OEH - Bilaketa

554 emaitza laguntza bilaketarentzat

Sarrera buruan (11)


Sarrera osoan (499)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
gaixo.
sense-1
1. (V-ger-gip, G-azp-goi-nav; Lar, Añ, Dv (V, G), H), gaiso (V, G; VP , Lar) gaizo (SP), gaxo (G-goi-bet; Lcc, Dv (V), H), geixo (V-ple-arr-oroz; Añ), gexo (V; Dv y H (V)), geiso, geizo, geso, gaso (VP), jaxo (G-azp). Ref.: A (gaiso, geixo, gexo); Iz Als; Etxba Eib (gaixua); Gketx Loiola (geriza); Holmer ApuntV; Elexp Berg; Gte Erd 128; EAEL 266; ZestErret.
Enfermo. " Gaizo da, il est malade" SP. " Gasoa, achacoso" VP 33v (tal vez por gaiso o gaxo; cf. gaiso dago y gaiso samarra 35r, gaiso dagoana 35v). "Doliente, gaiso dagoana " Lar. "Adolecer, estar malo, enfermo, gaixo <-isy-> [...] egon " Ib. " Orain gaixo dago (G-azp-goi) = orain gaixorik dago (V-arr-m-gip)" Gte Erd 128. " Gaixo itxuria zeukan (V-arr-gip, G-azp, AN-gip), [...] orren arpegixak gaixo itxurie dauko (V-gip)" Ib. 128. v. 2 eri. Tr. Propio de las tradiciones vizcaína y guipuzcoana desde sus textos más antiguos. Aparece con cierta frecuencia junto a eri (v. p.ej. Ochoa de Arin infra, Cb Eg II 30, Ub 214, Mg CC 143, AA III 418, Erkiag Arran 88, etc.). La forma más empleada es ga(i)xo, general en autores guipuzcoanos (<gajo > en Ochoa de Arin) y documentada tbn. en Lazarraga y en textos vizcaínos, tanto antiguos (Cantar de Perucho, Viva Jesús (11 gaxo )), como del s. XIX (Añibarro (EL 1 229), Zavala (Fab RIEV 1907, 535), f. Bartolomé y, junto a geixo, en Moguel) y del XX (Bilbao, Gandiaga, B. Enbeita (NereA 145; 37 gaxo ) y, junto a gexo, Enbeita (204; 98 gexo )). Por lo demás, ge(i)xo predomina en vizcaíno (ya en Betolaza <gejo> (14) y Capanaga, tbn. en Astarloa (II 215 gexo ), Uriarte (MarIl 89), etc., y alguna vez en Moguel), siendo prácticamente la forma única en los autores de la 1.a mitad del s. XX. Hay gaiso en E.M. Azcue y, junto a gaixo, en D. Agirre (Kr 132; 88 gaixo ); junto a geiso en Erkiaga (Arran 88; BatB 194 geiso ); tbn. aparece junto a gaixo <gaisso> en Moguel, Añibarro (LoraS 22) y V. Moguel, en los cuales probablemente no se trate más que de una mera representación alternativa (grafema <is(s)>) de la palatal; en cualquier caso, <iss> mismo sería muy proclive a error, al igual que varios gaiso de Aguirre de Asteasu (que usa habitualmente <-isô>), que son sin duda fallos de la ed. Hay además geiso en Olaechea (alternando con geso y gexo), J.J. Moguel (BasEsc 38), Iturzaeta, y, junto a varias otras formas, en Arrese Beitia (AmaE 249; 248 geixo ); geizo, junto a gexo, en KIkV (102; 81 gexo ); gaso en Cardaberaz (Eg II 30; cf. Cb EBO 25, sobre el valor de esta grafía). En DFrec hay 25 ejs. de gaiso, 3 de gaixo, uno de gaxo, 6 de gexo y uno de gaizo , que no podemos desglosar por acepciones.
Eso[k] amor[e]ari / gaxo naxala / penas natzala. Perucho 9ss. Ni Doridogaiti gaxo nax. Lazarraga A, 1152v. Gaxo ninzala, / ez nendukazun kontuan. Ib. A26, 1199r. Zarrak eta gexoak. Cap 59. Eri edo gaxo <-jo> arkitzen diranak. OA 100. Bekatarien Ama da gexo <-jo> guztien osasuna. Urqz 25. Oian gaxo zegoela. Cb Just 34. Hostia konsagratua zeramala gaixo bategana. Mg CC 224 (PAb 44 gaiso). Osagarri okerra emotiaz gaixo danari. Mg CO 239 (288 geixo). Ekarzu bada [...] gaiso dezun oiñ ori. VMg 44. Gaixo egiten zuala bere burua. AA III 532. Sustrai gaixoko ezkontzia. fB Ic III 353s. Kalenturarekin gaxo zeukan. Lard 529. Gaixoa pizkortzeko. Ib. 399. Biotza eukala gaiso. Azc PB 168. Gaxo pasatu zuben iya iya urtia. AzpPr 118. Gaxo al zaude [...]? Moc Damu 21. Guztiz txarto dagoan geiso batek. Itz Azald 137. Miñez edo gaixo zeudenak bizkarrean zeramazkitela. Goñi 74. Egunaro etorri deitteala geixoa ikustera. Echta Jos 162. Aurregunian baño askozaz gexuago aurkitu eben. Kk Ab I 44. Umiak jasotzen du bere guraso gaisoetatik, Bouchar maisubak deitzen diyon "diátesis". IArt Itzald II 44. Gaixo zegoalakoa egin zun. Or SCruz 46. Gexoa zaintzen. Kk Ab II 51. Gustijak dagoz gexo erijotza-miñez. Laux BBa 131. Gaxo al zabiltza? Lab EEguna 92. Gexoa edo gexotzakua zetan eguan ikusteko. Otx 163. Seme alabarik ez dik, emaztea gaxo xamarra. ABar Goi 32. Gizartea orain dagoan baño be gexoago ta txarrago ipintzeko. Eguzk GizAuz 192. Zaiñak sekula baiño gaixoago ditukezu gogoetan egotetik. Mde Pr 95. Arpegi gaxoa dakar. NEtx Antz 81. Ai, ene!, ai! egiten eban gure gaxoak oetik. Bilbao IpuiB 28. Maiz gaixo, barne-oñazez beti, baña iñoiz ez bezela bulartsu azaldu zun bere burua. Gazt MusIx 58. Bizirik iraun zutenak, argalak eta erdi gaixoak gelditu zitzaizkien. NEtx LBB 96. Nere andrea biotzetik gaixo dago. Lab SuEm 174. Gaixo jarri. Uzt Sas 142. Izeba Martina ere gaixo zabillen lendikan. JAzpiroz 62. Gaixo eta zar guztientzako txanpan da turroi pillo bat bialdu geuntsen. Gerrika 265.
v. tbn. Gco II 60. CatLlo 52. Echag 217. Izt C 469. Ur BulaAl 56. Aran SIgn 83. Urruz Zer 70. Inza Azalp 60. SMitx Aranz 203. JAIraz Bizia 124. Etxde JJ 46 (como explicación de eri). And AUzta 41. MAtx Gazt 101. Berron Kijote 58. Etxabu Kontu 109. Ataño TxanKan 50. Onaind STeresa 46. Gaiso: CrIc 64. Ezale 1897, 55a. In Or Eus 108. Gaxo: Arr GB 56. Bv AsL 50. Auspoa 97, 58. Iraola 122. ForuAG 317. ArgiDL 47. Jaukol Biozk 24. FIr 171. Alz Ram 112. TAg Uzt 119. EA OlBe 8. Munita 21. Basarri 15. Anab Aprika 61. And AUzta 45. MAtx Gazt 106. Salav 19. Lizaso in Uzt Noiz 40. Olea 77. Etxabu Kontu 74. Geixo: CatBus 27. SM Zirik 102. Gexo: Oe 38. Ur Dial 77 (It, Dv, Ip eri). Echta Jos 344. Akes Ipiñ 14. Geiso: Oe 145. Geso: Oe 146.
azpiadiera-1.1
Argi gaixozko eder samiña / masusta gozo bekio.'Luz mortecina'. Gand Elorri 199.
sense-2
2. (G-azp; SP, Lar, Añ (G, AN), VocBN, Dv, H), gaizo (AN, L, BN, S, R; SP, Lar, VocBN, Dv, H), gaiso (gral.; Lar), gaxo (L, BN, S; Urt, Lar, Gèze, H), geixo, geiso, gexo. Ref.: A (gaizo, gaiso); Lrq (gaizo, gaxo); Gketx Loiola (ezak); ZestErret.
Pobre, pobrecillo; infeliz, cuitado, desdichado; mísero, miserable, desgraciado. Puede expresar tanto compasión como afecto. "Malotru" SP. "Abiectus" Urt I 23. "Pobrete", "pobretón", "pobre hombre, triste, desdichado" Lar. "La expresión [...] con la que el ama le habla [al niño] cuando le regala, nere gaisoa" Ib. s.v. gachón. "Cuitado" Añ. "Gaixo, digne de pitié" VocBN. "Gaizo, digne de commisération" Ib. "Appliqué à un animal annonce de l'affection: Ene zakhur gaizoak beiratzen dauzkit ene ardiak otsoetarik" Ib. "Pauvre, sans valeur, sans mérite [...]. Gaxo bat, gaixo bat da, c'est un pauvre homme" H. "L'adjectif gaizo 'pauvre' (diminutif gaixo), employé dans un sens de commisération [...]. Ex.: gaixo gizona, le pauvre homme; Piarres gaizoa, pauvre Pierre!" Lf Gram 267. Cf. VocNav s.v. gaishua, gaisoa y gaisúa. v. gajo, gizagaixo.
Tr. De uso general. Al Norte se encuentran las formas gaizo y gaixo. Dan gaizo como aumentativo: VocBN (que explica se emplea en relación con la corpulencia del individuo), Dv y H; para Lrq, en cambio, gaxo es forma afectiva. Esta diferenciación se refleja tbn. en las traducciones originales de varios textos que ofrecemos infra. En los textos, hasta la 2.a mitad del s. XIX predomina ga(i)xo, forma única en autores como Dechepare, Materre (282), Etcheberri de Ziburu (Man II 98 gaxo), Gasteluçar (159 gaxo), Chourio, Haraneder o Maister; hay sólo gaizo en Pouvreau y Etcheberri de Sara (171); ga(i)xo y gaizo en Leiçarraga, Oihenart, Tartas (Onsa 114 gaixo; 121 gaizo), Larreguy, Archu (Fab 77 gaixo; 127 gaizo) y Xarlem (827 gaxo; 1417 gaizo). Desde la 2.a mitad del s. XIX, ambas formas aparecen en todos los autores septentrionales, con contadas excepciones que sólo emplean ga(i)xo (Laphitz, CatS (IX gaxo), Inchauspe y Xalbador). En la tradición vizcaína, si bien se documenta en todas las épocas, parece faltar en autores significativos (f. Bartolomé, Astarloa, Uriarte, Iturzaeta, etc.). Las formas apenas se corresponden con las citadas en la primera acepción: hay ge(i)xo en el Cantar de Salinas (4 gexo), EgiaK (<-jo> 88), Barrutia (Acto 293) y, junto a otras variantes, en Arrese Beitia (AmaE 12); la forma más empleada es ga(i)xo, tbn. entre los autores de la 1.a mitad del s. XX (Lauaxeta (BBa 32 gaxo), Otxolua (60 gaxo), Eguzkitza (GizAuz 126 gaxo), etc.); hay ga(i)xo y gaiso en Moguel, Añibarro (EL2 201 gaixo; LoraS 29 gaiso), Azcue, Arrese Beitia (AmaE 168 gaixo; 380 gaiso), Kirikiño (Ab II 127 gaxo; 114 gaiso) y Erkiaga (Arran 155 gaixo; BatB 112 gaiso); gaixo y gaizo en KIkV (42 gaxo; 38 gaizo) y Enbeita (64 gaxo; 141 gaizo); sólo gaiso en Echeita. En guipuzcoano predomina la variante ga(i)xo; hay gaiso en Mendiburu (IArg I 55) y Aguirre de Asteasu; ga(i)xo y gaiso en Larramendi, Iturriaga, Urruzuno, Azkue, Illarramendi, ArgiDL (67 gaixo; 70 gaxo; 161 gaiso), Orixe, el Mirande de la edición de Aresti de HaurB, Zaitegi (Plat 135 gaixo; 154 gaiso), Aresti y Villasante (Jaink 18 gaixo; 19 gaxo; 95 gaiso); hay gaizo, siempre junto a ga(i)xo y, en algún caso junto a gaiso, en autores del s. XX: Azkue (Ardi 112 gaizo; 120 gaixo; 1 gaiso), Illarramendi (Pill 23 gaizo; 23 gaiso; Testim 5 gaxo), Orixe, Alzaga, Etxaide (AlosT 50 gaixo; 26 gaxo; JJ 204 gaizo), Ibiñagabeitia (Virgil 117 gaixo; 116 gaxo; 37 gaizo) y Berrondo (Kijote 113 gaixo; 175 gaizo). Aparece con frecuencia junto a los demostrativos, sobre todo gaixo hori 'tú, ese pobre'; en algunos autores se encuentra gaixori o variantes: es frec. en Arrue (v. tbn. gaizorren SP Imit III 59, 4 (pero referido a la 1.a pers. (!)), gaisorrek It Fab 177, gaixori Ag G 45, gaxorrek Tx B II 156, gaxori Lek EunD 44). En el mismo contexto, hay gaxu orrek en Bilbao (IpuiB 39) y gaxu ori en Oskillaso (Kurl 177). Por último, hay gaz-, sin duda errata por gaiz-, en Xarlem 673 y Enb 179. Sobre todo al Norte, gaixo (o gaizo) puede aparecer ante el sust.: encontramos ejs. ya en Dechepare y Etcheberri de Ziburu, y luego en Etchahun, pero es desde mediados del s. XIX cuando se generaliza, apareciendo con frecuencia ambas construcciones indistintamente en un mismo autor (cf. Lf Gram 267: "Se placent indifféremment avant ou après"); hay algún ej. tbn. en autores meridionales del s. XX (Orixe, Aresti, Etxaide, etc.).
Ni, gaixoa, etsaiari nihaur jin niz eskura. E 233. On behar gaizo aflijitu diradenen konsolatzeko. Ins B, 7v. Gorputz miserable eta gaixo hunen zerbitzatzeagatik. Adv ** 6r. Neska gaxoa ainbat zidin / afrontadu ta korridu. Lazarraga B12, 1179v. Bertze indar du elheak aberatsak erranik, bertze datorrenean gaxoaganik. " D'un pauvre misérable" . O Pr 494. Ordu hartan, gaxoa nik, / leihoti iauziz, ohoin'iduri, / hilpenan behar dut itzuri. " Malhereux que je suis" . O Po 16 (41 gaizo ). Ni naiz zure serbitzarietarik gaizoena. " Pauperrimus" . SP Imit III 3, 6 (Ch mendreena ). Ezen naizen bezalako gaxoa, [...] norat noake zu gabe? Ch III 29, 1 (SP pobre, Mst miserable ). Ezen naizen bezalako gaxoa, [...] norat noake zu gabe? Lar DT CCIV ( SAgust 6 gaixo ). Ez baitute sentitzen ere bere estatu gaxoa. He Gudu 80. Bere herritar gaxuer, sortzepenezko lenguajia baizik eztakianer. Mst XV. Zer egin dute, bada, yende gaxo horiek, hei horrela yazartzekotzat? Lg I 322 (238 gaizo ). O anima gaixo onela konfesatzen zeratenak! Mg CC 160 (125 gaiso ). Arako atso gaiso arlote ura sorgiña dala. AA II 222 (81 gaixo ). Errukitu bedi arren pekatari geiso onegaz. JJMg BasEsc 55. Gizon prestuak [...] / gaisoenari dio / geiena laguntzen. It Fab 84. Idi gaixoak lertzeko zorian zerabiltzatela. Izt C 178 (191 gaxo ). Haur bat [...] / ur handirat erori zen gaixoa ustekabean. Gy 84 (131 gaizo ). Aire inportant bat da hartzen, / eta ezta gaizo bat baizen. Ib. 124. Hekien ona da sinhetsaraztea gaizoei berek sinhesten ez dutena. Hb Egia 134 ( Esk 221 gaxo ). Nere biyotz gaxua penatua dago. Bil 134 (42 gaixo ). Zure ama ona xahartua da gaixoa. Laph 196. Otz eta premiaren andiz illko zera gaixori. Arr GB 22. Baina zer topau eban? / ezer ez gaisoak. Azc PB 296 (en Ur PoBasc 362 gaixuak; PB 114 gaixo ). Gaixo arentzat ez zegoan Jesus beteko atsegiñik, beti lanean. Apaol 94. Untzi gaixo bat emagun, [...] kalerna ikharagarri batean hartua. Lap 15 (V 9). Misionest gaixo batek igortzen daroku goizean, meza emanik, otoitzean zagolarik, burrunba handi bat entzun duela. HU Zez 15. Apez gaizoa jarraiki zaio gillotinaren gaineradino. HU Aurp 47.
(s. XX) Esaidazu gaxo orrek gertatu zaizun guzia. Goñi 41 . Otsein gaiso bat. Echta Jos 44. Akitzen zen gaizoa eta, gehiago dena, pastikatzen naski. JE Bur 61 (189 gaixo ). A Kataliñ gaixoa! munduko berri oraindik eztakizu. Urruz Zer 25 ( Urz 45 gaiso, 48 gaxo ). Gaizo puska! Bera zen sobera sartua frantsesen adixkide. StPierre 31 (11 gaixo ). Eri gaixoa. Barb Sup 69. Oi! Xoane, ene Xoane gaixo maite maitea! Ib. 99. Gaxo aiek ikararen ikaraz, etzekiten zer egin. Or SCruz 30 ( Eus 180 gaiso ). Aldarteak artzen badu ordea, gaixoa zu! Or Mi 74. Zoro gaizoa! Alz Ram 127 (111 gaxo ). Ama gaixo haren bozkarioa! " La pauvre mère" . Barb Leg 129. Hobeki eginen zuen gaizoak etxean egonik! " Le malheureux" . Ib. 141. Orrenbestez nornaik daki zein elgorriek yoa nengoan, gaxo au. Ldi IL 29 (107 gaixo ). Ai balakite gaixoek! Iratz 178. Zer egin bear zuan ba? Gaixoa! JAIraz Bizia 53. Zenbat eta zenbat jende gaixo etzuen hilarazi! Zerb Azk 94 (93 gaizo ). Munduko gaixo, Iaunari iarraikitzeko guzia utzi duzutenok. Or Aitork 398 ( QA 84 gaizo ). Ta agur nire txarrikumetxu gaxoa! Bilbao IpuiB 253 (71 gaixo ). Ene gaixoa, aski laster jakingo dun! Mde HaurB 89 (87 gaiso; Pr 206 gaizo, 310 gaxo ). --Benat! --Agur, Pantxo gaizoa! [...] Ez hintuan ezagutzen ere! Larz Iru 114 ( Senper 92 gaixo ). Ezkontza gaxoa eskeiñi zenidatena! NEtx LBB 26 (253 gaixo ). Emazte gaxoa or / gure kulpaz esnai. Olea 25. Ez haur nigarra edo gaixo nigarra. Gizon nigarra bai ordea! Larre ( in Xa Odol 18 (311 gaxo ) ). Gaixoa, duroa ikusi zuanean, erotu omen zan. JAzpiroz 93. Ez nekien ongi, gaxo honek, non sartzen nintzen. MIH 370. Gaxoak gu eta gaxoak gaurko liburuak! Ib. 173.

v. tbn. Arg DevB 205. Brtc 29. Egiat 161. LE JMSB 37. VMg 76. Gco I 418. Zav Fab RIEV 1909, 32. Echag 166. Etch 676. Dv LEd 173. Bordel 189. Aran SIgn 34. Elzb Po 200. JanEd I 114. Zby RIEV 1908, 285. Jnn SBi 74. Elsb Fram 99. Arb Igand 84. Ag Kr 203. Ox 38. Muj PAm 22. Mok 21. Zub 63. Enb 65. Etcham 162. Lf Murtuts 70. SMitx Aranz 17. JEtchep 22. And AUzta 148. Izeta DirG 64. Gand Elorri 156. Gazt MusIx 223. Onaind ib. 148. MAtx Gazt 30. Ardoy SFran 194. Mattin 86. Uzt Sas 101. Azurm HitzB 59. Ataño TxanKan 60. Onaind STeresa 23. MMant 152. Ayesta 104. BBarand 116. Zendoia 158. Larre ArtzainE 218. Insausti 314.
Gaizo: LE Urt ms. 122v. Bordel 79. Dv LEd 268. ChantP 310. Xe 369. Elzb PAd 62. Zby RIEV 1908, 764. Jnn SBi 106. Arb Igand 156. Ox 95. Const 20. FIr 156. Zub 50. TP Kattalin 181. Etcham 226. Lf Murtuts 111. Iratz 63. JEtchep 114. Ardoy SFran 240. Mattin 66. Larre ArtzainE 266. MEIG I 183.
Gaiso: CrIc 85. JanEd II 31. Tx B I 34. Arti Ipuin 27. MEIG I 108. Gaxo: Bp II 26. CatLav 254 (V 128). Cb EBO 61. GavS 33. Egiat 179. Dh 269. Etch 446. It Dial 23 (Dv gaixoei, Ip gaxuer; Ur gizajuai). Lard 512. ChantP 54. Xe 270. Elzb Po 185. Zab Gabon 101. Sor Bar 81. Iraola 122. KIkG 25. Muj PAm 68. Const 42. Altuna 57. Jaukol Biozk 26. Tx B III 128. Yanzi 43. MendaroTx 28. Lab EEguna 91. Lek EunD 16. Ir YKBiz 267. ABar Goi 66. TAg Uzt 117. EA OlBe 13. Zait Sof 189. Munita 128. Anab Poli 136. Basarri 111. Ugalde Iltz 34. Osk Kurl 40. BEnb NereA 212. Gazt MusIx 133. Salav 26. Uzt Sas 331. Alkain 133.
azpiadiera-2.1
Ingenuo, simple, necio (con matiz conmiserativo). "S'emploie par dérision et annonce de la bonhomie poussée jusqu'à la stupidité. Samson gaizoa, Dalilak tronpatu zien" VocBN. "Gaizo, [...] benêt, pauvre, sot. Enganatu dute gizon gaizoa, on a trompé le pauvre homme. Gaizo bat da, c'est un benêt" Dv. "Pauvre [...], sans intelligence" H. "Gaizo [...] faible d'esprit" Lrq. Cf. gaixokeria.
Ez balitz belea izatu hain gaizo, Axeriak egiñ etzukeien friko. Gy 2. Hura sinhetsteko otsoa behar zen ongi gaizo. Ib. 56. Gaizoek egin tortilla, baitute abillek yaten. Ib. 121. Ah zer gizonaren gasua! / Ua, ua lotara, alper ari aiz / nekatzen izpirituba. REusk II 251. Makurrari jarraikiko zautzun populu gaizo hura (ez berak dion eta zuk uste bezen gaizoa, ja, ja! ez eni erran!), gaizo edo alegia gaizo hura ez haatik uste gabean, huts eginik. HU Zez 193. Hanitzetan laborari iduriz gaizoenetik eta jakintsunik bipilenera ez da arte izpi bat baizik. JE Bur 167.
azpiadiera-2.2
(Antepuesto al sust., en contrucciones exclamativas o similares).
Orduian zer eginen dut, gaixo bekhataria? E 35. Zuk bizitzeko bahuzu / behar den errenta, / eta ni Ameriketan, / gaixo iñoranta. Bordel 127. Oh! Gaixo nere etxea, gaixo gure Piarres, gaixo Marie! Barb Sup 27. Gaixo tontoa, / zertako bada lurrari buruz ar izerditan ithoa? Ox 141. Gaixo Tiki, onek [txakurtxoak], beintzat, musukatzen nau. TP Kattalin 186. Ondikoz, / oi ene ardi xuriak, / zikiro eder bai eta / ene gaixo axuriak! Etcham 162. Gaixo inuxenta, zu! Lf Murtuts 41. Gaixo Theresa, [...], ni baitan irakur ahal baheza ez hintzateke ene beldur. Mde HaurB 29. Gaizo mutikoa, hangoa hiza! Donibandarra? JEtchep 115. Gaizo hi! Larz Iru 114. Errazu, gaixo Antton, kontent ahal zira? Larz Senper 134. Gaixo gizonak! Etzakiten noren eskuetan eroriak ziren. Ardoy SFran 209. Oi, gaixo Eskual-herria! Xa EzinB 68. Gauz hau entzun zazue zuek, gaizo neskatxak. Ib. 100. Gaixo aita! Etchebarne 28 (80 gaizo ). Gaizo iholdiarra, apez saindu hila da oraino gazterik. Larre ArtzainE 110 (212 gaixo ).
v. tbn. HU Aurp 157. JE Bur 87. Zerb Azk 81. Etxde JJ 60. Txill Let 135. JEtchep 74. Izeta DirG 32. Azurm HitzB 59. Gaizo: Elzb Po 205. HU Aurp 178. Barb Sup 100. Zub 65. Iratz 76. Zerb Azk 116. Or Aitork 301. Gaxo: Arti Ipuin 60.
azpiadiera-2.3
(Antepuesto, en otras construcciones).
Fabora ezazu hanbat gaxo eria. EZ Man II 90. Lagüner hareraziren tie bardin, gaizo sinheskorrak. Etch 308. Bainan gaizo ardiak gu, zertako sinets, guk, ostoen erranak? HU Zez 152. Gu, gaizo nekazaleak, ah! zinezko jakitate guti dugu. Arb Igand 93. Mattinek, gaizo Petani / laguntzarik ez eskaini. Ox 98. Gure gaizo mutikoen bihotzak punpa punpa. Zub 111. Gaixo amaren marruma! Iratz 26. Gaixo bi haurrak beren mendi xokoaz orhoitzen ziren. JEtchep 21. Ikusten duzia gaixo haur hau, han bakarrik. Larz Senper 44.
v. tbn. Hb Esk 210. Lh EEs 1914, 243. Ox 197. Etcham 107. Zub 59. Lf Murtuts 103. Mde Pr 98. Ardoy SFran 232. Xa Odol 94. Balad 138. Gaizo: JEtchep 89. Mattin 118. Lrq Larraja RIEV 1935, 138 ("le pauvre"). Balad 152. Gaxo: Or Mi 124.
azpiadiera-2.4
(Precedido de gen., en construcción con valor exclamativo). Pobre de...
Noz edo noz ikusiko dot, eta orduan... bere gaxua! Kk Ab II 30. Olluak kukurruku ta ollarrak karkaxo, olakorik gerta oi dan etxiaren gaxo. Ox 46. Ene gaixoa! Zait Sof 34.
sense-3
3. gaxo, gaso (Lar Sup RS; Dv, que cita REusk II 281). Dañoso, perjudicial. Cf. GAIXO ESAN, gaixoto.
Gibeleko on dana areko gaxo <-ss->. "Dañoso para el bazo" . RS 141. Ostikoa akuluaganako, idienzat gaso. "Para el buey dañosa" . Ib. 180.
sense-4
4. (V-gip, G-azp; Mic 6v, Añ), gaiso (V, G; Añ), gaxo (Lar, H), geixo, geiso, gexo (H (V)), gaizo. Ref.: A (gaiso); Etxba Eib (gaixua); Elexp Berg (gaixo); Gte Erd 213; ZestErret. Enfermedad, mal. "Apestar, gaixoa eransi " . " Aurten sagarrak gaixua dakar " Etxba Eib. " Kalenturia daukat eta uste dot gaixua harrapau bihotela " Elexp Berg. v. gaixotasun. Tr. Documentado desde RS (en un ej. no seguro), es muy frecuente en autores de los ss. XIX y XX. Propio sobre todo de la tradición vizcaína; se encuentra además en Aguirre de Asteasu, Iztueta (C 469), Lardizabal (270 gaxo ), T. Agirre (Uzt 272), EAEg (13-12-1936, 530), Villasante (Jaink 155) y Uztapide.
Arrezak leien ganeko lañoa ta dokek goxera gaxoa. "Toma la niebla de sobre el hielo y tendrás mala mañana" . RS 439 (podría interpretarse tbn. como 'tendrás por la mañana enfermedad'; cf. A Morf 495: "he oído en V goizera y gabera por goizean y gauaz"). [Gurasoak] euren zarzan, nezesidade eta geisoetan lagundutea. Oe 106 (146 geso ). Au da geren amorio ta borondatea esan oi zaion gaisoaren ukatzea. AA III 618. Geiso batek amaitu eutsazan ganadu asko. JJMg BasEsc 263 (v. tbn. 277). Arimako geisuak osatu. Ib. 80. Osasunian ta gaisuan. fB Ic I 312. Gaixo andijagaz illteko arriskuban gagozanian. fB Ic III 269. Gexo orretatik Jaungoikuak atera zaizan. Astar II 53. Eriotzako gaixua datorrenian. JJMg BasEsc (ed. 1845) 280. Geixo luze bat igarota. Ur MarIl 34. Geiso txar batek [...] artu. AB AmaE 21. Oian iltea ta gaisoz. Azc PB 127. Baztanga deritxon gaiso zikiña zabaldu zan. Ezale 1897, 182b. Ezieban ezagutu zein geixo eukan. Echta Jos 160 (325 gexo). Aprikako itxas-aldean geixoak gelditu eragin eutson negu osoan. Belaus Andoni 7. Geixo luziaz dauana. Enb 34. Ezteustazu emongo [...] osaki bat gexo gogaikarri au [buruko miña] kentzekua? Kk Ab II 18. Ludi onetan badiralako gexo bi osatu eziñak: zorrak eta ergelkerija. Otx 183. Gizartearen gaxoa zearo osatu al izateko. Eguzk GizAuz 190. Erremedioa gexoa baño be txarrago da. Ib. 169. Gexo gogaikarri bat agertu zan gaztañaduietan. Akes Ipiñ 25. Bein gaixo batek arrapatzian gizona dezu ain utsa. Uzt Sas 206. Izan eban gaixotik guztiz sendatu etzalarik. Onaind STeresa 51. Amagiñarreba gaixo txar batek artu eban. Gerrika 124.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 32. CatLlo 76. Ag Kr 121. Bilbao IpuiB 85. BEnb NereA 80. Etxabu Kontu 111. Gaiso: Vill Jaink 103. Gaizo: FEtxeb 104. Gaxo: Enb 164. Geixo: DurPl 93. AB AmaE 317. SM Zirik 81. Onaind in Gazt MusIx 145. Geiso: Erkiag BatB 103. Gexo: ForuAB 89. Enb 87. Laux BBa 34. Otx 92.
azpiadiera-4.1
(En composición).
Gexo-eztenak mindu dituzanak. Laux BBa 20.
sense-5
5. Cosa mala.
Digaran artean ez urtea gati gaxorik <gaso-> esan. "No digas mal del año" . RS 231.
sense-6
6. " Eguzki gexia, txepela dago / indartsua (G-azp), eguzki gaixua (G-azp)" Gte Erd 87.
azpisarrera-1
GAIXO HANDI. Muy enfermo, enfermo grave.
Gizartea gexo andi ei dago. Eguzk GizAuz 144.
azpisarrera-2
GAIXO-ANTZ. Aspecto de enfermo.
Xurbil, kolorga ta geiso-antzez. Erkiag Arran 34.
azpisarrera-3
GAIXO-BURU EGIN (A EY III 291). Fingirse enfermo. Cf. AA III 533: Deitu zindudan [konfesorea,] gaiso nere burua egiten nuala 'sintiéndome enfermo'.
Lukijak be gexo-buru daki egitten sarri. Otx 67.
azpisarrera-4
GAIXO-DENBORA (Tiempo de) enfermedad. v. gaixoaldi.
Ez bada aztu, kristinaubak, gaixo denporan Jesus maitiagaz. fB Ic III 268.
azpisarrera-5
GAIXO EZARRI. a) "Gaiso ezarria (Vc), enfermo decaído, postrado" A.
b) "(Vc), enfermedad que viene de contagio" A.
azpisarrera-6
GAIXO-GELA.
azpisarrerakoSense-6.1
a) Enfermería.
Seminarioko gexogelara. Kk Ab II 50. Gurutze Gorriaren gaxo-gelak. " Dispensarios" . EAEg 1-6-1937, 1742.
azpisarrerakoSense-6.2
b) Habitación del enfermo.
Zerutik jetxia, / gaixo-gelan sartzen dan / Artizar-izpia. SMitx Aranz 203s.
azpisarrera-7
GAIXO-JAGOLE. "Gaixoiagola, enfermero. Probablemente para Vizcaya está mejor que gaixozain" Zam Voc. v. gaixozain.
azpisarrera-8
GAIXO-JORIK. Enfermo. v. GAIXORIK.
Geiso-jorik eukan, nunbait, bere soiña. Erkiag Arran 156.
azpisarrera-9
GAIXO-LAGUNTZA.
Maiz ez dakigu gorputzak oraiño gaixo-laguntza nai dun ala gezur-atsegiñarena. "Necessaria corporis cura" . Or Aitork 281. Bilboko lagun batzuengandik / artu du gaixo-laguntza, / ta arekin ordain al izan zuten / eliz-illeten langintza. NEtx LBB 291.
azpisarrera-10
GAIXO-NAHASTE. "Indispuesto, enfermo [...] (V) gai o geixo nastea" Añ.
azpisarrera-11
GAIXO-ORDU. Tiempo de enfermedad.
Gaixo orduban ez dau luzatu biar kristinaubak testamentuba egitiagaz. fB Ic III 268.
azpisarrera-12
GAIXO-OSATZAILE. Médico.
Bizargin ta gaiso-osatzallak. Mg PAb 150.
azpisarrera-13
GAIXO-OSTE. Convalecencia. v. gaixondo.
Gexo ostian kaden eta erkinik dagozanak. Astar II 240 (v. tbn. 202). Egun batzuk igarota jagi zan ogetik, ondiño makal eta zurbil eguan baña. Aonan, gexo-ostian, eguala, eurite andi bat etorri zan. Kk Ab I 47.
azpisarrera-14
GAIXOPE (En casos locales de decl. sing.). "Beti gaixopean eta elizapean egon gara, siempre hemos tenido en casa enfermos y que cumplir con la iglesia (por luto reciente)" A EY III 282, que cita el msOch 101.
Izan badozu Yaungoikoaren gorrotorik gaixopean edo artutxu ta nekatu zaukazalako. EL2 134 ( EL1 127 gaisorik ).
azpisarrera-15
GAIXORIK (V, G). Ref.: A (gaisorik); Etxba Eib (gaixorik); Elexp Berg (gaixo(r)ik); EAEL 266. (Estar, etc.) enfermo. "Gaixorik egon, ibilli, estar enfermo, andar enfermo. Mendittik jatxi zanetik, gaixorik dabill" Etxba Eib. Tr. Documentado desde Lazarraga, es frecuente en la tradición vizcaína desde mediados del s. XVII. En guipuzcoano lo encontramos en Iztueta, Arrue (GB 67 gaxorik ), Apaolaza (52) y, sobre todo, en escritores del s. XX.
Katelinatxo, nola nagoan / amoreminez gaxorik. Lazarraga A7, 1171v. Izurriagaz gaxorik. Ib. A28, 1202v. Gitxi bat gaixorik. "Algo achacoso" . Mic 13r. Beti gaisorik. fB Ic II 296 (III 271 gaxorik). Jausten jatzu gexorik [...] zaldi bat. Astar II 49. Edatekuen batek gexorik ifinten dabela. Ib. 102. Gaixorik oean gelditzea. Izt C 226. Arrezkero gaixorik nago biotzian. AB AmaE 112 (73 geixorik). Nire biotza illunpetan da gaixorik euki dot aspaldian. Ag AL 116 (v. tbn. Kr 78). Oso geisorik dagoanak. Itz Azald 166. Luzaroan egon al da gaixorik? Ag G 234. Jausi zan gexorik. Kk Ab I 47. Urte askotan erdi gexorik erdi osaturik. Ib. 49. Gizartea gexorik daukan gaitz au. Eguzk GizAuz 186. Gaixorik datza. Etxde AlosT 49 (40 gaxorik). Gaixorik al abil, ala? NEtx LBB 26 (Antz 158 gaxorik). Erroman bere meza emon da / gero gaixorik jarria. FEtxeb 84. Ezkio-Txiki etzan azaldu, gaixorik zebillelako-edo. Insausti 332. Bi illabete daramazkit gaixorik. Ibiñ ( in MEIG VIII 82 ).
v. tbn. Mg CC 207. VMg 23. fB Ic III 266. Añ EL2 100 (EL1 91 gaisorik). Urruz Zer 45. Or SCruz 88. A CPV 990. SM Zirik 12. Zait Plat 10. Mde HaurB 49. And AUzta 93. Alzola Atalak 87. Uzt Sas 292 y LEG II 293. Etxabu Kontu 106. Ataño TxanKan 176. Onaind STeresa 39. Gaisorik: Azc PB 175. And AUzta 104. Erkiag BatB 159. Gaxorik: JanEd II 146. Anab Aprika 66. BEnb NereA 158. Olea 80. Uzt Noiz 96. Geixorik: Echta Jos 245. SM Zirik 36. Geisorik: Erkiag Arran 108. Gexorik: Arz 46. DurPl 79. Ur Dial 30 (It, Dv, Ip eri). Echta Jos 112. Altuna 14. Enb 193. Laux BBa 2. Otx 168. Gesorik: Arti Tobera 276.
azpisarrerakoSense-15.1
Eukirik askozaz galdu gaisoagorik arimea. LoraS 116.
azpisarrerakoSense-15.2
Jakiñik Otsoak gaixo edo eririk zegoala Astoa. VMg 77.
azpisarrera-16
GAIXO-USAIN. "Gaiso usain, malestar, indicio de mal" A BeinB voc. (ap. DRA, pero no se encuentra).
azpisarrera-17
GAIXO-ZAINTZAILE.
Enfermero.
Ondo atenditu ninduten bai sendagilleak eta bai gaxo-zaintzailleak ere. BAyerbe 91.
gaixo
<< ELKAR-LAGUNTZA 0 / 0 LAGUNTZA EGIN >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper