(Sin que le preceda sust.). "Mendean guziak iruki nai dituenagatik esaten da" VP 60v. "Menden hartuta dauka (AN-gip)" Gte Erd 223. "Semiak bendian dauka aitta" Elexp Berg.
Batera edo bestera gorputza nekatu ta mendean iduki bear degu. AA III 616. [Gurarijak] bein artuten badabe bendian gizona edo emakumia [...]. fB Ic II 257. Sekulako mendean / arturik etsaia / Jesus maitagarriyak / gugana du deia. Echag 66. Non-nai beti, mendean / bizi dan jendeak, / bazkatutzen oi ditu / bere erregeak. It Fab 51. Ainbeste kalte gogorren egillea mendean artu zutenean, txit poztu ziran. Lard 143. Mendean zaitudala / nai zaitut adiskide. JanEd I 34. Mendean daudenak obeditzen ikasten dute. Etxeg ( in Ag AL 5 ). Aitaren edo amaren, edo toki eskatu duana mendean daukanaren izen-pean idazkiz egidako eskapen bat. ForuAG 291. Zorigaitzeko edari onek / mendian artzen gaitu ta. Tx B III 68 (v. tbn. I 185). Eta aren barnean bat baita aholkuz nagusi dana, ta bestea mendean esaneko dana. Or Aitork 419. Griña ta lera guziak mendean arturik zeukaten. Etxde JJ 39. Errenditzeko esan zion [...]. --Aski mendean nago bai, bernezurra autsia. " Harto rendido estoy" . Berron Kijote 210. Zapal gaitue [andrak] bizi guzian / ezin geiagorartiño, / mendean eta oinperatuak / itxaso, lur eta laiño. Ayesta 125. Belar onduak amaituxe, eta arbi ta paotxak ere mendean. AZink 37. Berak zeuzkan mendean soldadu ongi hezi horiek. MIH 46v.
v. tbn. Xe 288. AB AmaE 444. A BeinB 35. Ag Ioan 191. Arrantz 27. ArgiDL 158. Enb 197. Uzt Sas 326. Ataño TxanKan 236. BAyerbe 60.
azpisarrerakoSense-1.2
b) (Tras tema nudo). Menos de.
350 laurlekoz gorakoa izan, baño 500 laurleko mendean errenditzen zan errenta ordainlariei. " Sin rebasar de 500 pesetas" . EAEg 1-11-1936, 189.
azpisarrera-2
MENDE EGIN. "Mende egiten da, es paraje hondo" A Apend.
azpisarrera-3
MENDE-HERRI.
Erri-lurretik alde egi bage / biur zindezen mende-erri. "Quedases pueblo dominado" . Or Eus 255.
azpisarrera-4
MENDEKO (Precedido de gen.). Sometido a, gobernado, administrado por. Cf. mendeko.
Baionako Apaiz Pikoaren mendeko Elizetan. AA II 85. [Deabruaren] mendeko billauak egin gera. Gco I 397. Karga ta obligazinoia bere mendeko kristinaubeei imiñteko. JJMg BasEsc 203. Erreinu au izanik Erromarren mendeko bazterrik bikañenena. Lard 532. Eta bere mendeko apaiz guziak bilduta [...] esan zien: [...]. Goñi 38. Zure mendeko erri orrek ez du zure agindua bete. ForuAG 311. Euskeraz jauntza, au da, jaun baten mendeko erridia, lurraldea ta erritaldea. Inza Azalp 135. Fraide-etxe bat zun / [...] bere mendeko lurrekin. Or Eus 204s. Udalaren mendeko gaxo-etxe ta zoro-etxeetako gaxozai eta iaosagilleak. EAEg 18-10-1936, 79. Besten mendeko eleiza zana / biurtu zaie Parroki. Basarri 19.
v. tbn. Bv AsL 148. Ag AL 95. Itz Azald 106.
azpisarrera-5
MENDERA (H) (Precedido de gen.). (Traer, dejar, ir, venir...) a manos de, al dominio de, bajo el dominio de, bajo la autoridad de, bajo el poder de.
Aren mende edo eskuetara [...] monje bat etorri zan. Cb Eg II 201. Aurtxo orrek / sortua zera / ta orren mendera / bizi artean / zaude zuek. GavS 19. Eztezala permititu deabruak berriz bere mendera gaitzan. Gco I 448. Deabruaren mendera biurtu zerate. Gco II 10. Goseak obligaturik [...] beraren mendera etorri ziran. Ib. 69. Igarotzen dira berriro bekatuaren mendera eta etsaiaren taldera. AA III 425. Zer gisatan ilduratu ta mendera ekarri izan dituen beren gorputzak Santuak. Ib. 614. Juduen Erreñua Erromatarren mendera zanean. Ib. 519. Ekarri [griñaak] eskura, au da errazoe ta Jangoikuaren legiaren mendera. JJMg Mayatz 32. Ibilli batzuk egin zituen jende guzia bere mendera ekartzeko. Lard 540. Joan zitzaizkion Santa Kruzi Berara [...] arren zetorrela Izkiluaren mendera urreratu gabe [...] maltzurrak baitira piztitxu oek. TAg Uzt 90. Gudaritu gabe gelditzen diranak Legeak ezartzen dituan nekeen mendera jausiko dira. EAEg 8-4-1937, 1456. Etsaien mendera. Gerrika 79. Metala nahiz zura, luzaro landu beharra dago, gure mendera erakar ditzagun. MEIG IX 139. (en colab. con NEtx)
v. tbn. JAIraz Bizia 16.
azpisarrerakoSense-5.1
(Tras tema nudo).
Agindu au bete gabe geratuko lirakenak, Gudari-Legediaren eraso-mendera eroriko lirake. EAEg 2-12-1936, 438.
azpisarrerakoSense-5.2
(Sin que le preceda gen.).
Aurki mendera ditu Erio garratzak. " Bien pronto los dominará la cruel muerte" . Or Eus 247. Il-bildur onek mendera ditu / ni lako ezigabeak. " Acaba por doblegar" . Ib. 122. Indarraren aurrian, aula mendera. Gerrika 79.
azpisarrera-6
MENDETIK (H) (Precedido de gen.). (Salir, librar...) del dominio de, de las manos de.
Redimitu ginduan / gure pekatuetatik / ta etsaiaren mendetik. Iraz 2. Gu erosi ta ateratzearren pekatuaren mendetik. CatBurg 3. (Legaz 1 mendetik) Diabrubaren mendetik urten genduban. JJMg BasEsc 47. Libra gaitzala demonioaren mendetik. Gco I 448. Ijitoen mendetik atera zituan Jaunak bere Israeldar maiteak. AA III 396. Oek nekez irtengo dira bekatuaren mendetik. Ib. 482. Gizon-odolzaleen mendetik igesegiteagatik. Lard 539. Saulek sorgintza eta aztintzan zebiltzan guziak bere mendetik kendu izan zituen. Ib. 180. Zein da atera zinduzana Luziferren mendetik? Ur MarIl 15. Aterako zaitu aren mende ta erpeetatik. Ib. 75. Libraturik Franzisko aitaren mendetik, bakardadia nai zuan billatu. Bv AsL 49. [Seme] adi zazu zure aitaren esana nere mendetik zoazkitan orduan. Ag G 47. Zigortzeen mendetik igesi gabe. EAEg 6-11-1936, 231. Zaingoaren mendetik azke izango da basoa. Ib. 25-4-1937 1560. Kondearen mendetik iges egitearren. NEtx Antz 56. Beren iriburua Aranda jeneralaren mendetik atera asmotan alegia. Alkain 81. Bruto handi hark azkeneko erregeren mendetik atera zituen erromarrak. MIH 314.
v. tbn. Añ CatAN 23. Itz Azald 68. Inza Azalp 63. KIkG 17. Ir YKBiz 286. ABar Goi 44. Or Poem 544. Bendetik: msOñ 238v.
azpisarrera-7
MENDE XAMAR IZAN.
"Zerbait menderatzeko moduan izan. Arto asko ta lagun gutxi bazian, triste. artuak mende xamar bazian, orduan poza " ZestErret.
azpisarrera-8
MENDEZ. "Bertzen mendez bizi da (B)" Gte Erd 223.
mende
<< 1 mende 0 / 0 meneko >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper