1. ( ill- V, G, AN; Lar (-nz-), Añ, H; -lh- VocBN, Dv, H), illuntzi (V-ger-gip), ulhuntze (ülhün- S; Gèze), iluntxe, iluntz Ref.: A (illuntze); AEF 1921, 52; EI 184; Lh y Lrq (ülhüntze); Etxba Eib (illuntzia); Iz UrrAnz (illuntzi), Ulz (illuntze); Elexp Berg (illuntze).
Anochecer. "(Al) anochecer, [...] illunzean" Lar (v. tbn. Añ). "(A prima) noche, [...] illunzerakoan" Ib. "Entrée de la nuit" VocBN. "Nondik ziren ilhuntzeko oihu hek?, d'où partaient ces cris de la tombée de la nuit?" Dv. "Hemen izanen naiz ilhuntzerako, je serai ici vers l'entrée de la nuit. Ohoinen beldurrez atheak ilhuntzerakoan hersten dituzte, de peur des voleurs, ils ferment les portes à l'approche de la nuit" Ib. "Illuntzi gorri aixetzu, goixe gorri euritzu (V-ger)" AEF 1921, 52. "Neguan goixago izaten da illuntzia" Etxba Eib. v. ilunabar. Tr. Atestiguado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, es sin embargo menos frecuente que al Sur, donde se documenta desde principios del s. XVIII. Iluntze es la forma gral. tanto al Norte como al Sur. Hay ülhüntze en textos suletinos, iluntzi no ambiguo en algunos autores vizcaínos (tbn. en Urruzuno) desde principios del s. XIX (alternando a veces con iluntze ), iluntxe en Oxobi (197), Lafitte (Murtuts 29), Erkiaga (Arran 170, si no se trata de errata) y Etchepare de Jatsu (56) (en los tres últimos junto con iluntze ), iluntz en Lauaxeta y JanEd, e illuntse, tal vez errata, en un ej. de Ezale (1899, 14a). En DFrec hay 44 ejs. de il(l)untze, meridionales.
Konpletetan illhuntzean. EZ Noel 101. Hil zen egüneko ülhünzian. Bp II 52. Eutzitzen ote dien illuntzea azkero etxetik irteten. OA 155. Tupina hutsa zuten batu iluntzean. Iraultza 74. Abagadune txito erazkua da illunzeti ta apalorduraño. Mg PAb 153. Ekusten dezu emakume bat illunzean kale ezkutu batean. AA II 212. Zenbat kalte ekarten daben illuntzeko familija etxera ez batutiak. JJMg BasEsc 124 (113 illuntzi). Goixian, eguerdijan eta illuntzian. Ur MarIl 1. Illhuntze batez. Gy 55 (v. tbn. 89). Astelen illuntze baten. Noe 17. Illhuntzeko ezkilak. Zby RIEV 1908, 774. Goiz da illuntze. Echta Jos 298. Gaztetasuna ta zartzaroa [...] gizonaren goiz ta illuntzea. Ag G 205 (v. tbn. 173). Illuntz eta jai gustatzen zaizka / zurruta eta kantuba. JanEd II 86. Illuntze aurrean. Inza Azalp 71. Udazkeneko / illuntze baten. Jaukol Biozk 5. Ilhuntxe batez lo egitea galdatu zuten etxe batean. Barb Leg 60. Mikel ikusi leza illuntzera bage. Or Eus 19. Illuntze aurreak atera dun aizetxo bigunak. TAg Uzt 238. Illuntzerako Debara irixteko asmoz. Etxde AlosT 76. Illuntzeko seirak inguruan. Bilbao IpuiB 180. Illuntzetan izan oi da euren [...] batzartxua. Erkiag BatB 136. Illuntzi aldera. Alzola Atalak 46. Illuntzerako, ura gerritako miña! JAzpiroz 75. Illuntzetan biarrari ixten deutsenian. Gerrika 256. Negu-giroko iluntze goiztiarrean. MEIG IV 112.
v. tbn. Astar I ap. XIV. Lard 431 (27 -nz-). Arr GB 11. Urruz Urz 61. Arrantz 33. Azc PB 86. HU Zez 183. Elsb Fram 136. A BeinB 72. Itz Azald 70. JE Bur 150. A Ardi 89. StPierre 20. Or SCruz 49. Enb 177. Laux BBa 116 (AB 53 illuntzi). Ldi BB 36. Kk Ab II 122 (49 illuntzi). Ir YKBiz 184. Iratz 185. Zerb IxtS 21. Lf Murtuts 19. Mde Pr 370. NEtx Antz 41. Othoizlari 1954, 21. Munita 94. Gand Elorri 39. Anab Aprika 89. Arti MaldanB 207. And AUzta 102. JEtchep 109. Akes Ipiñ 31. Ibiñ Virgil 102. Uzt Sas 64. Etxabu Kontu 54. Iluntzi: DurPl 80. AEF 1921, 52. Altuna 49. Otx 22. SM Zirik 92. Etxba Ibilt 464. Ülüntze: Chaho AztiB 10. Iluntz: Laux AB 78.

2. (Lar, Añ), illundute. "Obscurecimiento" Lar. "Obscuridad, obscurecimiento" Añ.
Kalte prinzipalenetarik bat [...] da adimenduaren goibeltzea, ilhuntzea eta itsutzea. Ax 341 (V 227). Subaren argi zabaldute ta nosian beingo illundutiaz. Mg PAb 130. "Eklipsa" deritza, [...] bi argi-egille oien illuntzeak. Berron Kijote 134.