Orotariko Euskal Hiztegia

1. (gral.; Lcc, IC 441r, SP, Urt I 9, Ht VocGr , Deen I 78 y II 89, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H, VocB), baigi . Ref.: VocPir 216; Bon-Ond 139; A; Iz ArOñ, R ; Lrq; Etxba Eib (begixa); Holmer ApuntV ; Elexp Berg ; EAEL 2.
Ojo; tbn. puede indicar la expresión del rostro o el estado anímico, y el modo o la dirección de la mirada. "Ojo con que vemos, begia" Lcc. "Catarata de ojos, begian izarra" Ib. (cf. betizar). "Cardenal del ojo, begiko natea, ustela" Ib. "Begia, ojo, vista" Lar DVC 179. "?il, organe" H. "Begiak ñir ñir (BN-mix, Sc), pestañear" A. "Begiak irazi, sacar los ojos (AN-5vill)" A. "Begiko jutarra, begiko zikiña (AN-5vill)" A Apend. "Begirik duen edozeinentzat ikusgarria da ori (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 82 (G-azp bistarik). "(Jokoan murgildurik daude): or ari dira joko(a)n begiak atera bearrean (G-azp-goi), begiak ate urranin (AN-5vill)" Ib. 225. "Begiak biziki gorritzen zitzaizkizun (BN-arb-ciz), begiak gorri gorri egiten zaizkit" Ib. 24.
Tr. General en todas las épocas y dialectos.
Aenetzia, lordibeguia (1150). Arzam 162. En Alduyde 50 azterbeguiç (1284). Ib. 162. S.A. begiçaval (1246). Ib. 162. Andere hona den lekhura ailtxa itzak begiak; / mundu oro eztakidik hura bezain balia. E 19. Zerbitzariák, obeditzazue haragiaren arauez zuen nabusi diradenak [...]. Ez begikotzat zerbitzatzen dituzuela, gizonén gogara egin nahi bazendute bezala, baina Kristen zerbitzari bezala. Lç Eph 6, 5s (He beha dagozkitzuenzat, TB xoilki beren begien aitzinean, Dv bakarrik begiko, Ol aien begitan bakarrik, IBe itxurak eginez, IBk bakarrik nagusiaren aurrean). Ala ez naiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? ala hire begia gaixto da, zeren ni on bainaiz? Lç Mt 20, 15. Baldin eure begi eskuinak trebuka eraziten bahau, idoki ezak hura, eta iraitzak eureganik. Ib. 5, 29. Hipokritá, idokak lehenik gapirioa eure begitik, eta orduan behaturen duk, idoki dezán fitsa eure anaieren begitik. Ib. 7, 5 (Lc 6, 42 eure anaieren begiko fitsa). Enzun ukhan duzue ezen erran izan dela, begia begiagatik eta hortza hortzagatik. Ib. 5, 38. Itzulirik erideiten ditu berriz lo daunzala, ezen haien begiak sorthatuak ziraden. Ib. 26, 43 (TB pisatuak, SalabBN loz phizatiak, Ur pisuak, Ip logaliak zerratzen zeitzen, Echn kargatuak, Dv nagituak, HeH logalez eroriak, Or nagi, Leon arras eroriak; Lç y He Mc 14, 40 kargatuak, HeH loak hersten zaizten, Ol astunduta, IBk logale, IBe astun). Begietako miragarri egin izan gaitzaizte munduari eta aingeruei eta gizonei. Lç 1 Cor 4, 9 (He, Dv, IBe ik(h)uskari, TB, Ker, IBk ik(h)usgarri). Predikatzen ditugu, skribatua den bezala, begik ikhusi eztituen eta beharrik enzun eztituen gauzák. Ib. 2, 9. Ikhusi dié ene begiék hire salbagarria, zein preparatu baituk populu guzién begitharte aitzinean. Lç Adv ** 4v. Negarrez beterik bere begiak eukala. Lazarraga 1151r. Edo idia edo begia, emongo deustak ene egia. RS 389 (cf. RG B 26: "Por los hombres rigurosos en cobrar sus deudas, dicen: Ekark idia edo begia"). Az ezak er[r]oia, diratan begia. "Sacar te ha el ojo". Ib. 136 (cf. O Pr 152: Erroia haz ezak, begiak dedetzak; Lar s.v. criar: Maita ezak belea, aterako dik begia). Gastelauna negia senar, oñean ar ta begian negar. Ib. 555 (TAV 3.3.2). Gure begi bekatorek / eztakuske iguzkiau (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 75. Zure begi ederro[k], / ene laztana, / katibaturik nabe, / librea ninzana. (1615). Ib. 3.1.23. Begiak deutse egozten biotzari kulpea. (Canción de amor vizcaína). Ib. 3.1.22. Fedezko begiz kanpoko akzidentez estalirik ikhusten zaitut Sagaramendu saindu hunetan. Mat 256 (cf. BEGIZ IKUSI). Zure odolezko izerdi haren ordain isur dezadan nik ere dolore hutsez neure begietarik ur eta nigar. Ib. 197s. Begiak buruan sabioak, eta eroak oñetan. RIs 16. Nausiaren begiak gizentzen du abrea. Volt 165. Neure begiak, mia eta berze sentidoak. Ber Trat 59v. Begietako sua gaizto dala, amodioa itxua dala. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Kontentez duela hirri allegera begian. EZ Man I 97. Bekhatuen punimendu edo sari ungien / bizia fiña artean jaunak eztu ematen, / bañan begiak ikhusi eta azken ordua, / nihori ematen dio merezien pagua. Ib. 52. Begiak suz dituela, isuria bisaia. Ib. 75. Xuka etzatzue nigar horiek begietarik. EZ Noel 117. Gure gatik, Iauna, egiten / ditutzu hauk guztiak, / bethi erne ditutzula / gure gaiñean begiak. Ib. 138. Baldin zerori salutatzera, mintzatzera eta present igortzera aitzintzen bazara, hark etsaiari bihotza hautsten eta arrobatzen dio, hark begia arraitzen dio. Ax 294s (V 196). Lehenbiziko bi sensuez, bistaz eta gustuaz, begiez eta ahoaz. Ib. 412 (V 268). Komunzki amorioa begietarik sarzen da. Ib. 392 (V 256). Erran komuna den bezala, ikhusten eztuen begiak eztu miñik. Ib. 290 (V 193; cf. O Pr 153: Ezakusan begik nigar eztegik; Mg PAb 121: Ez dakusan begijak, gatxik ez). Legearen arauaz, halako hutsik egiten zuenari bi begiak irazi eta athera behar zeitzanaz geroztik. Ib. 347s (V 231). Begiaz kheiñu egin diazon. Ib. 318 (V 211). Zeuk edo daukaz[uz] begietan odeiak, zerren nik dakust argirik zerua. "En los ojos debes tú de tener las nubes". Mic 12r. Begiz urdin / bezain gordin / zarela zur' egitez? O Po 3. Nahiz ezpegi / gauaz ilhargi, / ni zure begi / ederrek argi. Ib. 46. Zeren zur' oldez sendatu / behar nauena miratu / dut neure begiekila. 'J'ai contemplé de mes yeux'. Ib. 63. Zer, ahaz lakidita / haren begi polita? Ib. 36. Eztela begia asetzen ikusteaz, ez eta beharria enzuteaz. SP Imit I 1, 5. Non gutitan begiak goiti baitetzakegu zeruko gauzen ikusteko. Ib. 21, 4. Amudioak nahi du libro eta munduko afekzione guzietarik urrun izan, beldurrez barreneko begia traba dakion. SP Imit III 5, 3 (Ch barreneko argia, Mst barnetiko sua, Ip barneko argia). Berehala iujeatu zuen haren emaztea zela; begi nordest eta gaixto batek iujeatu zukeien haren amorantea zela. SP Phil 346 (He 349 begi gaizkiratu). Ala hik beraz behar baituk / fortuna hagitz dulzea! / sentitzen baduk bihotzean / hunen begien kolpea. Gç 81 (cf. BEGI-KOLPE). Ez, eztitut ikhusi nahi / Erregeen jauregiak, / ez eta bertze palazio / begien trunpagarriak. Ib. 170. Mokanes batez diotsate bere begiak estaltzen. Ib. 85. Athor, nigarrak begietan. Ib. 122. Ala hunek begi argiak! / Zerua die illhuntzen, / distiadura dibinoez / eguna die estaltzen. Ib. 80. Idi begi nigartiak nola behar diren sendatu. Mong 592. Espiritü bildü bateki, begiak behera so. Bp II 85. Emeki igan zen so zauskola bere diszipüliak, odei batek hen begier estal artio. Ib. 68.
(s. XVIII). Haren begia bethi dago atzarria, eta gauza guztiei dagote beha. ES 142. Engañadurik ezpadago begia / au dok Mutil balz Bergarako danzari koplaria. Acto 236. Ezpaduzu iuiatzen ikhusten edo aditzen ditutzun gauzez kanpoko idurien arabera eta haragizko begiz. Ch III 38, 2. Zenbatenaz gure xedea, zeiña baita gure arimako begia, garbiago eta xuxenago baita, hanbatenaz gabiltza seguratukiago hirrisku diferenten artean. Ib. 33, 2. Eztabela urtaiten negarrik geure begietati. Urqz 13. Ene begiak bustirik / zugatik negarretan. Gamiz 205. Jaungoikoak ez badeub begirik zerekin ekusten deub? CatCeg 25r. Atxik-arazten baititu begiak eta beharriak zarratuak, izpiritua lohi dezaketen objet guzientzat. He Gudu 114. Zuri diaudetzü ene begiak, zütan fidatzen nüzü, ene Jinkua. Mst III 59, 4. Agur bat egin ez dizunagana begi zorrotzak iraultzea. Mb IArg I 72. Bere bi begietatik negarra dariola. Ib. 84. Gutitan jasotzen zituen lurretik begiak. Ib. 179. Negarrezko iturri bi nere begiak izan bite. Cb Eg II 59. Lurrak jango dituen begi oriekin. Cb Eg III 385. Burutik berako andi batek begietara eman zion ta itsuturik gelditu zan. Cb Just 65. Fedearen begiekin behatzen diote munduko lazeria eta atsekabe guziei. Lg I 377. Erakutsi ziotzon handik begiak ikhus ahal bezanbat bazter. Lg II 131. Gizonen begiei gordea badago, hanbatenaz gehiago izarniatzen du Jinkoarenetan. Mih 94. Bégis beterik egon bear dú etxéko búruak adbertitzekó ta zelatzekó on den guzia. LE Matr5 9. Ohoria beste althera mintza laiteke haren begien khinper ari baginande zerbaitetan. Egiat 261.
(s. XIX). Ifernuak erraiak idekirik, / diote, hots, irets baginetza. / Bainan egun Jaunaren begitarik / ez daite nihor geriza. Monho 118. Gabian gabian / begirik itxi barik / oiaren ganian. DurPl 50. Gauza gaitza da aditzea begien kontra sinistu bear degula. Mg CC 196. Batera ta bestera begiak darabiltezala. Ib. 216. Odola ateratia, eskutur ikara bagia ta begi zolijak ditubenentzat ez da orren gauza gatxa. Mg PAb 49. Jaso begiak ta biotza zerurantz. Añ EL1 64. Neure naiaz, gurariz ta begiak zabalik jausi nas suzko oxin gartu onetan. Ib. 57. Gizon ta emakume delikaduak sentikorrak ta su-txatar bat eskura jausirik negar-anpulluak begietara ateretan deutsuezanak. Añ LoraS 117. Begi bat baño bearrago ta maiteago. Ib. 28. Begi batetik okerra zan. AA II 216. Aginte onen itzak [...] erabilliko dituzu begi bien erdian, eta letraz ezarriko dituzu zure etxeko atalburuan (Deut 6). "Inter oculos tuos". Ib. 10. Erran diezakezuedan guzia da gizonaren begiak deus eztuela egundaino ikhusi, gizonaren beharriak egundaino deus eztuela aditu. Dh 169. Txito ikuste laburra ta begi illunak daukaguz geure paltai begiratuteko. fB Ic II 216. Eurak [letrauak] diriala bein kereiliagaz doianaren poltsiari usain egin ezkero, Argok baino begi geijago daukeezanak. Ib. 169. Begiai eragin barik / arriturik, ikararik / dagoz yenteak entzuten. Zav Fab RIEV 1907, 535. Ez da erran behar begia ezin egin daitekela ardura K eta Z ikhusteari; letra horiek gaitzikorrago begientzat, eta hobeago izanen da, zeren gehiago lothuko baitire izpirituari. MarIl IX. Üskal herriko anderik / dirade izarren parik; / kolorik gorri, begik argi eta ajil haien airik. Etch 534. Ez duela abandonatuko bere eskuko obra, begia haren gainean izanen duela. Jaur 106. Eloy asi zanean / klaratzen egia / illun ifinten zion / Kamarak begia. Izt Po 64. Bego bethi, derra Esopok, nausiaren begia, / ikhusteko gauza nehor bertzek ez ikhusia. Gy 91. Hiru mendi badire, atheka bezala, / Laphurdi hegoatik beiratzen dutela, / begiei baitiote besta erakusten / nihor hekin gainerat denean higaten. Hb Esk 90. Begietako miragarri hura ikusi zutenean [...], arri egiñik geratu ziran. Lard 407. Begien zoragarria zan leku ederra. Ib. 128. Ai nola Aingeruak begiak estaliko zituzten ez ikusteagatik. Ib. 446. Begia begiagatik, ortza ortzagatik. Ib. 381. Begi hunak behar dira ekhitara ere haren elkhiteko. Ip Dial 24 (It ikuste ona, Ur begi argijak, Dv begi ona). Jainko Jaunak lurretik ilkhiarazi zituen zuhamu guziak, ederrak begiko, eta ahoko gozoak. Dv Gen 2, 9 (Urt ikhusteko eder, Ol, Bibl begi-betegarri, Ker begientzat eder). Hari da begiz kheinuka, zangoz joka; erhiz mintzo da. Dv Prov 6, 13 (Ol begiz keñu; Ker begiakaz kiñuka). Eskuak gainean ezartzen ziozkala, argia bihur zakion begietara. Dv Act 9, 12. Begi biyak dakazkit / malkotan asiak. Bil 64. Neri gisa berera / bein sartu zitzaitan / dama bat biyotzera / begiyetatikan. Ib. 57. Burua eta begiak aphal, iduri du hobendun bat bere jujearen aitzinean. Laph 55. Egia behin ezagutuz geroz, begirik ez du haren ikhusteko baizik. Ib. 131. Pozaren indarrez begi biak irten nai zitzaizkan. Arr GB 72. Lo gozo batek begiak itxi ziozkan. Ib. 47. Orai banuazü herriti, / ardüra dizüt nigarra begiti! ChantP 298. Egündano ükhen banü demendren leiñhüria / enündüzün ausartüren begila so' gitera. Ib. 174. Begi bat itxua du, / adar biyak motzak. Xe 298. Batek erraiten zuen: / trixte du begia! Elzb Po 209. Xorta bat edanez-geroz, begiak ñir-ñir; zer? ez dun ahalkerik? Ib. 207. Nori gogoak emon artu burduntzia, / tau sartuta galduko eutsala begia / agura berenoak bere andreari? AB AmaE 237. Nai dek begitik agertu biotzian ez daukiana? Bv AsL 109. Urre-zillarrak begirako onak, biotzerako txarrak. Bv AsL 131. Esan zion begi bat kiñatuaz. Apaol 40. Gure Manuri ez zaiok sekula begirikan legortuko. Ib. 67. Gobernadorearen begia etzen aski garbi saindu hekien loriaren ikusteko. Jnn SBi 146. Lanho batek hartu ziozkan begiak; itsutua zen osoki. Ib. 70. Giristino gazte harrek hain zuen arin eta alegera begia, non errexki ezagun baitzen alferretan zirela tiranoaren lan eta indarka guziak. Ib. 151. Haien begiak eztitzadan seküla kolpa bekhatiaren thona itxusiaz. Ip Hil 261. Eta hori zertako? Jendearen enganatzeko; begietara errautsaren emaiteko. HU Zez 42. Bits utsa da, Sebero, / gaurko iakituria: / begirako, mendia; / aizea, ukutuezkero. Azc PB 266 (en la versión de Ur PoBasc 378 begijentzat mendija). Urdailla baiño begiyak andiyago daukanazan yatun orrek. A BGuzur 119. Ain txikia dan begiko ikuslekutxuan, egiten da oso osorik gauza guztiz andiaren antz edo irudia. Itz Azald 164.
(s. XX). Etorri jakoen begietara beti betiko loa. Ag Kr 199. Anpolaiak baño begi gorriagoakaz, zoro baten irudira, zotinga ta negarrez. Ib. 204. Aztako tenpra guziuan egon zen begireki, zoinek zion bizitarzun obenena. Mdg 133. Arri batek arpegian jo zuen eta begi bat iya aterean utzi zion. Goñi 49. Lenengo ikusi zendudazanean, sartu ziñean nire begi bietatik biotzerarte. Echta Jos 110. Begia baño naiago leuke etorriko bazintzake. Ib. 250. Eta iguzkia, begietarat baitago arratsalde aphalarekin, guziz gibelekoentzat! hok itsutzen baititu eta [...] ez uzten ikustera! JE Bur 28. Horra egiaren bigarren itxura, gure begietakoa. Ib. 165. Ia begietaraño bizarrez jantzia. Ag G 170. Logale, enauk besterik: [...] Begi batez bestea ezin ikusi diat. A Ardi 48. Guztien begiak berarengan zituen. Ib. 71. Atso guztijak barre santso baten dagoz eurai begira, bixi-bixi ta pozik daukezela euren begi tximurrak. Kk Ab I 58. Ikusi zuan jateko ona zala, begitarako ikusgarria ta itxuraz atsegiña. Inza Azalp 47. Han izan bazinezte... Hirriz urratuak, nigarra ere begietan geldituko zinezten, egiazki. Barb Sup 44. Bazter guzietan, alhorrak, begiek ikus-ahala urrun, ogi urhezkoz estaliak. Ib. 141. Boneta begietaraino sarturik. Ib. 180. Borthizki joka, begiak sutan, / ezpata xoil bat eskuan. Ox 161. Azken-asper bat eman nai die begiai urrutira ikusten duan jaiot-ibarra betikoz utzi baiño leen. Mok 21. Besoak zintzilik, begiak laiño, barrua laiñoago. Ib. 19. Txoria zegoaneko gelarik ez iriki, begien agerian ba zegoan ere. Or SCruz 88. Arrisko gogorren artean ibilli bearko dek, nere ondotik urruti, nere begiak iritxiko ez auten tokietan. Alz Ram 23. Mundua hor dut meneko, / hedatua enetako; / haizia musikan ari zait / beharrien goxoko; / badut ere gai begiko. Etcham 74. Umearen eitetik begi erne batek aski errazki bila dezake aita. FIr 159. Azkenian kalaka, harramantza eta oihutan, denek matelak gorrituak, lephoko zainak antuak, begiak bizi eta xorrotx. Zub 98. Begiek etzuten sinetsi nahi han ikusi zituenak. Ib. 70. Emen alairik / nago begijok urten biarrik, / gauza guztijak ikusi nairik. Enb 202. Samiñaren miña! orain ernai nabil; / begitatik juan yat betiko lua. Laux BBa 134. Beribilen gidariek begia luze, harrizko arkua noiz agertuko zaioten. JE Ber 45. Baratz-erdian dut arki / amona: alderoka dator, / begi galduak nora-nai... "Sus ojos anublados". Ldi BB 148. Begien zuria ageriz. "Poniendo los ojos en blanco". Or Eus 344. Sua dario mutillari begi bietatik. TAg Uzt 60. Ariek ziran begi sorgiñak Matxinen bigarren alabarenak! Ib. 214. Agintari-ordekoen begi zorrotza gañean dabela, ez litzatekez ondo ibilliko. Eguzk GizAuz 129. Ganen, zeruan histurik izar begi arraiak, / gau-amets beroez barnea pilpilka. Iratz 113. Goliath atxeman zuen kopetan, bi begien artean. Zerb IxtS 53s. Begi handi batzu egin zituzten ba herriko gizonek, ezin ontsa xilatuz guarda ondoaren matrikula. Lf Murtuts 16. Aro itsusi hauiek errefriaturik seguraz ere, arras begi trixtea kausitu nion. Ib. 10. Barur egiten duzuenean, ez jar begia ilhun, gizon faltsuen pare. Leon Mt 6, 16 (Lç itxura tristetako, He triste, Dv begithartez ilhun, Hual beltzuri). Burua besa-tartean sartu, begiak itxi-itxi egin eta alaxe egon oi zan. Etxde AlosT 28. Aurpegia leun daukazu, begiak azal, esku-zaiñak etzaizkizu nabarmentzen. Or QA 150 (cf. nota del ed.: "ez zuloan edo barnera sarturik"). Neri etzaizkit ileak beiñere laztu [...], ez begiak zuringotu, ez dut korderik galdu. Ib. 173 (cf. PMuj: "begiak xuringoturik, con los ojos en blanco"). Ez dezagun iñor gure begi soillez ebatzi. Etxde JJ 218. Etzuten begien ikusmiran iñoren arrastorik topa. Ib. 111. Zure biotzaren ontasuna begi xamur oriek erakusten baididate. Ib. 245. Arantza, baltzerana zan, begi illunduna, barrura dei-egiten dakien begi zoragarrien jaube. Erkiag Arran 26. Ez dute aski begi hamazazpi-hemezortzi urte dituzken mutiko mehats luxe batentzat: hain zartako ederra ematen dio pilotari! Zerb Azk 116. Ezkilen ondotik zer ikusgarriak, dela itsasoko alderat, dela mendirat! Begien asea! Ib. 16. Hen begietan ezagützen nian irri-karkaza handi isil bat. Mde Pr 133. Haren begiak borobildu ziren harridura gatik. Ib. 157. Langile batek begi bat galdu du ezbehar batean. Kristalezko begi bat erosten du beraz. Ib. 72. Bezperan bezala musu bat eman zion begietara. Mde HaurB 44. Ganaua neurtzekuan, eiten da, kordela artu, ta, tak, tak, guutzia egin kordelakin, ta mun egin kordelai, ta nee begixak ezteixola gaitzik ein esaten da (V-gip). Eusk 1956, 211. Euren artean ba ei zirean banaken batzuk bekokien erdien begi bakarra eukienak be. Akes Ipiñ 30. Iguzkiak joiten zuen. Lehoin, hartz eta zimino horiek debrua begietan iduri zuten iguzkitarat. JEtchep 40. Etzuen bere lagunari behatu ere. Begi ta gogo han zagon paper handi haren aintzinean zoraturik. Ib. 40. Soin osoa begi baliz, zerez entzun? Zait Plat 126. Nun begia, hara tiroa. Arti Tobera 280. --Ortarako begi berriak --azti-begiak-- izan bear, nunbait, edo sen apartekoa, susmo berezia, intuizioa, edo musek igorritako doai sotil ori. Vill in Gand Elorri 12. Pena ematen zidan gixarajoak. Begi biak aunditurik zeuzkan negarrez. Salav 32. Itzetan gogorkeria ta begietan eztia jartzen jarraitu zuen. NEtx LBB 149. Zenbat bidar egon ete zan Txingudi itsasadar oni begira Loti, Jaizkibel mendirantza bere itsas-gizon begiak. Alzola Atalak 88. Gorputza sendo eta begia / argi edade orretan, / urte oriek dauzkan gizonak / ez ditu saltzen urretan. Uzt Sas 188. Gordian ezin egon dirade, / ain dirade dotoriak, / begiak piskat gozatutzeko / zer dira gauza obiak? Ib. 321. Begi eztian begira zaude / hartu duzun senarrari. Mattin 77. Hortaz oroituz maiz etortzen zaut nigarra begietara. Xa Odol 114. Zuretzat baizik ez dut begirik, zare ene iguzkia. Ib. 114.
A ze zikiña atera diozun begitik! (AN-araq). (Esan diozuna bearrik esan diozu; bestela nork daki zer gertatuko zitzaion). Inza NaEsZarr 14. Ejitoko ilunbeak baino ilunagoen erdian, Damaskora gabe, argiaren distirak begiak liluratu dizkielako. MIH 374. Hizkuntza idatzia begiek jasotzen dute bestek baino lehenago. Ib. 111.
(Como primer miembro de compuestos).
Lege naturalean asko zen [...] kanpoko zenbait seiñalerekin, kontu egizu begi ailtxatze batekin edo belhaurikatze batekin, Iainkoari berari kofesatzea. Ax 523 (V 337). Mustatxak erhi puntez goiti biribiltzea, xirloak barraiatzea, begi dardoak aurtikitzea, kapa ukhondoaz zabaltzea. SP Phil 285 (He 286 begi dardo artikitze bat). Indazuz negarrezko begi-korrontak, urtuteko neure erru atsituak. Añ EL1 93s (EL2 103 negar-korrontaak). Zilar-plaka lodi bakotxa hegiz-hegi zilarrezko lore ñimiño batzuek bere lagunetarik berexten dute, zedarritzen, ikusliarraren begi-atseginarentzat. JE Ber 62. Erriko biztanleak ao batez begi-ikaraka esango dabe: "Larretxeko sorgin gaizkillea dabil or egazka". TAg GaGo 33. Jasoaldi bakoitzean, begi-irriño atsegiña bialtzen zion emakume illegorriak. TAg Uzt 181. Matxinek irakurri zun ugazamaren begi-dirdaian eta abots zorrotzan Usoaganako gorroto agintza. Etxde AlosT 26. Zure eskutitza jaso bezain laster, begi igurtzika asi nintzan... Amesetan ote nabil? NEtx Nola 29. Ikusgarri begi-mingarriak badiran bezala, soiñu nekagarriak ere badira. Or QA 131. Aren arpegi lerroak eta begi-mintzoa (expresión de los ojos) aitaren berdin-berdiñak ziran. Etxde JJ 215. Zuen begi-aintziretan / ezinbertzez gainbetheak / hondatzen naiz, ithotzen naiz. Mde Po 37. Begi-ateak itxirik, gogoari eragotzi zion gaiztakeri aietan sartzea. "Clausis foribus oculorum". Or Aitork 139. Ikus-gogoan baita, eta ikasteko zentzu nagusiak begiak baitira, idazle sainduak "begi-irrits" izena eman zion. "Concupiscentia oculorum". Ib. 288. Emakumeen begi-itaune batek zer esan nai dauan, ezta errez adirazotea. Erkiag Arran 29. Berbak begi-puntetan, berba pillo bategaz ikutu zindudan. Gand Elorri 31. Aren arpegi-ziñu ta begi-jokoak [...] zarrada aundia eragiten eutsen arako biotz bigun eta meneko ziran mutiko beratz eta ikaratiai. Erkiag BatB 20. Itz-neurkera gaizki egiña daukate: begi-iritziz, ez belarri-iritziz. Or in Gazt MusIx 20. Eten den betiko gure begi-soka. NEtx LBB 243. Begi-laineza ote? / Zerua lekuz aldatzen / ari ote dan, det kezka. Ib. 228. Ba ote dago esan beharrik ez dela begi-nekea Silvana Mangano berriro ikustea? MIH 324.
(Compuestos copulativos; en pl.). v. BEGI-BELARRIAK, BEGI-BIHOTZAK.
Aurpegiko begi-ezpañak eta buruko muñak materi loi ta ar egiñak eta azpiko orzak belztu ta erdi eroriak. Mb IArg I 223. Orduantxe azalduko du bere burua plazaren erdian jendearen begi-beatzak bereganontz luza-arazirik, nor ote dan... Mok 12. Nire nagosi yauna kurpituan egoan belaunika, esku-begiak zerurantza. Or Tormes 113. Mozkortuen begi-sudur eta ezpañak gorri. FIr 192. Bihotz-begiak urturik, nihor ez ote da joaten, / Kurutze-pean biltzeko Jaunaren azken auhena? Iratz 100. Biotz-barnean oreturik zeukan pozoia, abagune orotan erten oi zitzaion begi-mingañetatik. Etxde JJ 26. Ziñu bat egin eutsan mutikoak Lustreputx-eri buru-begiekaz, barru-aldera joan nai leukela adierazoaz. Erkiag BatB 91. Jira-biran usaika dabiltzan beleak begi-sudurrak sarrazkira luzatu oi dituzten antzera. Garayalde Elezar 70. Ta gizonak / gelditzen zaizkit / begi ahoak zabalik. Azurm HitzB 44. Nere begi-adimenak ez dira zenbaitenak bezain zorrotzak. MEIG I 198.
(En caso instrumental o sociativo, gralmte. acompañado de adjetivo, compl. con -ko o -ren, etc., con verbos como begiratu, ikusi, hartu, etc.). Mirar (ver, acoger, etc.) con (buenos, malos, etc.) ojos. Son especialmente frecuentes las expresiones de este tipo con begi onez y sus antónimos (gaiztoz, txarrez, etc.). "Begi zeiarrez behatzea, regarder de travers, torves oculis; begi gaitzez, de mauvais ?il" SP. "Afectuosamente, begi onez, maitero" A DBols. "Irakasleak [...] begi onez ikusten du (G-azp, B), begi onekin ikusten du (AN-gip)" Gte Erd 48. "Begi txarrez ikusten dute (G-azp-goi)" Ib. 249 (B ezin dute ikusi).
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
Aitatasunezko begi eme batez behatzen ohi zuena detestazionetan harturik eta abhorriturik begietako ere sobera izan zaió. Lç Adv * 8v. Beha ezak bada othoi, eure klemenziazko begiez eure eliza guzietara. Lç Ins A 7r. Beharrean daudezinak zeure begi pietatezkoaz miratzen ditutzuna, enzun ezazu othoi. Mat 357. Iaunak behatzen darotzu Aita onaren begiaz / ezen gozarazi nahi zaitu bere gloriaz. EZ Man I 124. Berari zioten begi / zeharrez begiratzen, / aski ziotela bere / aiherra erakusten. EZ Noel 91. Nola berak ezpaitzuen edaten, begi gaitzez behatzen zerauen arnora emanak ziren guztiei. Ax 406 (V 265). Zenbait arrazoinek gonbidatzen bazaitu bertzetara ioaitera, zoaz Iainkoarekin, Filotea, eta ikusazu zure laguna bihotz eta begi onez. SP Phil 326. Horrela behatzen deraukuino begi gaixtoz, sekulan ezin garatezke haren gogorako. Ib. 428. Neure buruaz egiten derautzudan bihotzezko eta barreneko sakrifizioa, usain on bat bezala begi arraiez hartu. Ib. 76s. Gehiago ere honki egin behar deriegü, haieki minzatü, salütatü eta haier begi honez so egin. Bp I 95. Jainkoak begi onez behatu dioela haren aphaltasunari. He Phil 215 (SP 214 gogo onez). Bekatu loien zikinkeria da Jesusek bein badere begi onez ekusten ez duena. Mb IArg I 128. Errebelatzen edo galzen bazaio [...] al-ere begiratzen dio besteei bezain begi leunez ta nai onarekin. Ib. 310. Gaizki dabiltzan mutillei nagusiak bezala begi zorrotzez begiratzen diela. Mb IArg II 300s. Ea, zeruko Erregiña, limosna bat, Andrea. Pobre bear oni begi onez begirazaiozu. Cb Eg II 77 (Dv LEd 142 begi onez begira diozozu). Begi onez du behatu / Jaunak ene gainerat, / errautsetik nau altxatu / dudan diñitaterat. Monho 150. Jaungoikoaren mesedeak gogora sarri ekarriko bazinduzte, [...] beste begi batzuekin munduari, eta munduko banidade, interes eta gustoai begiratuko ziñieke. Gco I 446. Askotan gertatzen da munduan gizonak begi onez ez ekustea emaztea, batezere azalprinza zimurtzen eta ortzak erortzen asi bazaizka. AA I 586. Baldin Jainkoak hanbat gaitzetsi badu hantustea aingeruetan, [...] zer begiz lekusake ni ezjeusa baithan, ni lurreko herrautsa baithan, ni nere bizian hanbat bekhatuz kargatu naizena baithan! Dh 107. Ez deutsa Jaungoikuak begi bigunaguakin begiratuko munduko Errege bati, Agintari bati edo aberats bati, Erregia, Agintarija, Jauna edo aberatsa dalako. fB Ic I 22. Ikusten gaituztela / begi onarekiñ, / Euskal-erriyan artu / beso zabalakiñ. Echag 69. Begi fagoragarriez beha zozu zure zerbitzari huni. JesBih 459. Kainek ez bait zuen / garia autatu, / Jainkoak begi gaiztoz / zion begiratu. It Fab 223. Gizon batzu zaudien / beha zer urak <urr-> eramaiten zien. / Batek, so eginik begi oroz, / zioten unzi bat zela. Arch Fab 115. Zan neure Jaungoikua, eta ez neutsan jaramonik egin, begi okerrakaz, albakera ta ziarretara begiratu neutsan. Ur MarIl 37. Geroz begi onez begiratzen etzioten, eta itz on bat ere ez esan. Lard 48. Berri pare gabe au artu zuen ezkero, zein begi onakin begiratuko zion esatea erraz ez da. Ib. 366. Zeruko aingeru batek bezañ begi maitatsuarekin begiratuaz. Arr GB 104. Erregeren odoleko andre bat zen, Iñaziori begi onez behatzen ziona. Iñaziok bere aldetik ez zion begi gaxtoz behatzen. Laph 4. Ez dit begi txarrekin beidatzen. Sor Gabon 36. Protestant horiek gu baino lehen hemen ziren, eta ez gituzte begi onez ikhusi hunat jiten. Prop 1880b, 277. Baña denborarekin, oztu zan animako lanetan, eta asi zan lurreko gauzai begi argiarekin begiratzen. Bv AsL 63. Balakite gure berri hobekixago hiritarrek! [...] bertze begiz beha lezagukete. HU Aurp 200. Egungo eguneko dantza itsusien berri ongi dakitenek goraki diote, begi garbiz ezin ikhusiak direla. Arb Igand 143s. Geienen aldetik izaten dira begi txarrakaz ikusiak. Itz Azald 207. Mañasik jakin ez arren antxiñatxutik begiratuteutsan begi onakaz Egurbidekoak. Ag Kr 119. Nolako begiakin ekusiko zituen Ama Birjiñak gauza ook zerutik. Goñi 114. Otu jat, neskatilla orrek begi argiakaz begiratzen deustala. Echta Jos 52. Utz ditzala begi onez, larderia ala jazarkunderik gabe, Elizaren aldekoak iduri zeien garaitiko guzien eraikitzera. JE Bur 57. Manueltxok begi onez begiratzen zion opill gozoari. Ag G 70. Nola nik ez nakien ezer, arriturik begiratzen nion begi larriakin; bañan aita etzan urrikaltzen nitaz. Ill Testim 12. Ortikan agiri da garbi nolako begiz ikusi bear duan kristauak dotriña. Inza Azalp 19. Ez dakit, konbertitzeko hoin errexak izanen diren Xaneta eta Maria, Jainkoak zuen josteta begi onez ikusi behar ere balu! Barb Sup 116. Jaun andereak, begi onegiz / guri beha zaizte egon. / Milesker eta Jainko maiteak / orori digula gau on! Ox 62. Arren, begira begi maitetsuz mundu eroai. Jaukol Biozk 35. Jaso erazu begi onez semeak eskeintzen dizun maite-agiritxo au. Or SCruz 5. Milla urte bixi ixango bagiña be ezkenduke eguno zuk eta nik begi onez alkar ikusiko. Otx 69. Itxaropen-begiez etorkizunari begiratzeko ez giñan gauza. Ldi IL 133. Lenbizi zerga-biltzalea izan zan; olakoai oso begi txarrez begiratzen zieten Yuduak. Ir YKBiz VIII. Gizartekeria begi txarrez dakuse baserritar zintzoak. Eguzk GizAuz 120. Erran gabe doa Italianoek etzutela Aita Saindua begi onez ikusten Frantzian. Zerb IxtS 106. Arbasoen mintzaira [...] ikasi egin dute, eta ikasi gogo ez dutenek ere begi onez so egin ohi diote berpizkunde horri. Mde Pr 263. Pozten ere nintzan, Itun zarreko lege ta Iragarle, oi ez bezalako begiz irakurrarazten. Or Aitork 131. Errodrigok Milia begi onez ikusten duala, garbi dago edozeñentzat. NEtx Antz 38. Kaltegillia baldin bazera / gero zuk kalte egiñak / begi txarrakin zu ikusita, / estutuko ditue agiñak. And AUzta 151. Bazkaldarrek begi onez ar nintzaten, berriro ausartu nintzan esaten: --Neretzat bakarrik jan geiegi daukat. Anab Aprika 63. Orixe esanik, ez eben euskaldunak begi makurrez ikusiko, ausaz. Erkiag BatB 116. Egia biziki gaurko idazleak ezin dezaiokegula lugintzari bi milla urte lenagoko begiekin so egin. Ibiñ Virgil 25. Ez dute inoiz zaharragoek oso begi onez ikusten gazteagoen etorrera. MIH 302. Euskaldun berria izanik, eta bere aldiko euskaldun berria, ezin gauzak ikus Larramendiren begiz. Ib. 347. Lekuak, jendeak eta hautsez orakatuak zeuden liburu zaharrak begi berriz ikusten erakusle eta gidari izateaz gainera. Ib. 288.
(En ablativo). "Irakasleak begi onetik ikusten du (G-azp)" Gte Erd 48.
Ni, ez neronek esaten dedalako, baiña naiko begi onetik ikusten ninduan maixu arek. Insausti 77.
(Acompañado de adjetivo y de verbos como erakutsi, jarri o ipini). Poner buenos (malos, etc.) ojos, mostrar agrado (desagrado, etc.).
Baña ifinten deutsazu bekoskua edo arpegi iluna, egiten deutsazu mespresa edo menosprezijua, ifinten deutsazuzala begi okerrak. Astar II 26. Etzan Franzisko Ejitora urre billa juan, baizik animen billa: ona zergatik begi txarra urriari jarri zion. Bv AsL 218. Riktrudisek begi onak ipiñi deutsazala prankotarrari. Ag AL 98. Txomiñek esaeutsazan onek berbok, entzuebalako Mari Jesusek begi argiak erakusten eutsazala. Echta Jos 125. Neskazarrak eztiote Madalenari, Madalenari, / beinolako begi onik aspaldi luzez / ai! erakutsi (B). "Las muchachas ya no tienen tanta devoción a la Magdalena". A EY IV 44. Nere zarrenak, Koldok alegia, ogei urteak beteak dizkik, ta zuen Itziarri begi argiak jarri dezazkiokek. NEtx Nola 24. Baserri gauzetan ere, askotan baserritarrak aurrerapenei begi-beltzak jarri arren. EgutAr 3-1-1957 (ap. DRA).
(Sin adj.; complemento en dativo o alativo). Mirar, poner los ojos (en).
Elizarikan ikusi nai ez, / beti festara begiyak, / beren buruak apaindu eta / "nun dira erromeriyak?". Xe 343. Trabenariak begi zion Ganbeluen etxeari, bada zegoan leku onian. Urruz Urz 18. Zertan udalen dan igertzeko / begi bear diot bide-ertzeko / pago pertxenta gazteari [...]? "A qué mirar". Ldi BB 112. Erantzi eta ikus-bearrez / sorgiñagana du begi. "Por curiosidad dirige la vista a la bruja". Or Eus 333. Euskalerritik urruntzekoan / itsas-egira begia. "Al alejarse del País Vasco miraban a la costa". Ib. 203. Zurrun gelditu naiz, aldarean Petri dagoen antzera: / betazala geldi, arnasa doi doia, begia bestera. "La vista a un lado". Or Poem 521. Illuntzeko bakarrean / --begi biak urrunera-- / geldi-geldirik azaltzen jataz / gogoramenak burura. Gand Elorri 176. Begiak Zugana ditut, eta nere oiñak xedebatik Zuk askatzen dituzu. Or Aitork 83. Ni, begiak zugana negar, / kresal sumiñez zear banoa igari. "Yo, puesto en tí el lloroso rostro". Gazt MusIx 135. Askok diyo bada begi / arpegi txuri eder orri. Auspoa 128, 52.
(Gralmte. en plural, con casos locales de decl.). A (de, etc.) la vista, ante (de delante de, etc.) los ojos. "Acatamiento, presencia, y se usa en ablativo comúnmente [...] En vuestro acatamiento, zure aurrean, zure begien aurrean, zure begietan" Lar. "(Está a la) vista (c.), bertan, aurrean, begien aurrean (AN) aitzinean dago, begietan dago, bistan dago" Añ. v. BEGIEN AURRE; BEGIETATIK UTZI, BEGIETATIK GALDU.
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino (en el que solo encontramos algún ej. moderno).
Iangoikoa, edetazu amoria gogotik / eta haren irudia ene begietarik. E 167. Baina orain estaliak diaudek hire begietarik. Lç Lc 19, 42 (He begietarik, TB begietan, HeH, Dv, Oteiza begien(t)zat, Brunet begietatik). Ezta kreaturarik batre haren aitzinean ageri eztenik; aitzitik gauza guziak dirade billuziak eta irekiak haren begietan zeinekin baitugu gure egitekoa. Lç Hebr 4, 13 (He, TB begien aitzinean, Dv begien azpian, Ol begitan). Ken zatez ene begietarik. Lazarraga 1152r. Arrezkero ene semea / eztakust neure begietan. Ib. 1197r. Prestu baño gehiago dela gaizki bizirik / edozeñek begietan daduka ikhusirik. EZ Man I 95. Zer probetxu da gordetzea, eta ienden begietarik eta beharrietarik ihes egitea? Ax 435s (V 284). Munduaren begietarik ioan denean, laster ere ioaiten da haren orhoitzapena gogotik. SP Imit I 23, 1. Guti uste orduan / zakusala begietan / haren bizi eguna, / zioala lasterketan / hurbiltzen gau illhuna. Arg DevB 135s. Ene arima, zeiñ othe zaik / bistarik den ederrena, / eta zeiñ da bi begietan / nahienik ukeena? Gç 141. Ama extasian dago Haurraren begietan. Ib. 74. Zeren apainket oriek egiten diran [...] ekusle eroen begian beren buruak eder-erazteko. Mb IArg I 74. Gauz itsusia da Erregeri egiten zaion edozein txarkeri, bekaitz edo deshonra, baña egin dakikeon andiena [...] da berari bere begietan egiten zaiona. Ib. 260. Batek Santo Kristoa begietara eraman zion; bañan istua bota ta kendu zuen. Cb Eg II 186. Arbuiotzat hartu zuen hek ez agertzea etxerakoan haren begietara. Lg II 120. Lege saindu hura begiratuko dut azken hatzerañokoan ene begietan. Mih 91. Zer endelgatzen düzü obren kanpuaz? Endelgatzen düt gure obretarik gizonen begietara <-tera> agertzen dena. CatLan 107. Jangoikoa engañatu ezin due mundukoen begietatik estaltzen badue ere beren kutizia. Mg CC 174. Zabiltza nere aurrean eta begietan, eta zu izango zera bear bezalakoa, esan zion Jaunak Abrahan Patriarkari. AA III 325. Deus ezta Jainkoarentzat gorderik; diren gauza guziak agerian dire haren begietan. Dh 205. Alabien pekatu isilak guztijen begietara urteten dabenian: negarra, zizpuruba, zotina eta atsakabia. Astar II 96. Orain artean, ilik bada bere, ikusi izan dozu zeure Semea; baia iya ar-losa astun batek estaldu deutsu begietarik. Añ EL2 210. Jainkoaren legeari obeditzea gatik, gordetzen ditu gizonen begietan bere dituen Erreginaren, birjinaren, Jainkoaren amaren kalitateak. Jaur 357. Amak galdegiten ditu bere haurrentzat lurreko handitasunak; Jesu Kristok ordainez begietarat emaiten diozkate zeruko handitasunak irabazteko. Ib. 402. Mundu guztiak dakuts bere begietan / arkume asko dala gure mendietan. Izt C 176. Hola eman duenak norbaiten begian / irabazi guti du, yartzeko lorian. Hb Esk 183. Kargudun eta Apaiz-buruak jendetza ezin esan-alakoarekin orpoz orpo zer[r]aizkiola; bada, pauso batean ere begietatik uzten etzuten. Lard 458. Adan esnatu zanean, Jainkoak [emakumea] begietan ipiñi zion eta, ikusitakoan, esan zuen: au nere ezurren ezurra eta aragiaren aragia da. Ib. 3. Hekien begietarik joanezkero, laster joanen naiz hekien gogotik ere. Dh 118. Ya etsitua zuen aski hurbil nihon bazitekela, zuhamu osto zabal bat ethorri zitzaionean begietarat, trenxoin bat ur bederen gainean! Hb Egia 22s. Ken akizkit ordu gaiztoan eta laster nere begietatik, eta ez geiago agertu nere aurrera. Arr GB 40. Ez dedilla iñor izan jakintsu, diot nik, bere begian. Bv AsL 199. Begietatik zelan juan Eguzkia, / alan kerizpetuten da lurra guztia. AB AmaE 344. Ez daukagu ere, Arrotako herri ttipiari doakola Eskual herri guziaren begietan horrela emana izaitea. Bainan etsenplua heldu den lekutik hartzen dugu. HU Aurp 130. Ez khexu Jainkoak ikhusteaz baldin jendeen begietarik gordetzen badire. Arb Igand 48. Norbaitek zartada baten odei-ganean estalki baltz da izugarri bat zabaldu-ta legetxez, etorri ei-iaken gaba euren begietara. A BeinB 78. Arik eta odei batek euren begietatik ezkutau eta estaldu eban artian. Itz Azald 37. Begietatik urruti, ezta biotza negarti. Ag G 314. Guzion begietan / oraiñ da azaldu, / nola mandua dezun / antiklerikaldu. Urruz Zer 50. Etxean sarturik daude, iñoren begietara ateratzeko bildurrez. Inza Azalp 75. Oi zun bezela, Santa Cruzek bi mutil tartean ekarriazi zun bere begietara, baionetak ageri zitutela. Or SCruz 79s. Urte-giroak ene begian. "Paisaje de las estaciones". Ldi BB 106. Nai dunak ikusi, / Aita begietan du. "Delante de los ojos". Or BM 86. Ludi, aingeru ta gizakien begitan aurkeztuak baikera. Ol 1 Cor 4, 9. Erri begian an dakusate / Mezara doan Katalin, / artajorretan esan baikenun / ote-zan ez ote sorgin. "A la vista del pueblo". Or Eus 331. Sarjentua ez madarikatzearren, arengandik aldentzen nintzan eguraztu-itxuran, baño begietatik kendu gabe. Anab Aprika 66. Moralak begitan jartzen digun giza-ideal orrek, bada, Arengan du bere sustraia. Vill Jaink 93. "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun. Ardoy SFran 234s. "Ez naiz zurea iñoiz geiago izango!" Esan eta bereala, aize meearekin naasten dan kea bezala begietatik suntsitu zitzaion. Ibiñ Virgil 117. Ba dirudi nere begitan daukadala oraintxe. Berron Kijote 221. Juaitian Ligik gora, / hedatzen da begitara. "Il s'étend à vos yeux". Casve SGrazi 72.
(-(r)en begietan y, con mucha menos frecuencia, begitan, begian, begira). A los ojos de, a juicio de, en la consideración de. AxN explica munduko arauaz (507) por begieta [sic ¿por begietan?].
Oneretxien begietan gauza ezairik eztan. "En los ojos del amante". RS 242. Gizonen iujeamendura laudatzeko den gauza, hainitzetan ene begietan da baiatzekoa. SP Imit III 46, 4. Etzazula iduk zeure burua <bura> bertzeak baiño hobeagotzat, beldurrez guzietako gaixtoena ager zaitezen Jainkoaren begietan. Ch I 7, 3. Zure begietan dago / ene suertea / nai baduzu bizia / edo eriotzea. Gamiz 204. Utz zatzigun gaiñerako guziak, eta gure buruak errenda tzatzigun agradagarri Nausi dibino haren begietan. He Gudu 63. Hanitxetan gizonen jüiamentian laidable edireiten den gaiza, eztate hala ene begietan, bena bai itxusi eta okher. Mst III 46, 4. Onen eriotzarekin estali zuen munduaren begietan bere gaistagintza ta Jangoikoak begirik ezpalu bezain lasai etzandu zen. Mb IArg I 246. Biotz garbi, fede bizi ta borondate leial batek Jaunaren begietan ta estimazioan zenbat balio dezakean. Cb Eg III 340. Jainkoak ez ditu bilhatzen bertzeren merezimenduez berreginduak direnak edo gizonen begietan baizik garbi ez direnak. Lg I 250. Munduak eskain ahal zietzatzuken gauzarik aberatsenak, ederrenak fitz bat; oraño zerbait gutiago ziren zure begietan. Mih 18. Ordean [diferentzia] hau da oso-osoa axaletikakoa, fedearen eta errelijionearen begietan ez da batere diferentziarik. Brtc 207. Gorde behar da biotza asmo, gogo edo Jaunaren begietan ongi ez dirudien pensamentuetatik. Ub 177. Konfesio garbi egiazko ta oso batek, laguntzen dionean bekatuen damu ta ondu nai zindoak, onratzen duela anima Konfesorearen begietan ere. Mg CC 139 (CO 206 Konfesoriaren begijetan). Asmau egizuez beste penitenzia txiki batzuk, bada eginik borondate onagaz, andiak izango dira Jangoikoaren begietan. Añ LoraS 59. Jaunak kendu zion bizia, zeren gaiztoa zan beraren begietan. AA I 571. Ez deutsagula opa biar arerijuari Jaungoikuaren begijeetan kargurik euki dagijan, geuri egin deutskun kaltia gaiti. fB Ic I 104. Pazientziaz oro bentzutzen dire, eta Jainkoaren begietan hainitz irabazten da. MarIl 28. Guziak deus ez dakitenak, herbailak, munduaren begietan mespretxagarriak; bainan Jainkoak ez ditu mespretxatzen. Jaur 199. Illak ala biziak daude? Illak gure begietan, baña udaberrian irteten dira kapuletik inguma biurturik. "A nuestros ojos". It (y Ur, Dv, Ip) Dial 7. Nere begietan ala, baitzare eder / egiaz haiñ eder balitz zure kanta. Gy 1. Jaunaren begietan gaizki egin det. Lard 193. Jaunak egin izan du hori, eta da zuen begietan ederresgarri? Dv Mt 21, 42 (Lç, TB gure begien aitzinean, He gure begiei, Ur gure begietan, Echn gure begiendako, SalabBN ikhusten duguna amirazionerekin, Ip gure begientako, Hual gore begietra, Ol begietan, Ker gure begiontzat, IBk gure begien harrigarri, IBe gure begientzat). Bi nausi zaharkituek lerrarazi nahi zuten gaizkirat andre gazte bat. Hekien nahia ez eginez, galdua behar zen yende onen begietan. Hb Egia 26. Naiago det egiaz desonra nazakean gauzarik egin baño, gizonen begietan desonratutzat egon. Arr GB 22. Zure parerik ene begietan ez da. ChantP 222. Gure herrietako familia onen begietan Garaten arraza agertu da geroztik nota hits batekin. Elsb Fram 108. Ordutik harenak egin du, anitzen begietan; xakurrentzat ere ez da on gure gizona. HU Zez 197. Diot ez direla ezkonduak Jainkoaren begietan, eta hola elgarrekin biziz, bekhatu mortalezko estatuan daudela. CatJauf 130. Banakien etzuela aitak barkatuko; haren begietan ez nintzala deusik. JE Bur 18. Ametsetan zabiltzan arrakastarik izain ote zuten amerikanoen begietan. Zub 85. Yainkoak egin du ori ta arrigarri da gure begietan (Ps 117, 12). Ir YKBiz 387. Zure begitan begiko gera / poz degu gogoratzea. / Jainko-begitan kristau-erririk / kristauena agiz gurea. SMitx Aranz 178. Aundia bada euskal kondaira / gizonen ikuspegira, / aundiagoa derizkiogu / Jaungoikoaren begira. Ib. 178. Ontaraño makurtu bear izan zun bere burua Usoa gaxoak ugazamaren bildur eta gañera aitaren begitan pekatari gelditu. Etxde AlosT 29. Argizagiak astiro, / dabiltza izartegian. / Eguzkirik eztenean, / iluminatzen dira. / Gauza misteriotsuak, / gizonaren begian. Arti MaldanB 234. Amaren begietan, batzuetan, jaki ongarriok murritzak eta meaztuak zirudien, baiña suaren lanak egiñiko urritzea izango zalakoan egoten zan. Erkiag BatB 25. Amets genuena lortu bai, eta bereala gauza ura igartu egin oi da gure begitan. Vill Jaink 134. Ez duela joko horrek ez errekesta ez estimu handirik [...] ahal bezain gora heltzea gogoan duen gazteria baten begietan. Ardoy SFran 102. "Gaucho" berri aiek emakumeen begietan oso edertuak agertzen ziran. NEtx LBB 42. Eta agertzen dena lerro horietan / ez baldin bada arrotz haren begietan, / enetzat ditaikela, diot egietan, / saririk ederrena sari guztietan. Xa Odol 21. Behartsurik behartsuenak, ene begietan, neure herrikoak dira eta neure herria bera. MIH 372.
(Con adjetivos como on, txar, etc.) perspicacia, acierto, tino. "Ezaupegia bear da [merke erosteko] (B), begi ona (G-azp, AN-5vill-gip, BN-arb)" Gte Erd 64. "Begi ona euki, tener mucha vista para los negocios, para el juego, para calcular, etc." Elexp Berg. "Orrek urtengo dau aurrera, negoziotarako begi ona dauka ta" Ib. "Kriston begixa jaukak orrek. Irurogei erralde eukiko zittuala txalak eta baitta euki be" Ib.
Ugazabaak, euren agindupian dagozanak gaiti, areen paltak erremedijetako karidadez ta zuzentasunez, begi argijak euki biar ditubee. fB Ic II 217. Itz gutxi, begi ona, / andia zentzua, / oiek egiten dute / ona medikua. It Fab 133. Ez dugu guziek begia bardin ona, eta bizkitartean hortakotzat begia behar da. Dv Lab 244. Izanagaiti Iaun nagosia / ez eukan begia zurra, / eta egitzat artuten eban / begiratuta guzurra. Azc PB 359. Beajun deizula Iñaxio, ez dezu izan begi txarra; probentzi guztiyan lana pranko arkitzen hura ainbatekorik beste bat! Moc Damu 12. Aldi bakotx aitak, arduran elhe guti zuelarik, ixiltzerik etzuen osaba haren begi xuxenaz [= 'buena puntería']. JE Bur 14. Nexkok onetan begi azkarra oi dezue izan ere, ta antz-eman didala uste det. NEtx Nola 32. Bildu da jende: berrehun bat emazte eta neskato gazte, bortz ehun gizon begi xorrotx baten arabera. Herr 11-2-1960, 3. Ez daukazu begia makala, Matxin. Arek ez deutsu bertanbeerako dotea ekarriko. Erkiag BatB 180. Darwinek baiño lehenago eta berak baiño begi zoliagoa zeukan beste norbaitek ikusi zuan yamana oiek bazeukatela erlijioa. Vill Jaink 17. Onek andrea aukeratzeko / izan du begi zorrotza; / utsa razako bat izan balitz, / ekarri digu arrotza! Uzt in Mattin 140. Egileak ez ezik, begi ona izan dute euskaratzeko hautatu dituztenek. MEIG II 97.
(Referido como sinécdoque a la persona entera).
Nun iz Aigalon / Ürüñeko Erregia / renpartaren gaiñetik / erakats ezadak begia. 'Montre-toi (ton ?il) au-dessus des remparts'. Xarlem 569. Ordu berian, hesi artetik, printzesak eta haren lagunak Ganixen begia ikusi eta, berriz esperanza sortzen zaio erregiñaren bihotzian. Atheka 114.

2. (V-m-gip, AN-5vill). Ref.: Lcq; A; Elexp Berg.
Yema, brote; nudo (de los troncos y tallos de las plantas); nudo de la madera. "Gemma, cast. yema: órgano constituido de escamas colocado en las axilas de las hojas o extremidades de los ramillos y que encierra los rudimentos de una nueva producción: fr. bouton, bourgeon; vasc. begiya, que quiere decir ojo. En este país algunos le llaman amua y motea, que quiere decir botón (Aizk)" Lcq 40s ( A). "Germen, cast. bulbillo: pequeña yema escamosa bulbiforme, producida en las partes aéreas de las plantas, y que desprendiéndose por sí mismas, se arraigan en la tierra y producen un nuevo individuo; fr. bulbille; vasc. ninika, begiya" Ib. 42s. "(V-m-gip, AN; Lcq), yema (Bot.). [...] (V-m), brote de plantas. Galbegi, brote de trigo" A. "Hazitarako patatak azalean duen zulotxo bakoitza, ernemunak irten dakizkion" Elexp Berg. v. adabegi.
Baratzezaiak badaki ekarrarazten arbola gaztetto bati fite ta anitz fruta utzis sobra begi. (118). LE-Ir (s.v. baratzezai). Basate gazte mehean xerthoak aski ditu bi begi; basate hazkarra balinbada, xerthoari uzten zaizko lau edo bortz begi. Dv Lab 385. Txertatzerakoan beko aldea zorroztu bear zaiete lau bat zentimetroan, eta zorroztutako tokitik gertu mote edo begi bat utziaz. EEs 1917, 52. Txertotarako artzen diran begi oek indarrean dauden urteko pujetatik artu bear dira [...]. Aukeratutako puja oietatik, erdialdeko ondo azitako begiak bakarrik artuko ditugu. Ib. 34. Orrengatik daude / luze-luze egiñik, / artean oñak illunik, / azken-arbazta-begiez / udaberrirako / ornitzen biziez. "A favor de las yemas de sus ramillas últimas" . Ldi BB 108. Begitik edo azaletik egin leikez eztitu albertxikoak, kerexak ta abar. EgutAr 2-8-1964 (ap. DRA; cf. BEGIRA (b) ).

3. (V, G, B, L, BN, S, Sal, R; Lar, Dv, H). Ref.: A; Lh (erroda-begi); Etxba Eib; Elexp Berg.
Orificio (en particular el de varias herramientas, en el que se introduce el mango); ojo de la aguja; ojal; ojo de lazo, etc. "Alamar, alamares, son presillas, ojales postizos en los capotes y otros vestidos, alamarak, aribegiak, ariz eginikako begiak" Lar. "Bague formée au bout d'une corde; ?il, trou pour recevoir une corde" Dv. "?illet" Ib. " Begi se dit du char d'une aiguille et de divers ?illets ou trous pratiqués dans certains instruments etc.; ?il d'un n?ud coulant, ?il d'un gond etc." Ib. "Boutonnière" H. " Aizkoraren, aitzurraren begia, l'anneau où s'adapte le manche d'une hache, pioche, &c." Ib. " Sarearen begiak, les mailles d'un filet" Ib. " Zubiaren begiak, les arreaux d'un pont" Ib. " Begia, iphur begia, orifice de l'anus" Ib. "Trou d'une aiguille. Orratzaren begia (Aizk)" Ib. "(V-ger-m-gip), orificio de un divieso" A. "(V, G), ojo de lazo" Ib. "(V, B), puertecita de colmena, por donde entran y salen las abejas" Ib. "(V-m, B), el cubo de la rueda del carro" Ib. "(L, Sal, R), agujero de un instrumento por donde se mete el mango" Ib. "(V, Sal, R), ojete de la aguja" Ib. " Erroda-begi (L, BN, S), essieu" Lh (DRA lo atribuye a Harriet). "Ojo de la aguja" Etxba Eib. "Orificio de mango de una herramienta. Aixkora onek begixa nasaittuta dauka " Elexp Berg. "Ojo de puente. Iru begiko zubixa zan urak eruan dabena" Ib. v. 1 begite. .
Zubi bat amar begi edo arruztaieskoa. (328) LE-Ir. Da nola pasatzea zubi batetik baititu amar begi (231). Ib. Aberatsa Zeruan sartzea baño errazago da bagasoka bat jostorratzaren begian sartzea. AA III 608. Errezago da kamelu bat joste orratzaren begitik, aberats bat jaungoikoaren erreinuan sarzea baño. Oteiza Lc 18, 25 (Brunet jostorratzaren begitik). Errazago da gamelua jostorratzaren begitik igarotzea. Ur Mt (V) 19, 24 (Ur, Lard 422 jostorratzaren begitik, Hual, Samper orratz baten begitik, IBe orratzaren begitik, IBk jostorratz-begitik; TB, Dv, Ip, Echn, SalabBN, HeH, EvL orratz baten xil(h)otik, Ol orratzuloan, Leon orratz-xilo batetarik, Ker jostorratz-zulotik). Nabarra erakatxirik, begia pezaturik. HerVal 139. Nabarra begitik ausirik arriñaturik. Ib. 194. Irauten dute oraindik gure antziñetako abarkak. Ikusi zazu: gizon zar guztiak dauzkate ta gazte askok, zuriak, bigunak, politak, muturrean begi beltxak dituztela. Ag G 94. Lasto ta larruzko burukitxoa, ile-motzaileak arkuraizen begietan, beatzetan minik ez egiteko, ezartzen dutena. "En los ojos de las tijeras" . A DEV s.v. albardilla. Balenkalekuko (Ataun) arlaban-aizkora. Begi-barruan ildotxo bat dauka. JMB ELG 71. Atxurra besa-gain artu, begiraño sartu, landarea ere bai atxurraren atzetik zañak bil-bil eginda. Munita 42. Amazazpi begiko zubia! Ori zubia! Anab Poli 52.

4. (V-gip ap. Iz ArOñ; H).
Agujero del pan o del queso; ojo (de grasa, de gas, etc.) que aparece en la superficie de un líquido. " Ogiaren begiak, les vides d'un pain cuit" H. " Esnearen begiak, les taches butireuses (?) surnageant dans du lait" Ib. " Ur-gaineko begiak, les ampoules faites par un gaz à la surface d'une eau" Ib. "Poro del pan, queso, etc." Iz ArOñ.
Nahasten dira gorringoak emaiten direlarik amanden gainean eta higitzen ongi begiak egin arte. ECocin 39. Mei-eguna diagu etxean maizegi; / gure salda gaiñak ez dik ainbeste begi; / esneak, ura naiko, ardôk, ur geiegi. Or Eus 39.

5. Rayo luminoso; brillo. " Begi es el nombre con que se designan puntos brillantes de piedras y de otros objetos. Eguzki-begi es el disco solar" JMB, carta al lexicógrafo del 23-7-1954. " Eguzkiak begia zorrotza dakarki gaur (bero handi izango dela) (G-azp)" Gte Erd 87. Cf. ARGIAREN BEGI.
Asentuen gaiñetik sagar onduen ostraillen artian yosteta dabilla iduzki-begia. Atheka 26s. Iduzkiak ixuriz bere ungi bizi nasaiak ostraill pian dixtiarazten zituen ur xortak harri bizi begiak bezala. Ib. 117. Arbolak hain dira hurbil batzu bertzeetarik eta hain hertsiki khuruzatzen dituzte elgarren artean adarrak nun eguzki begi bat ez baita nehun ere ageri. Prop 1883, 16s. Ederra bere jat erexten / laño bat doiala goian, / eguzki begiak badabe / artuten parean beian. AB AmaE 150. Orri leidunai eguzkiaren begiak jota, / badeutse negar gaur erazo, / damuak niri iturritxo bi begietatik / ateratea, da millagro? Ib. 177. Eguardiko amabiyetan, eguzkiyaren begiak jotzen duenian. EgutTo 5-11-1920 (ap. DRA). Nork erranen daut hoin gora nundik / sortzen den ur hotx garbia? / Egunaz irriz, iguzki mirail, / gauean izar-begia. Ox 23. Artizarraren begiaren eztia, / iratzartzera doanean mendia. Ib. 27. Laster askatzen ez badeustazu / berandu barik ilgo da, / ontzi itxutuan argi-begia / itoz iltzen dan bezela. Gand Elorri 89. Baiña Jaunaren eder... "tasun" orren diztira, / izpien osotasun guztiez joango da, / urten gabe, aldikoz, urten dauan Begira. Ib. 94.

6. (V, G, AN, L ap. A ; Dv).
(Tras tema nominal nudo).Lugar orientado (hacia). " Iguzki begian, à l'exposition du midi" Dv. " Eguzki-begian (V, G), iguzki-begian (AN, L), (dando) al sur" A. Cf. Legarreta Zariquegui beguia, en un documento de Astrain del s. XVII, donde tbn. puede leerse, en romance, "que mira a Zariquegui" (v. ASJU 1987, 273). v. BEGIZ.
Alaia zan, benetan, aukeratu zioten etxea. Udaberrian, batezere, etzezakean urretxindor batek ua baño egoa-begi zoragarriagorik aurkitu bere maite-xintak ixurtzeko. TAg Uzt 55. Ekaitz aldian, uiñak astindutako izpazter ipar-begikoa, alde guztietatik zotukatzen duten bezela. Zait Sof 141. Negu aldian, egon bere eguzki begitan dago-ta, bestelako leku epela egongo da. Erkiag Arran 126. Eguzki begitan, orma zaarretan, batzuetan batera bestera, geienetan nagi ta bagi, beroa iruntsi bearrez egoten ziran suangillak udalenean. Erkiag BatB 37. Bakek malda irikiak nai izaten ditu, agiñak, berriz, ipar-begi eta otz-begiak. "Aquilonem et frigora" . Ibiñ Virgil 84.

7. Centro, lugar principal (?).
Edozein ez da sarthuko, / Iaunaren iauregian; / edozein ezta iarriko, / loriako begian. Hm 47.