OEH - Bilaketa

757 emaitza jaio bilaketarentzat

Sarrera buruan (18)


Sarrera osoan (492)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
lehen.
tradizioa
Tr. Al Norte la forma lehen es general. Al Sur len es la var. más usual entre los guipuzcoanos, aunque encontramos leen en textos antiguos (como Miserere, los pasquines de Tolosa de 1617 o las cartas azpeitianas de 1622); más tarde emplea esta última var. Arana, y autores del s. XX, como Mokoroa (20), Orixe (Eus 36), Lizardi (IL 168), T. Agirre (Uzt 43), Etxaide (JJ 55, -h-), Txillardegi (Let 97), Berrondo (Kijote 87) o J. Azpiroz (15). En Larramendi leen (SAgust 14) puede deberse al editor Arana (cf. len DT CCXIV, carta a Mb 280, etc.). Emplean tbn. leen Lazarraga y gran parte de los autores vizcaínos; así Capanaga (103), Acto (267), Olaechea, J.J. Mogel (BasEsc 34), Astarloa (II 117), fray Bartolomé (Ic III 270), Añibarro (EL2 145), CatLlo (75), Uriarte (MarIl 73), Iturzaeta (Azald 128) o Erkiaga (Arran 162). Entre los alto-navarros, si bien en un texto de 1595 (ReinEusk2 129) y en Beriain hay leen (y tbn. en algún autor moderno como F. Irigaray), hay len en textos del s. XVI (ReinEusk 53, 97), Aldaz (99), Ros, F. Elizalde (83) y Lizarraga. Hallamos tbn. len en CartEsp (donde suelen aparecer rasgos más occidentales). En textos roncaleses hay lein. En DFrec hay 1440 ejs. de le(h)en y 92 de len.
etimologikoa
Etim. La forma primitiva podría ser un superlativo *lenen.
Onom.: Otra que'll dizen Odi Ascardi Leena. (1258) Arzam 322.
sense-1
I . (Adv.).
azpiadiera-1.1
1. (L, BN, S; Ht VocGr 330, VocBN , Gèze, Dv, H (L, BN, S), VocB; leen V arc.; H (G)), len (V, G, AN; Lcc, Mic 5v, VP 53v, Lar, , Dv, H (V, G)), lein (R; -iñ V-m) Ref.: A (leen, lehen, lein, len); Etxba Eib y Elexp Berg (len).
"Antes" Lcc, Lar y Añ. "Auparavant" VocBN . "Autrefois, au temps passé. Izan zen lehen gizon bat " H. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Lehen ere begietan hadukat. (Améscoa, 1566). ReinEusk 62. Lehen erran diraden razoinén araura. Ins D, 7v. Aditurik, bada, Silverok leen esan dogunau, joan zidin. Lazarraga A, 1143v. Miraballesko etxeorri / leen oi zeritzan Zapatari. PasqTo 5s. Leen erran den bezala. Ber Trat 122v. Lehen zegoen eskura bihurtzen da. Ax 46 (V 30). Nola lehen ez baitzen hitzkuntza bat baizik. ES 386. Barrendik len bezain idor eta agor. Mb IArg I 277. Dediketan deutso D. Nicolas Antonio Landazuri [...], leen Begoñako, eta orañ Jandone [Ja]kueko kura jaunari. Oe 1 (139 len ). Emendátu len gaizki egina. LE Prog 114. Lehen, orai eta gero / dire hirur memento. Monho 104. Nik len adierazo deutsudazan gauza guztijak. Mg PAb 132s. Konbentua etzan len zana. AA III 585. Leen adiskide zirianak arerijo egin. fB Ic II 209. Lehen, batzu nagusi, esklabo bertzeak. Elzb Po 215. Zein zan len atian? Sor Bar 60. Lein obliga araztanztein xuntatra bi pezeta eta libra bat kandraren. Mdg 136. Marka aundiya egiñ nai zunak / len e bazuen aukera! EusJok 124. Len gutxi izan karlistak, eta elkarrekin asarre. Or SCruz 109. Orañ ur otzak dabillki trena / len irakiñak bezela. Tx B II 116. Ez da lehen bezain eder. Barb Leg 126. Untzadun ormek esia, / eguzkiak leen maitea. Ldi BB 144. Amaika ixilpeko badira leen ere nere kolkopetik irten gabe. TAg Uzt 200. Zu lehen, gu orai, gauden euskaldun. Iratz 34. Lehen aipatu dugun Feuerbach orrek. Vill Jaink 63. Lehen lorea zena orain orbela da. Arti Tobera 284. Len ere esan det amaika aldiz. Uzt Sas 344. Arraban dauka zelaia len lez / jantzan egin ta olgatzeko. FEtxeb 62. Nahiz ez den orai Bidarraiko etxeetan lehen zen jendeketa hura guzia. Larre ArtzainE 63. Bagenituen lehen euskaraz sasi-jakintsuak. MIH 337.
azpiadiera-1.1.1
(Exprs. como lehen edo/eta gero, lehen eta orain... ). "Diferentes ocasiones, leen eta gero " Izt. "Tôt ou tard. Ezaguturen duzu lehen edo gero egia erraten narotzula " H.
Gero bada lehen bada ene eskuetarik joanen haiz. (Améscoa, 1566). ReinEusk 62. Adiskide barriagaiti zarra ukatu balidi, edo len edo gero kalta artu leidi. RS 510. Lehen edo gero erakusten baitio eta emaiten bide onean iartzeko bidea. Ax 222 (V 147). Kanta biatzo debotki / lehen-gero munduak. Hm 59. Len edo gero aitortu beharko dezu egi hau. Mb IArg I 62. Len ta gero ta beti egiten du Jesusek guztiz ongi errege manatzalle onaren egiteko hau. Ib. 307. Len edo gero ikusiko du / galdurik bere burua. It Fab 144. [Toki] gitxi izango dira len edo gero [...] Gipuzkoatarrak beren etsaien kontra jazarra gogor portitza egin bagekoak. Izt C 36. Zeñak len eta gero ainbeste jende beretu zuten. Lard 505. Anaiari len eta beti gorde izan zion iguin eta gorroto bizia. Ib. 34. Milla berreun ta zortzigarren urtian bukatu zuan, jendiak len da geruago obeto lagunduta, eliza ondo jartia. Bv AsL 56. Bitartean bizi uen gure Pepe len da gero baño obekiago. Apaol 98. Doitxen doitxeraz / egiten dabe, / len eta orain. Enb 141. Lehen eta orai, / egiaren etsai. Lf Murtuts 12. Ango lan geiena len eta orain kape biltzea da. JAIraz Bizia 80. Beza pake senarrarekin, len eta gero ere ez baitzan beste iñorekin ezkondu. Or Aitork 240. Ango jendea, len eta orain, / beti egizko euskaldun. Basarri 81. Len eta gero, lurrak diraukeino. Zait Plat 72. Irekiak daude edozeinentzat, lehen eta orain. MIH 137. Ez du inoiz bihotzik izan, ez lehen eta ez orain. MEIG I 164.
v. tbn. Lehen eta gero: Harb 46. Leen eta orain: EZBB II 47. Len ta gero: Mg PAb 149. LE Ong 36v.
azpiadiera-1.1.2
Guretzako anparoa, / oraiñ, len ta betikoa. AB AmaE 373.
azpiadiera-1.1.3
(Dv, H; len V-gip; Lar, ; lein R-is) Ref.: Iz R 404; Etxba Eib y Elexp Berg (len).
(Precedido de baino, sin el suf. comparativo -ago ). "Antes que, baño len " Lar, . "Antes que te cases, mira lo que haces, ezkondu baño len, kontu zer egiten den " Lar. " Hil baino lehen, avant de mourir" Dv. " Hilen naute hori eginen dudan baino lehen " Ib. "Précédé de baino, bainon, baño, conjonction de comparaisson" H. " Aigal bino léin, antes de cenar" Iz R 404. " Lanian ekin baño len esan biar zenduan ori " Etxba Eib. " Banekixen zuk esan baiño len " Elexp Berg. v. lehenago (2). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Joan zaran baino len joan alzinatean. (Arteta, 1562). ReinEusk 53. Abraham zedin baino lehen, ni naiz. Io 8, 58 (LE in-baño-lén). Edola bere, joan baño leen, / oi bear dozu ikasi. Lazarraga A7, 1170v. Ian baño len, oroit zaite. Aldaz 99. Kofesatu baino lehen. Mat 223. Eriotzak orañ baño len artu banindu. Cb Eg II 88. Batheiatia izan beno lehen. CatLan 16. Onetsibaináu ni jaio baño lén ére. LE Ong 34r. Khiristitü beno lehen / nahiago nük izan hilik. Xarlem 643. Mezea asi baño leen. EL2 99. Urte asko baño len. It Fab 40. Madrillera baño len. Izt C 507. Hill baiño lehen. Gy 44. Ori pagatu bañan len. Sor AuOst 81. Argia baino lehen. Elsb Fram 85. Egun asko baño len. AzpPr 110. Bostak baño len. Ag G 294. Eguzkitik guregana amar minuto baño len dator bere argia. Inza Azalp 33. Hoteletik athera baino lehen. JE Ber 38. Zurittuten dira bixarra baño len. Otx 41. Luzaro baño len. Zait Sof 24. Indoeuroparrak heldu baino lehen. Mde Pr 215. Tximistea baiño leen zabaldu ziran erri osoan. Erkiag Arran 164. Guk uste baino lehen. Xa Odol 225. Anaia baiño len iritxi nai. BBarand 21. Beste seme bat bazutela aitak eta amak ni baino lehen sortua. Larre ArtzainE 83. Gizon bainaiz euskaldun baino lehen. MIH 372. Aurrera baino lehen. MEIG VII 164.
azpiadiera-1.1.4
" Léin ezik áigal (R-is), antes de cenar" Iz R 404.
Lein ezik oillarrak kanta tzan. Hual Mt 26, 34 (Samper beño len).
azpiadiera-1.1.5
(Precedido de instr.).
Hirur mila urthez lehen. Egiat 183. Diodoro bizi zen ehun urthe Jesusez lehen. Hb Esk 13. Iñoiz zaikenean idi bat ofreitzen, / dastatzen hartarik diat hitaz lehen. "Devant toi" . Gy 287. Badaki oraiz lein erranik dakaudanaz. Mdg 152. Arnas onean dijoa, orduz-len iritxi nai ezik. Mok 11. Argia baiño / ordu betez lên zun Meza. Or Eus 422. Enda hau salbatu izan dute oroz lehen. Mde Pr 240. Atsegiña zuela oroz lehen bilatzen. Ib. 179. Artzaina zen oroz lehen. JEtchep 52.
azpiadiera-1.1.6
(Precedido de gen.).
Sartaldeko baserritar irlandesak ziren ororen lehen. Mde Pr 237.
azpiadiera-1.1.7
Antes, mejor. v. lehenago (3).
Lehen hil nadin, hek gal detzadan baino. SP Phil 530s (He 539 lehenago ). Nik zu ahantz, Jerusalem, / hiri maitea? / Lehen dut kontsentituren / mihiaz gabetzea. Monho 88.
azpiadiera-1.1.7.1
(Precedido de instr. y seguido de ezen ez ).
Zure ofizieréz gureganako borondate gaixtoz lehen ezen ez zuri zerbitzu egiteko afekzionez. Ins F, 7r. Hanitx jente daude obedientzian bortxaz lehen, eziez amure hunez. Mst I 9, 1 (SP bortxazago karitatez baino, Ch ez amorez, bainan borxaz). Zuñ ihurk merexitzen beitü orazioniaz lehen, eziez irakurtziaz. Mst III 26 (tít.).
azpiadiera-1.1.7.2
"Construit avec ezen ez, eziez, que comparatif, plutôt, plutôt que" H. " Lehen hilen gira ezen ez gezurrik erranen, nous mourrons plutôt que de mentir" Lh.
Itzalak eta ilhunpiak gizonari loa lehen emaiten du, eziez egunak edo argiak. Tt Onsa 103. Ene bihotzeko beherazpenak lehen dire orroak, ezen ez auhenak. 45. Markinako erregearen / leen diite beartu / ze ez ango tratuaren gu. BBizk 29. Haren aragitik jan lirioie lehen eziez eskia heda belitzeroie. Egiat 266.
azpiadiera-1.1.7.3
" Lein arrapatan da gezurra ezik zanka-makurra " A Ronc 275. " Lein utsitan da begi andia ezik txikerra " Ib. 275.
Kemen lein xerkatan digu izeia ezik lerra, etxe edo borda egiteko. Mdg 130.
azpiadiera-1.2
2. En primer lugar, primero; primeramente. v. LEHENA, lehenbizi, lehenik.
Bata leen, gero bestea. MLastur 30. Ioan daraudazu lehen bihotza, / gero gathibatu neure gorputza. E 203. Latinez lehen skribatu duen doktor kristinoetarik batek. Adv ** 7r. Asteko lehen argitu behar zen egunean. Mt 28, 1. Baina lehen behar da anhitz sufri dezan hark. "Premièrement" . Lc 17, 25 (TB, Dv lehenik, Oteiza, Brunet aurrena, BiblE aurretik). Len illa, len oztu. RIs 58. Zure bentura bada mendikuarekin ezko[n]tzea igrazria [<-çria> por igraria?] ekarri beza leen. CartAzp 124. Hunetzaz / lehen minzatu behar da. EZ Man I 41. Lehen behar da lehen hasi, lehen behar da ikhasi. Ax 185 (V 125). Leku urrunetiko berria, lehen jina da egia. O Pr 302 (el mismo refrán en RIs 83 lenena). Arima lehen apartatu behar baita bataren eta bertzearen gorputzetik. SP Phil 394. Jesüs-Kristek lehen deithü dütianak. Bp II 116. Loiolako seme gaztena da, erregeren gortheko lilia, Naierako hirian lehen sarthu dena. Laph 126. Beren buruak lehen jin jabe tzarrei sal litzazkete. HU Zez 105. Bainan guzien artean bego lehen horko eliza nausi miragarria. StPierre 26.
azpiadiera-1.3
3. Por primera vez.
Nahiz bakharrik duen bulunba, lehen entzuten dutenek, erraten ohi dute: bulunbak hor dire! Hb Egia 130. Apaiz jaun ori len asia da / alkatiaren kargura. Uzt Noiz 44. Nola igertzen diogu lehen ikusten dugun norbaiti [...] zer pentsa dezakeen honetaz eta hartaz? MIH 228.
sense-2
II . (Ordinal, uso adnom. o adj.).
azpiadiera-2.1
(AN-5vill (leen), L, BN, S; Volt 108, SP, VocBN, Arch VocGr, Gèze, H (L, BN, S)), len (Sal, R-uzt; H), lein (R) Ref.: A (lehen, lein); Lrq; EAEL 184; Gte Erd 9, 139 .
"Primero" A. " Leina ezpela, bigarrena señora (R-vid), la primera (esposa tratada como) boj (escoba), la segunda (tratada como) señora" Ib. " Lehenetik azkeniala eta azkenetik leheniala (S)" Gte Erd 9. " Lerroaren lehen izena / azken izena (BN-arb)" Ib. 139. v. lehenengo, LEHENBIZIKO. Tr. Si exceptuamos el de AzkPo, los escasos ejs. vizcaínos y guipuzcoanos son del s. XX. Es de uso general en los dialectos orientales.
Leiara niri juan zatan / neure amorea, leena. AzkPo III (de sdo. no seguro; probablemente 'mi primer amor', 'mi amor, el primero'). Lehen inprimizalia. E 261. Gauza guzien lehen kausá. Ins C, 1r. Zierto len berri aditu dudana orreganik da. CartEsp 464. Zeiñ da hirur presuna hetarik lehena? Arg DevB 237. Lehenak bi esku. Saug 159 (tbn. en Bela 36). Abentüko lehen igantia. Bp II 14. Eskuararen lehen hatsapenak. ES 127. Adam lehen gizonak. Mst III 55, 2. Lehen liburuaren akabantza. Mih 75. Huna laur lehenak [...]. CatLan 41. Lehen edizionia. UskLiB 3. Asteko lehen egunean. Jaur 168. Garzia Santxez zuen semetan lehena. Hb Esk 66. Lehen egünetan aphür eman behar zaio xerriari jatera. Ip Dial 97s. Leina, erien bisitatia. CatR 49. (CatSal 49 lena) Hazilaren lehen eguna zuan. Elzb PAd 19. Egin dut bertze liburu bat berri-berria, eta nere ustez lehen hura baino eskuara errexagoan. Jnn SBi V. Jaun horren lehen hitza zen. Zby RIEV 1908, 84. Egun betetzen ditu bederatzi urte, lehen aldikotz agertu zela eskualdun kazeta hau. HU Zez 79. Eba gure lehen amak / falta egin zianian. UNLilia 13. Elizaren lehen bi manamenduak. CatJauf 85. Gabaren len itzalak. Lh Yol 43. Trenbideko leen geltokira orduko. FIr 150. Lehen ukaldian. Barb Sup 183. Leen-paleolitos-aroa eta Geroztiko-paleolitos-aroa . JMB ELG 15. Leen peredikia. AIr ( in Izeta DirG 9 (v. tbn. lehen peredikia en Xarlem 1489 (tít.)) ). Leen erauntsiaren oroitzez. Ldi IL 19. Zergatikako eragilea ta gai-zergatikakoa bereizten ere lena izan genuen. Zait Plat 78. Egunaren lehen orduak. Arti Tobera 263. Ez duk lehen aldia ardiak galtzen direla mendi hautan! Larz Iru 88. Detxepare, gure leen poetak. Vill Jaink 121 (62 lehen). Aurraren leen urratsak. Ibiñ Virgil 42. Lehen saria. Xa Odol 26. Zer da bada ene biziko lehen orroitzapena? Etchebarne 17. Aditzak lehen eta hirugarren pertsonak ez bereiztea. MIH 389. Lehen hitzak, beraz, eskerrak emateko izan bitez. MEIG VIII 39.
v. tbn. (para textos meridionales): Or Eus 229. Gand Elorri 170. Lasa Poem 83. Onaind STeresa 102. Zendoia 233.
azpiadiera-2.1.1
(Pospuesto al nombre).
Kapitulu lehena. Volt 132. [Esopo] hura da fablegille lehena eta bertze izatu diren guzien modela. Gy 277n. Anai Electo izandu da Ordenako martiri-lena. Bv AsL 203. Adam eta Ebak egoitza lehena / baratze bat zuten. Zby RIEV 1908, 206. Arraza berri bateko / animali lehena. Arti MaldanB 232. Sen Grat [...] Oloroneko apezpiku lehena. Ardoy SFran 15.
v. tbn. EZ Man I 97. Zub 17.
azpiadiera-2.1.2
Napoleon lehena. Hb ( in BOEl 43 ). Frantses lehenak, Frantziako errege gazteak. Ardoy SFran 52.
azpiadiera-2.1.3
(Lar, ).
Primero, principal. "Cabeza, el primero, principal" Lar (tbn. Añ s.v. cabeza).
Zein da manamendu guzietako lehena? Mc 12, 28 (He, Dv lehena ). Aingiru guztien lehena, aitzindaria eta agintaria, egin zen deabru. Ax 139 (V 92). Uste duzu lehena duzula burua, / kasik goberna ere diozula mundua. Iraultza 79. Xiten dra Aragoko lein irietarik anitx peon. Mdg 137. Lehen buruzagi eta / Gainerako beintenak. LuzKant 82. Hauxe da gauza pollit, / joietan lehena. Etcham 141. Hi haiz lehen, Ferdinand Aire! In. Xa Odol 26. Hura lehen bikario eta ni bigarren, lehenago erraiten zen bezala. Larre ArtzainE 233. Inguru heietako gazterian nuen nik ororen gainetik, Donibaneko herriaz kanpo, ene kargu lehena. Ib. 233.
azpiadiera-2.1.3.1
(Postpuesto al nombre). Cf. aitalehen.
Haur duk manamendu lehena eta handia. ABC A, 6v. Birjina lehen hura. Hm 70. Ni naiz bide xuxenena, egia lehena. Ch III 56, 1 (SP guzien gaineko egia, Mst egia gehiena, Ol egirik gorena ). Xegaray laphurtarra, eskaldun lehena. Hb Esk 157. Nere korteko miriku lehena. Elzb PAd 64. Civita Castellanako majistradu lena. Bv AL 85. Etxekoandrearen lan leena, nagusiena, bakarra ezpada. FIr 173. Ingenier leena telefono-aparexura urbildu zen. Ib. 140. Erien sendatzaile lehena! Ardoy SFran 274. Zu zaitut lagun lehena. Xa Odol 83. Len-emakume izateko jaio zan, eta munduko emakume idazleetatik bera dogu balio geienez ornidua. Onaind STeresa 15. Ez ginuena gure gisan auzo herri lehena Baiona. Larre ArtzainE 88.
v. tbn. Ox 200. JE Ber 64. Lf Murtuts 39. Vill Jaink 64.
azpiadiera-2.1.4
(Con aita, ama, guraso..., ref. a Adán y Eva). Cf. aitalehen, LEHENEN-AITA.
Gure lehen aitaganik dugun natura korrunpituagatik. Decl ã 4r. Eredatruk gore lein aitetamen ganik. CatR 55. Adam eta Eva ziren gure lehen aitak. CatS 22. Gure lehen aitamen / bekhatuak ez du / sekulan Mariaren / arima goibeldu. Zby RIEV 1908, 287 (206 lehen burhaso ). Gure lehen burasoak baztertu zirenean zeruko bidetik. Jnn SBi 1. Ez dugu, haatik, begien bistan Adan lehengurasoa. MEIG VI 112.
v. tbn. Lehen aita: SP Phil 393. UNLilia 14. Lehen burhaso: Ip Hil 7. Arb Igand 60. CatJauf 22. Etcham 206. Zerb Azk 114.
azpiadiera-2.1.5
Cf. gaulehen, goizlehen.
Indarka antzean doaz arrats leeneko orduak. Erkiag BatB 157.
azpiadiera-2.1.6
(Ref. al primer día del mes). " Maiatzaren lehenan jin zen (B, S)" Gte Erd 210.
Rochellan urriaren lehenean. ABC A, 3r. Saran egina abendoaren lehenean. Mat XVIII. Orzaizen uztaillaren lehenian. Tt Onsa 9. Ilabete jerminal daitzonaren leheneraino. Iraultza 103. Maiatzaren leheneko / Larunbat atsian. LuzKant 54. 1838-ko urriaren lehenean. Ox 194. Otsaillaren lena zan. Or SCruz 71. Apirillaren lenetan. Ib. 93. Azaro-leena. Ldi BB 126. 1930gneko orrillaren lena. Ldi ( in Or BM 10 ). Buruilaren lehena. Zerb Gerlan 109. Martxoaren lehenetik landa. Mde Pr 234. Aurtengo urteko / buruilaren lehenean. Xa EzinB 27. Apiril azkenean edo maiatz lehenean. MEIG I 47.
v. tbn. SP Phil b 1v. INav 160. MarIl 64. Larre ArtzainE 255.
azpiadiera-2.1.6.1
Udazkenak azaro leenaz (principios de noviembre) eskeñi oi dizkigun egoaizekiko eguraldi ozkarbi ta margotsua. Etxde AlosT 13.
azpiadiera-2.1.7
(Ref. al día de la semana).
[Sabbathoa] batzutan hartzen da aste guziagatik ere, eta halakotz erraiten da Sabbathoaren lehena, bigarrena, herena. Decl ã 6r.
azpiadiera-2.1.8
"Le premier, signifiant étage, place en un théatre, etc. Lehenean dago, il demeure au premier. Lehenak non dire? où sont les premières?" H.
azpiadiera-2.1.9
Anterior.
Berritu dute lan lêna. Or Eus 82.
sense-3
III . (Uso sust.).
azpiadiera-3.1
1. len (V, G, AN). Ref.: A (len, lena); Etxba Eib (lena). (Uso det.). (El) de antes, (lo) anterior. "Lena bazara zuk elizarako ordua baiño obeto entzungo dozuz bazkal-apalorduak (V)" A. "Alperrik Ameriketan ziar izan, lena etorri da zure anaia" Etxba Eib.
Presunak, haserre denean, badirudi eztirudiela lehena. Ax 281 (V 188). Lena eta hau aski ez diran aldian. Mb IArg I 121. Ain dago mudatua, / ez dirudi lena. GavS 32. Irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da, ta igituko ez da ezertara. Mg PAb 204. Ni beti naz lena. Ur MarIl 82. Kristau berriak egiten, eta lenak fedean sendotzen. Lard 511. Lena baaiz beintzat. A Ardi 59. Lenak eta Tomas Jauna. NEtx Antz 123. Orduan lena (lengoa) il eingo zuan. SM Zirik 53. Beti leena berriz esan gabe. Or ( in Gazt MusIx 52 ). Zeñek pentsauko eban lena ez zala. Etxba Ibilt 457. Bere artean esan da esan ari da, lena berriz, lena berriz. NEtx LBB 109.
v. tbn. Erkiag Arran 191. Len: Echag 226. Arr May 97. AzpPr 131.
azpiadiera-3.2
2. "(Lc, BNc, Sc), primicia" A (que cita a Ax).
Adimendura edo endelegamendura heltzen garen pontu beretik, gure obren primizia eta lehena dasta dezan. Ax 172 (V 116).
azpiadiera-3.3
3. len (V-gip ap. Etxba Eib). Pasado, tiempo pasado. "Zarrentzat, lena beti obia" Etxba Eib.
Lenak ta orainak atsakabarik / emon eztaben lekura. Azc PB 309. Leena zegoen orañaz / ele gozoka. Ldi BB 152. Bere leena ukatuz. Ldi IL 27. Len-orain-geroak zerbait dira. Or Aitork 321. Geroa len biurtuz eta lena azieraziz geroa aiturik. Ib. 334. Lena, oraiña, geroa. Ib. 321. Gure lenaren azterrenak. Mañarikua ( in Akes Ipiñ 4 ). Leenaren ots eta usaiña lez. Erkiag BatB 203. Lenari eutsiko bai, / al balitz iñundik. Uzt Sas 192. Lehenarekin edo geroarekin ametsetan bizi direnetakoa. MIH 235. Atzera begira dagoena, lehenari so. MEIG VII 174.
azpiadiera-3.4
4. "Aîné, lehena " Ht VocGr. "(L), primogénito" A. " Seme nausixa (V-gip), etxeko primia [...], lehena (S)" Gte Erd 302. v. lehenseme.
azpiadiera-3.5
5. len (Bera). Principio, comienzo. "Len equivale a 'principio' en la acepción de tiempo: por eso lenengo significa primero, de más al principio. Opino que, por ejemplo, para traducir el Evangelio del Verbo, podría sin inconveniente decirse: Lenan zan (in principio erat)" AG 1914 (cf. Arriand Io 1, 1: Lenago Itza zan). "Lenan zan Itza edo Autia, in principio erat Verbum" Bera EEs 1914, 85.
azpiadiera-3.6
6. Persona principal.
Besta haundi eguna hain zuzen, ez zuten hortan barkatu jaun mera, axuant eta lehenek. Larre ArtzainE 217.
azpisarrera-1
BIGARREN LEHEN. v. bigarren.
azpisarrera-2
GAZTE-LEHEN. v. gazte.
azpisarrera-3
LEHENA. En primer lugar.
Biak elkarri zaizka / asitzen izketan, / lena nekazaria / manera onetan: [...]. It Fab 99. Esan zion Goiaingeruak lena ta ondoren Isabel bere lengusiak. Inza Azalp 156.
azpisarrera-4
LEHEN ABENDU (lenabendu Sal; lenabentu R; leinabentu R). Ref.: VocPir 28; A (lenabendu). Noviembre. v. LEHENBIZIKO ABENDU (s.v. lehenbizi).
Len abenduan emertzigarren egunian, 1965, bete zuen urte bat. ZMoso 55.
azpisarrera-5
LEHENAGO. v. lehenago.
azpisarrera-6
LEHEN-AINGERU (len- Lar, Añ). Arcángel.
Nork erran zuen Agur Maria? Lenaingiru Gabriel Sainduak. Legaz 22. Zorioneko San Migel lenaingeruari. Ib. 57. Lenaingeruak auspeztu arren / bere aurrean umilde. AB Olerk 348.
azpisarrera-7
LEHEN-ALABA. Cf. lehenseme.
Frantze da Doibatza-ren len-alaba. "Francia es la primogénita de la Iglesia" . Bera EEs 1914, 85. Leen seme edo alaba, gurasoak ezkontzean zituzten aita-amagutxiak jasotzen zituzten. JAzpiroz 45.
azpisarrera-8
LEHENA LEHEN. "Leina lein (R), lo primero ante todo" A.
Baña léna lén; audá, gutibát, ez lúze, bai labúr déla eméngo biziarén plázoa. (Interpr?). LE Urt (ms.) 69r.
azpisarrerakoSense-8.1
Lenak len, gero gerokoak. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1241 ('Lan bearrenak aurretik, gero besteak').
azpisarrera-9
LEHEN-APEZPIKU (len- Lar, H (G)). Arzobispo. Cf. Lç Tit (final): "Cretakoén Elizako lehen ipizpiku ordenatuagana".
Don Rodrigo lenapezpiku Toledokoak. Izt C 1. Mauronto seme nagusia ipiñi eban osaba lenapezpikoaren eskuetan. Ag AL 166. Kondeen da lenapezpikoen anaia. Ib. 111. Gaur Valladolidko len-apezpikoa danak. Itz Azald 55. Brindis-ko lenapezpiku Idiakez-tar Domingo jauna. EEs 1915, 104.
azpisarrera-10
LEHENAREN GAINERA. Además de lo anterior. v. LEHENAZ GAINERA.
Orduban emoten jako gizonari, leenaren gainera, alizate espirituzkua. fB Ic III 284.
azpisarrera-11
LEHEN HARRI (lenarri VocB A). "Piedra fundamental" A.
azpisarrera-12
LEHEN AUZO, AUZO LEHEN (aizo-lehen S ap. Lh). Vecino más próximo. "Premier voisin" Lh.
Ene lehen aizua, hi, eskandal gaxtua. Etch 148. Hirur müthil gaztek, / haren aizo lehenek. "Enfants du voisinage" . Arch Fab 231. Ermitaua nola lehen hauzo zuen, / erratera ethorri hula zitzaioen: [...]. Gy 317. Ui! Nola handitu zirezten? Ene bi lehen auzoak ez ditut gehiago ezagutzen. Larz Iru 124. Alta Olhagako lehen auzoak ere ari ziren hantxetan xeheiletarik ateratzen. Larre ArtzainE 11.
azpisarrerakoSense-12.1
(No referido a personas).
Itsasu Elizaldea dela herri hortako etxe eder bat. Izenak ematen dion bezala, elizaren aldean da; lehen auzo. HU Zez 116. Ohoreak ditu egun hautan Hiriburuko elizak, ba eta Baionatik lehen auzo den herri eskualdun ttipiaren izenak. Ib. 133. Kornubiaren lehen hauzo ziren Somerset eta Devon-go eskualdeak berendu zituzten. Mde Pr 249.
azpisarrerakoSense-12.2
Gisa hortan Diana-ren kideko atxeman zitzaken Gar eta Horolat; Merkurio, Herkules eta Marsen lehen auzo, Sirona; Apolon-en lagun Adarduna . Lf CEEN 1973, 124.
azpisarrera-13
LEHENAZ.
azpisarrerakoSense-13.1
a) (Añ (V), Izt), LEHENEZ. De antemano, previamente. v. aurretiaz, AURREZ. Tr. Todos los ejs., excepto el de Zabala, corresponden a la forma en -az.
Prestetan eta leenaz disponietan gareala Sakramentu Santu Penitenziakoa frutuagaz errezibietako. Oe 75. Leenaz ezaututen ezpadau. Zuzaeta 68. Konfesatu bear da leenaz bere gogoko duen konfesoreari dei eginda. Mg CC 213. Konfesinuan [sarturik dago] leenaz egin biar dan esaminia. Mg CO 42. Santuei ondo esan / ta leenaz beren adiskide izan. VMg 24. Penitenzia egiazko batekin lenaz prestatzen ezpada. Gco II 90. Guraso ardura onekuak leenaz artuko ditu neurrijak. JJMg BasEsc 116. Irabazten doguna / lenaz dago yanik. Zav Fab RIEV 1909, 38. Onetarako / juramentu egin / zuen lenaz erregek / gipuztarrakin. It Fab 207. Leenez neurriak arturik prantzesen atzaparretatik imajiña santa libratzeko. Zab Gabon 93. Lenaz auxe nai nuke ipiñi garbirik. AB AmaE 399. Berak aurrez eta lenaz esan eban ilgo zala. Itz Azald 36.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intensiva).
Zein arrisku andikua dan leenaz leenaz emotia damutu arren urratu ezin leijan berba ain astuna? JJMg BasEsc (ed. 1845) 248.
azpiadiera-1.2
Lenaz diran ganetik / barriz disgustatu. Ayesta 69 (cf. LEHENAZ GAINERA).
azpisarrerakoSense-13.2
b) "Lenaz, premièrement, en premier lieu" H.
Leinaz norbaitek eratxikitan badaizu eskoiñeko maxelan, utzul dazazu berzia ere. Hual Mt 5, 39.
azpisarrera-14
LEHENAZ GAIN.
azpisarrerakoSense-14.1
a) (G-azp), LEHEHEZ GAIN. Por añadidura, además de lo anterior.
Afaritako, lênez gain dute / giar goxo ta koipea. Or Eus 78. Legorrak egarrituta dauzka lendik alorrak, eta gaurko eguzkiak lenez gain kixkaliko ditu bazter guziak. NEtx Antz 31. Aul xamarra zan oea ta zimenduak ez ain sendoak, eta leenaz-gaiñ mandazaiaren pisua eziñ jasorik, erori zan erori lurrera. Berron Kijote 180.
azpisarrerakoSense-14.2
b) Más que antes. v. LEHENAZ GAINERA.
Lenaz gain pozak zoratzen dezu zure Koldo. NEtx Nola 32. Artzai makilla lurrean gogor tinkatuaz, eman zion lenaz gain laisterkari. NEtx LBB 98. Tinkatu zuan bere lantzoia aurrerantz, leenaz-gaiñ egokitu zan bere aulkian, eta kementsu ta lerden jarri zan bidean. Berron Kijote 209. [Indizio] aiek jartzeak uzten ziñuzen / leenaz gain erasanda. Insausti 120.
azpisarrera-15
LEHENAZ GAINERA, LEHENEZ GAINERA.
azpisarrerakoSense-15.1
a) Más que antes, todavía más.
Orduan, lenaz gañera, erazeki zitzaion Jaunaren amorian. AA III 74. Herodes, lenaz gañera, esan onekin arrotu zan. Lard 505. Suaren garra igotzen ikusi zuenean, lenaz gañera txoraturik, esan zuen. Arr GB 114. Guzien aurrian egin zuan penitentzi gogorrarekin, lenaz gañera, bere anaiaren biotza irebazi zuan. Bv AsL 212. Laster lenaz gañera aurreratu zan birtutian ta santutasunian. Ib. 104. Lenez gañera goian degu gaur / Gipuzkoaren izena. Basarri 69. Mendarte, arras txoratu nazu / oraintxe lenaz gañera. Olea 66. Iñaxiori koloreak lenez gañera gorritu zitzaizkion. TxGarm BordaB 183s. Au entzuteak lenaz gaiñera / utzi nau motx eta melar. Insausti 277.
azpisarrerakoSense-15.2
b) Además de lo anterior. "Como si fuese poco lo anterior, para colmo" Asp Gehi. v. LEHENAREN GAINERA.
Etzekitela nola agertu barruneko poza? Bai, bai, bazekiten eta ezin ta obeto agertu zuten. Ezpada begira lenaz gañera zer asmuetan sartu ziran. Bv AsL 161. Oñen ganian egon ezinda / Josu jausten da lurrera; / Errukarrizko zauri barrijak / Ein yakoz lenaz gañera. Enb 102. Ura sar zaie; lênez gaiñera / berekin dute naiko lor. Or Eus 398. Zetan iatordaz nere gogora / lengo jazokun itunak, / lenez gaiñera nere biotza / bardin zauritzen dabenak? BEnb NereA 258. Atzoko orrek lenaz gaiñera / susto aundia eman dit. Uzt Sas 267. Ni orrekin joan --zion mutikoak-- lenez gaiñera? " ¿Más?" . Berron Kijote 61.
azpiadiera-2.1
( Lenagaz gainera ).
Lenagaz gañera asko argaldu zan Mañasi. Ag Kr 114.
azpisarrera-16
LEHEN BAI LEHEN. v. lehenbailehen.
azpisarrera-17
LEHEN BAINO LEHEN (BN-baig, beno S; SP, Gèze (l. beno l.), Izt (leen baño l.), Dv, H; lein biño len R; len baiño len AN; Lar, Añ). Ref.: A (lehen, lein, len-bai-len). Cuanto antes. "Antes con antes, len baño len" Lar y Añ. v. lehenbailehen. Tr. En textos vizcaínos sólo lo hallamos en Uriarte.
Dugun bista bortuetan len bano len. MRos 12a.1r. Leen baño leen bere jaunari il berria eramoko ziola. Ber Trat 111r. Nola behar den lehen baiño lehen usantza hura utzi. Ax 250 (V 168). Sar zite bide hontan lehen beno lehen. Tt Onsa 14. Atera zazu beraz zure libru hori, eta len baño len bana ezazu Euskalerrietan. Lar Carta a Mb 280. Lehen beno lehen hartarik xahatzera iseia zite. Mst I 25, 5 (SP ahalik lasterrena, Ch lehen bai lehen, Ol lenbait-len). Len baño len andik iges egin zuten. Cb Eg II 195. Zela aren dako eriotze bat ez len baio len illzea. Luzuriaga 157. Lén baño lén bataiarazibearda utzigábe sóbra denbóra. LE Matr5 299. Lehen beno lehen, Sira, / behar dizügü phartitü. Xarlem 243. Osatu dedilla len baño len Jaungoikoaren erreinua. Gco I 415. Utzi zazu, bekatorea, / lehen baino lehen bekatua. CatLuz 2. (Añ CatAN 2, CatB 9 len baño len) Senda egidazu, arren, / len baño len, guztia ezpada, / erdia bereren. Izt Po 113. Bena lehen beno lehen, Sira, / behar ginikezu delijentziatü. Mustafa. (ap. DRA) Len baño len gagizan / alkarregaz batu. Ur ( in Afrika 79 ). Orma zuloan kuku eduki dirua, / lên baiño lên daiteke eskuz aldatua. Or Eus 29. Lehen baino lehen neurriak hartuko zituela. Mde HaurB 59. Gure egun laburrak / len baño len urtu. Olea 220. Obenena izanen da buka zatan karta kau len beño len. ZMoso 74. Lehen baino lehen has zedin eskatu nion. MIH 297. Euskaltzaindiak nahi duela norbaitek, lehen baino lehen, horrelako hiztegi labur bat prestatzea? MEIG I 96.
v. tbn. Lehen beno lehen: Arch Fab 97. Xikito 10. Len baño len: Auspoa 68-69-70, 349.
azpisarrerakoSense-17.1
( Lehen baino lehenago ).
Eragin diezaguntzat aitziñera bidea, / lehen baño lehenago itzultzeko eskerrak. EZ Man II 147. Eta urak erretiratzen ziren lehen baño lehenago lurraren gañetikan. Urt Gen 8, 3 (Ker astiro-astiro, BiblE poliki-poliki).
azpisarrera-18
LEHEN BAIT LASTERREN. Cuanto antes. v. lehenbailehen.
Orain egin bear duk igarotakoak aztu eta len bait lasterren sendatzera. Apaol 76.
azpisarrera-19
LEHEN BAIT LEHEN. v. lehenbailehen.
azpisarrera-20
LEHEN BAIZEN LEHEN. "Cuanto antes, leen baxen leen" Izt. "Len baizen len (V-ger), cuanto antes" A (s.v. len-bai-len).
Emon deijozuela zeure grazija alde egiñ daijeen len baizen len. Canala Jesucristo 55 (ap. DRA, s.v. len).
azpisarrera-21
LEHEN BATEAN. "Len-batean, autrefois, un jour du temps passé, une fois" H.
Len batean profetaz erraten zuen gure Jangoikoak: [...]. Mb OtGai I 135.
azpisarrera-22
LEHEN BESTEAN. Como antes.
Len bestian geratuten naz. Mg PAb 157. Ezeban ezer ulertu, ta len bestian juan zan. Kk Ab I 72.
azpisarrera-23
LEHEN BEZAIN LEHEN. "Len bekin len (R-uzt), cuanto antes" A (s.v. len-bai-len). "Léinbikiléin (R-is), cuanto antes" Iz R 310. v. lehenbailehen.
azpisarrera-24
LEHEN BURU. Promotor, impulsor.
Pestaren lehen buru / beti gazteria. Etcham 126. Haren eraikitzale eta lehen buru Dubhghlas Deh-Ide poeta handia izan zen. Mde Pr 241s.
azpisarrera-25
LEHEN BURUAN. En cabeza.
Ondoan datozenak ere bitarikoak dira, lehen buruan bi idazle bikain ageri direlarik. MEIG I 257. Aditza perpausaren lehen buruan ez doanean. MEIG VI 147.
azpisarrera-26
LEHENDAINO. Lo recoge EI 161, sin trad., con las siguientes variantes: lehendano (S), lendano (L-sar), lendaino (G-goi), lendaño (G-azp, AN-gip), lengaño (V-ger), lendaiño (G-azp-goi-to), lendeño (Ae), lengiño (V-oroz).
azpisarrera-27
LEHENDANIK. v. lehendanik.
azpisarrera-28
LEHEN DENBORA (El) pasado, (los) primer(os) tiempo(s).
Eskriba diezadan maizago egin duen baño lehen denburan. Volt 208. Khiristigoaren lehen denboretarik. Ip Hil 4.
azpisarrerakoSense-28.1
Lehen-lehen denboretarik. Ip Hil 99.
azpisarrera-29
LEHENDIK (lendik V, G, AN; lendi V-ger-arrig-m, G-nav, AN-araq). Ref.: EI 151; Etxba Eib (lendik); Elexp Berg (len). De antes. v. lehendanik. Tr. Documentado en Uriarte y Arrese Beitia, y en textos meridionales del s. XX.
Lendik daukazuzan errezu ta lan onai. Ur MarIl 11. Lendik ezagututen eben alkar. Echta Jos 125. En omen da egia / nik lendik esana. Urruz Zer 83. Irakurgaitxu geienak lendik argitalduak dira. Kk Ab I 4. Lendik dakigulako oneik noiz agertu ta ostendu biar daben. Altuna 75. Jakin yuat lendi, / gaur bikoiztuko dala / gure Andutz-Mendi. Enb 198s. Baimen-bear orrek esitu egiten bait-ditu lendik zituzten eskubideak. EAEg 14-2-1937, 1067. Bakanderea lendik be asarre baeguan [...]. Otx 33. Leendik ezagutzen zun mutilla. TAg Uzt 47. Lehendik ikasitako solasa esaten hasi zan. Osk Kurl 178. Lehendik ere bi baditugu ezkondurikan daudenak. Xa Odol 303. Oitura txarrik lendik / baldin badu. Uzt Sas 217. Artu zuten berriz leendik zekarten Puerto Lapizerako bidea. Berron Kijote 98. Amona Maria ta ni lendik ezagutzen giñun. JAzpiroz 91. Bereizgarri horietarik gehienak ezagunak genituen lehendik ere Orixerengan. MIH 356.
v. tbn. Leendik: JMB ELG 68. Or Eus 380. Onaind STeresa 37. Albeniz 135. Lendik: AB AmaE 420. Ag G 265. A Ardi 99. Inza Azalp 42. Ldi IL 105. Ir YKBiz 260. Munita 104. Lek SClar 117. NEtx Antz 30. Anab Poli 92. Bilbao IpuiB 36. Basarri 7. And AUzta 119. Onaind in Gazt MusIx 146. BEnb NereA 234. Salav 14. Etxba Ibilt 463. Alkain 33. Etxabu Kontu 112. Ataño TxanKan 152. FEtxeb 19.
azpisarrerakoSense-29.1
(Tras término de comparación).
Ondarroa, beroneri erri nortasuna emon baiño lendik, "arrantzaleen eta itxastarren bizi leku" lez ezagutzen ei zan. Etxabu Kontu 102.
azpisarrera-30
LEHENDIKO, LEHENDIKAKO. Antiguo, que viene de antiguo.
Leendiko adiskide bailu, izketan asi zanean. TAg Uzt 205. Lendikako Batzarkide lekuan gelditzen dala. "El antiguo" . EAEg 1-2-1937, 954. Erabaki guziak, lendikakoak eta aurrerantzean emango lirakenak. Ib. 4-4-1937, 1430.
azpisarrera-31
LEHENEAN.
azpisarrerakoSense-31.1
a) Al principio.
Biz gloria espiritu santuarentzat / nola leenean orain eta beti. Miserere 334. Indutarren artian batzuk iñuenez, Ixaki nagosi bakarra bixi ei-zan lenian. ZA Euzk 1929, 6.
azpiadiera-1.1
En primer lugar, delante.
Prozésio ta rogazioetán gurútzea doáie leneán, mostrátus Jesus gurutzifikatua déla gure alzindári. LE Doc 90.
azpisarrerakoSense-31.2
b) (lenian V-gip). Como antes, en lo de antes. "Nai dana gertauta be, gu lenian" Etxba Eib. "Alperrik esango dabe nai dana, ni beti lenian nago" Ib. "Como antes, en sus trece" Elexp Berg. v. LEHENGOAN EGON.
Bekatari doakabe ura lenean bertan geratu zan. AA I 433. Zabaletako baserrian euskalduntasuna oso lenean daukate, lenean ta berean. Ag G 364. Zu lenean gelditzen zera. MAtx Gazt 20. Erri bat eziñ egon liteke / beti bezela lenean. Olea 238. Alare lenian, / jarraitu lanian, / sasoi onenian. Uzt Sas 49. Nik saxofoiagaz jarraitzea premiñazkoago zan, eta lenean jarraitu neban. Etxba Kontu 24. Egin zituan oiean bi edo iru egun, baiña leenean segitzen zuan ondoezak. JAzpiroz 210.
azpisarrera-32
LEHENEGI. "Lénei, demasiado pronto" Iz ArOñ.
azpisarrera-33
LEHENEKIN GAINERA. Además de los anteriores.
Zeren bada begiratu duzun eskas gurera, / milla esker ditutzula lehenekin gañera. EZ Man I 23 (tal vez gen.; v. LEHENEN GAINERA).
azpisarrera-34
LEHENEKO. v. leheneko.
azpisarrera-35
LEHENEN.
azpisarrerakoSense-35.1
a) (lenen V-gip; Lar, Añ, H (V, G); lelen V-och-gip, G-azp; H (V); leleen H (V)). Ref.: Etxba Eib (lelen, lenen); EAEL 184; Elexp Berg (lenen). Tr. Documentado en la tradición meridional. En DFrec hay 12 ejs. de le(h)enen y 35 de lenen .
Primer, primero; primero, principal. "Primero" Lar y Añ. "Lenen izatiarren aren krimen guztiak " Etxba Eib . "Neu naiz lenena ura erateko " Elexp Berg . "Zein da lelen medikuandako? " Ib.
Urrutiko berria, lenena egia. RIs 83 (lehen jina para el mismo refrán en O Pr 302). Lenena <lenne-> bada gizon ondradua, bigarrena odol garbia. CartAzp 125. Leenena, Jaungoikoaren grazian arkitzea, bigarrena [...]. OA 76. Lenena, santifika bedi zure izena. CatBurg 22. Anziñako izkera zarren artean, guzien lenen. Cb EBO 7 (v. tbn. Eg II 75). Oen guzien artean lenena. AA I 549. Ta ze itzkuntza / zan leenena / asmatuko' gu / benturez. Ulib ( in FrantzesB II 34 ). Danetan nausi, danetan leneen, / o, zu Euskaldun Erria! AB AmaE 50. Jaunaren esana bete balute gure lenen guraso aiek. Inza Azalp 47. Axal-axalik lênen illara / kendu diote denean. Or Eus 347 (Tormes 119 lenen). Lenen mallako irakaskintza. EAEg 17-10-1936, 69. Naigabeak, irri ta parrak aixa galduko zuten Alostorreko lenen-alaba aita gudatik etxeratu baño len. Etxde AlosT 39. Mezaren lenen kanpairako. Etxde JJ 147. Lenen izarra zu zera beti / Gipuzkoako zeruan. Basarri 159. Oiñarri oetan lehenena: [...]. Vill Jaink 10. Lenen aldia zan aurrez aurre jarri giñala. AZink 84.
v. tbn. Lenen: Ub 151. Ir YKBiz 395. TAg Uzt 270. SMitx Aranz 193. Anab Poli 79. Zait Plat 154. Olea 19. Uzt Sas 224. Berron Kijote 129. MMant 90.
azpiadiera-1.1
( lenenen ).
Gure siniste santuko eskutapenetatik lenenen bat. Itz Azald 70. Miraritu bear doguzan eregitasunak edo doerik lenenenak. Ib. 71.
azpiadiera-1.2
(Virtud) cardinal.
Zergaitik deritxoe asigarriak edo lenenak lau on-oidade onei? Itz Azald 182. On-oidade asigarriak edo lenenak dira doiak baño eregiagoak. Ib. 194.
azpiadiera-1.3
(Postpuesto al nombre). Primero, principal. "Principal, lenen" Izt. "Au da mandamendu lenena" (Mt 22, 38)" Etxba Eib.
Nola latinez badiogu, principem locum tenere, lenengo lekua, edo leku lenena idukitzea. Lar Gram 391. Anziñako Filosofo lenenak. Cb EBO 8. Auxe da gauza lenen edo prinzipalena. Astar II 284. Eskubide lenena. Itz Azald 169. Legeko agindu lenena auxe da. Ir YKBiz 395. Kausa lenena alde bat uzten da. Vill Jaink 34. Sorburu lenena. Gazt MusIx 70. Nafarruako erregiñan botikarixo nausi lelenari. Etxba Ibilt 473.
azpiadiera-1.3.1
Errien bearkizunetarik leenenetakoa seme zintzoen izena goratzea baita. Ldi IL 128.
azpiadiera-1.3.2
Franzisko lelena. Etxba Ibilt 462.
azpisarrerakoSense-35.2
b) (Adv.). En primer lugar, primero. "Primeramente, lenen" Izt.
Lenen topatzen dezun pobreari. Cb Eg III 390. Da lenen, [...] ezaguera laburrarekin ta oitura utsez bezala dijoana komulgatzera. Mg CC 230. Gaur asko ilgo dira, eta bearbada ni lenen. EL1 6. Izanik zeruba lenen itxaroten dogun gauzia. Astar II 19. Aurrenetik lenen etorritakoen izkimizki edo ixkixalda baizik nabaritzen ez ba-zan. Anab Usauri 13. Bakan-bakanka leenen, / sarri-sarri gero. Ldi BB 58. Andik mugara lênen sartzeko / badute eskuan kozkorra. Or Eus 396. Asi berrien diranak izango dira lenen irten bearrekoak. EAEg 13-11-1936, 285. Urrekoenak lenen, aldenduxeak gero. Etxde AlosT 23n. Lenen eldu naizelako. Erkiag Arran 100. Don Enrike bera lenen zala. Bilbao IpuiB 82. Osasuna baitek lenen. Basarri 28. Lenen Amoros sartu zan. Ib. 97. Bietatik zein izan den lenen. Vill Jaink 37. Zein jaioko ote da lenen? NEtx LBB 379 (v. tbn. Antz 65). Berau izan zan Jesuita lez Euskalerrian lenen oiñak ipiñi ebazana. Onaind Teresa 101. Lenen Bidanian asi nintzan galdezka. BBarand 93.
v. tbn. Zendoia 182. Lenen: VMg 3. Astar II 19. It Fab 190. EusJok II 94. Bv AsL 98. AB AmaE 420. Arr May 140. A Ardi 58. Laux BBa 70. Ldi UO 8. Eguzk GizAuz 188. TAg Uzt 49. Zait Plat 116. BEnb NereA 114. Ibiñ Virgil 110. Etxabu Kontu 155. JAzpiroz 107. AZink 14.
azpiadiera-2.1
(Con reduplicación intensiva).
Lenen lenen alde egin biar doguna da pekatura garuazan edozein okasino ezagun. Mg CO 287. Zer da beiak lenen-lenen egin oi duana eguzkitara juaten danean? EgutTo 22-5-1920 (ap. DRA , s.v. len ). Jakin egixu lenen-lenen ni ondasunez jositta nagola. Otx 74.
azpisarrerakoSense-35.3
c) (Con valor propio de superlativo. Precedido de albait, ahalik... ). Lo antes (posible).
Albait lenen emendik zugana eraman nazazu. Cb Eg III 280. Jagi albait lenen. EL1 5. Saia zaitezte alik lenen Jaungoikoarekin pakeak egitera. Arr GB 137. Obe dezu mandua / alik lenen saldu. Urruz Zer 50. Busti dagigun orduan ainbat lenen. Erkiag Arran 19. Albait leenen gaixuari aurrie artu al izateko. Gerrika 129.
v. tbn. Lenen: AB AmaE 413. Enb 192. Otx 114.
azpiadiera-3.1
( Lenena ).
Bataitu zan alik lenena. Mb IArg I 184. Joan ziraden lasterka, / al zuten lenena. It Fab 48. Erresponditu ziyon / al zuen lenena. Bil 152. Unicamente ezkontzeko paperak al dan lenena... Sor Gabon 59. Jakintsu ook beren lanak asi ditzate alik eta lenena. Goñi 85. Al dan lenena sendatutzeko / ongi goberna zaitia. Tx B I 35.
v. tbn. PE 86. KIkG 69. JanEd II 85. EusJok II 153.
azpisarrerakoSense-35.4
d) (lenen V? ap. A; Lar, Añ). (Uso sust.). Príncipe, persona principal. "Lenen, ori bera esan nai deu Principe, nola Latinez badiogu, principen locum tenere, lenengo lekua edo leku lenena idukitzea" Lar Gram 391.
Goi Lenen. " Príncipe Augusto" . Lar Gram 391. Ez bakarrik mundu onetako lenen edo prinzipe, agintari eta erregiak. Astar II 252. Izan zan Fernando seigarrenaren gorputz ta gela zaintzalle, bera lenen edo Prinzipe zala. Izt C 456. Eta lurreko erregiak eta lenenak. Ur Apoc (V) 6, 15 (Lç, He, TB prinzeak, Ur (G) andienak, Ip gehienak, Dv buruzagi, Ol aundiki, BilbE handiki ). Israel-ko lenen edo prinzipe guziak eguzkitan zinzilika ipiñi zitzala. Lard 103. Jainkoaren lenena edo prinzipea. Ib. 26.
azpiadiera-4.1
"Abadesa, andre monjen agintaria, lenena" Lar.
azpisarrerakoSense-35.5
e) (lenen H (V, G); lelen H (V)). (Adv.). Antes.
Ez nazazula gaitzets, / baldin lenen beltxeran banintzan. Gazt MusIx 193.
azpisarrera-36
LEHENEN-AITA. Patriarca. v. aitalehen.
Patriarka edo lenen-aitta guziai, apostoluai eta igarleai eta martirei itzegittea. Inza Azalp 113.
azpisarrera-37
LEHENEN ESKABIDE.
Lenen-eskabideen Epailletza Argibidelaria. "Primera instancia" . EAEg 15-3-1937, 1281.
azpisarrera-38
LEHENEN GAIN, LEHENEN GAINERA. Además de los anteriores.
Ea, beraz, o armada guztien kapitaña, / lehenen gañera berze egidazu dohaña. EZ Man II 92. Eman ziezten leenen gain neke berriak. Mb IArg I 119. Gaizki anitz, lenen gain berriro egitea. Ib. 83. Egin dituzu, dakizun bezala, lenen gain, nork daki zenbat kulpa, oben, bekatu ta zor berri. Mb OtGai I 40.
azpisarrerakoSense-38.1
Haragiaren bekhatutik begiratzeko, lehenen gaiñerako erremedioak. Ax 412 (V 268).
azpisarrera-39
LEHENENGO. v. lehenengo.
azpisarrera-40
LEHENEN IZATE. Condición de primogénito.
Esauk Jakobi lenen-izatea saltzen dio. Lard 30. Gogoratu zitzaion lenen-izatea zein merke saldu zion. Ib. 33.
azpisarrera-41
LEHENEN-LEHENENGO. v. lehenengo.
azpisarrera-42
LEHENEN-LEHENENGOZ. v. lehenengo.
azpisarrera-43
LEHENERA, LEHENERAT. A lo anterior, a lo de antes. "Volver a las andadas, lenera yo (V)" A EY III 244.
Biurtzen da lenera. AA I 403. Goazen lenera. Urruz Zer 32. Lehenera jotzen degu berriz. Lek SClar 119. Berriz ere lenera joaz. Ib. 107. Etzala nunbait Txanton leenera biurtuko. Erkiag Arran 95. Nola lenera biurtzen diren berriz ere. Ibiñ Virgil 92. Itzul berriz lehenerat, haragi pikatzerat. Larre ArtzainE 101.
v. tbn. Ag G 130. SMitx Aranz 95. Balad 198.
azpisarrera-44
LEHEN-ERRAN. "Lein-erranak (R), los refranes" A. v. LEHENEKO ERRAN.
azpisarrera-45
LEHEN ETA BEHIN, LEHENEN ETA BEHIN. Primeramente. v. LEHENENGO ETA BEHIN.
Lenen eta bein, egoitza iraunkorra billatu bear da erleentzat. Ibiñ Virgil 107. Lenen eta bein iainkoak goretsatzu. Ib. 76. Nahasgarria, lehen eta behin, erdararen aldetik. MEIG VI 187.
azpisarrera-46
LEHEN ETA BIZI (H). Primero. v. LEHENBIZIKO.
Sinhesteko gauzetan duk lehen eta bizia, / hamabi apostoluek Kredo irakatsia. EZ Man II 199.
azpisarrera-47
LEHEN ETA BIZIKO, LEHEN ETA BIZIKI. Harriet los remite a lehenbiziko y lehenbiziki (qq.vv.).
azpisarrera-48
LEHEN ETA BIZIRIK (H (s.v. lehenbizi)). En primer lugar. v. LEHENBIZIRIK.
Arimari dagotzanak lehen eta bizirik, / eta gero gorputzaren ontasunak ondotik. EZ Man II 34. Hau duk, beraz, lehen eta / bizirik ikhasteko. EZ Eliç 83.
azpisarrera-49
LEHEN ETA LEHEN. Antes (de que).
Biharamunean atzarri nintzen goizik, bertze guziak baino lehen eta lehen. Prop 1897, 229.
azpisarrera-50
LEHENETAN.
azpisarrerakoSense-50.1
a) En otro tiempo, antes. "Lehenetan, positif indéfini, s'emploie dans deux sens, autrefois ou les autres fois. Ene Jainkoa, laguntza egidazu lehenetan egin izan darotazun bezala, ô, mon Dieu, secourez-moi comme vous l'avez fait autrefois. Ez da lehenetan ura horren gora igan, les autres fois [...]" Dv. v. LEHENAGOETAN.
Hautan bere iustiziá erakuts dezanzat, lehenetan bere miserikordiaren abundanzia bezala. Ins G, 3r. Lehenetan ematen zituzten buiak han sartzekotz. INav 135. Lehenetan asko aldiz egiñ nauzun bezala. Ch III 29, 2. Jainkoak, lehenetan bezala, deithu zuen Samuel. Lg I 253. Orai eta gero ere, lehenetan bezala. Monho 58. Lênetan ez bezin autsia natza. Ldi BB 128.
azpisarrerakoSense-50.2
b) En primer lugar.
Bainan nik lerro hori ez nuen hasiko Aiherrakoa lehenetan ezarri gabe. Larre ArtzainE 281.
azpisarrera-51
LEHEN FRUITU. Primicia, tributo. v. lehenbizi (4), lehentxa.
Jainkoarentzat eta Bildotsarentzat lehen fruitu bezala eskainiak izan dira. BiblE Apoc 14, 4.
azpisarrerakoSense-51.1
Zure lurreko lehen lehen-fruituak zure Jainko Jaunaren etxera ekarriko dituzu. Bibl Ex 34, 26 (Dv pikainak, Ur autatuenak, Ol askin beñenak, Ker asikiñak, BiblE lehen fruituak ).
azpisarrera-52
LEHEN-GERO (Pl.). Pasado y futuro.
Len-geroak beti orain dan Ark egiten eta igiarazten ditula. Or Aitork 314. Geldi ba-ledi zatitu liteke len-geroetan. "In praetaritum eta futurum" . Ib. 320.
azpisarrera-53
LEHENGO. v. lehengo.
azpisarrera-54
LEHEN GURASO .
(Pl.). Primeros Padres (Adán y Eva).
Len-gurasoen oben galgarriz / illun doguz adimenak. GMant Goi 78.
azpisarrera-55
LEHENIK. v. lehenik.
azpisarrera-56
LEHEN-JIN. Improvisado, espontáneo.
Gandiagaren olerkia ez da izanen lehen-jinaren heinekoa, bertsulariek ez dute ulertuko. Lf ELit 334.
azpisarrera-57
LEHEN-LEHEN.
azpisarrerakoSense-57.1
a) Primero. "Lehen-lehena, le premier de tous" Dv.
Len leneán joanbeardúte buruék exenpluaréki. LE Matr5 301. Apezek atxikiko dute zuzenez eta eginbidez doakoten lerroa; lehen-lehena. HU Aurp 219. Tubalkain, [...] ludian izan dan len-len ola-gizona. Lh Yol 5. Huna lehen-lehen hitzak. Zerb Azk 22. Haren lehen lehen mintzaira. Ardoy SFran 72.
azpiadiera-1.1
Lehen lehenak dire barraiatzeko lanetan. Hb Egia 127. Lehen-lehenak dire, / jakinen ahotan. Zby RIEV 1909, 397. Mintzaietan eskuara lehen-lehen dago. Ox 156. Irriz ase baten egin arazteko lehen lehena beti. Barb Sup 5. Kabalkina ere zen lehen lehena. Ib. 9.
azpiadiera-1.2
Primordial, más importante.
Erakutsizué lén léna déla pasátzea Jesusen konpañian trabájuen trágoa. LE Ong 16v. Bizitzeko behar diren / gauza lehen lehenak. Zby RIEV 1909, 108.
azpisarrerakoSense-57.2
b) En primer lugar. v. LEHEN-LEHENA.
Baño leen-leen, orra Colomb-Bechar. Anab Aprika 101. Hori lehen lehen agertzen zaio liburu hau jastatzen duenari. Lqrre ( in Xa Odol 12 ).
azpisarrerakoSense-57.3
c) Mucho antes, antiguamente.
Bear bezelako etekin eta irabazia emateko zuaitz eta basoz jantziak egon bear lutekela, len-len bezela. Munita 145.
azpisarrera-58
LEHEN-LEHENA. En primer lugar. v. LEHEN-LEHEN (b).
Ortáko len lena eskatzendú Jangoikoak urriki dakigun. LE ( in BOEanm 194 ). Oni agertu zitzaion len-lena. Inza Azalp 76. Bortia lehen lehena / hebenko ardientako / haitia diagü. Casve SGrazi 100.
azpisarrera-59
LEHEN-LEHENAGO. v. lehenago.
azpisarrera-60
LEHEN-LEHENDANIK. v. lehendanik.
azpisarrera-61
LEHEN-LEHENEAN .
(Intens. de lehenean ). En primer lugar.
Anitz trabajatuzué, akabazéien óngi Trentoko Konzilio jenerála, ta geró kunplizéien ártan ordenatuzén guzía; ta bera lén leneán paratuzé kidári ta exénplu. LE JMSB 291.
azpisarrera-62
LEHEN-LEHENENGO. v. lehenengo.
azpisarrera-63
LEHEN-LEHENETAN. En primer lugar.
Denek beren aipamena hartze baitute, horra ere, lehen lehenetan, Izpurako Luro Fundazionea. Larre ArtzainE 317.
azpisarrera-64
LEHEN-LEHENETIK. Desde el principio.
Ari-mutur guziak lotu bear dira len-lenetik. Ldi IL 79.
azpisarrera-65
LEHEN-LEHENGO. v. lehengo.
azpisarrera-66
LEHEN-LEHENIK. v. lehenik.
azpisarrera-67
LEHEN MEZA. Primera misa que da un sacerdote. v. MEZA BERRI.
Lehen mezan komuniatzen du saindu baten kharsutasunarekin. Laph 34. Bere lehen mezaren berrogoi eta hamargarren urtheburuko. Zby RIEV 1908, 607. Apez gazte lehen meza berriki eman dutenen karietarat. JE Bur 127. Leonek Lasarteko komentuan len-meza eman zezala. A Ardi 76. Lehen mezaren emateko herrirat abian. Iratz 144. Lehen meza kantatu zuen hogoita-hirur urtetako. Zerb Azk 63. Bere lehen meza eman aintzin. Ardoy SFran 310. Nor beharko zen lehen mezarat komitatu. Larre ArtzainE 210.
azpisarrera-68
LEHEN-NEOLITOS. Protoneolítico.
Pranko-kantauritar lurraldeetan Protoneolitos edo Leen-neolitos garaiak izen berezi bat du. JMB ELG 57.
azpisarrera-69
LEHEN-ORAIN (Pl.). Pasado y presente. Cf. LEHEN-GERO.
Lehen-orainak ditut begien aurrean. MIH 392.
lehen
<< lañeza 0 / 0 lehenago >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper