Orotariko Euskal Hiztegia

OEH - Bilaketa

218 emaitza hutsik bilaketarentzat

Sarrera buruan (21)

Sarrera osoan (197)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia

goiburua

1 begi.

tradizioa

Tr. Encontramos la var. baigi en CatUt (3 y 13).

Onom.: Aenetzia, lordibeguia. (1150) Arzam 162. S.A. begiçaval. (1246) Ib. 162. En Alduyde 50 azterbeguiç. (1284) Ib. 162.

sense-1

1. (gral.; Lcc, IC 441r, SP, Deen I, Urt I 9, Ht VocGr, Lar, Lar DVC 179, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), baigi. Ref.: VocPir 216; Bon-Ond 139; A; Lrq; Iz ArOñ; Iz R; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg; EAEL 2.
Ojo; tbn. puede indicar la expresión del rostro o el estado anímico, y el modo o la dirección de la mirada. "Ojo con que vemos, begia" Lcc. "Catarata de ojos, begian izarra" Ib. (cf. betizar). "Cardenal del ojo, begiko natea, ustela" Ib. "Begia, ojo, vista" Lar DVC 179. "Oeil, organe" H. "Begiak ñir ñir (BN-mix, Sc), pestañear" A. "Begiak irazi, sacar los ojos (AN-5vill)" Ib. "Begiko jutarra, begiko zikiña (AN-5vill)" A Apend. "Begirik duen edozeinentzat ikusgarria da ori (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 82 (G-azp bistarik). "(Jokoan murgildurik daude): or ari dira joko(a)n begiak atera bearrean (G-azp-goi), begiak ate urranin (AN-5vill)" Ib. 225. "Begiak biziki gorritzen zitzaizkizun (BN-arb-ciz), begiak gorri gorri egiten zaizkit" Ib. 24. Tr. General en todas las épocas y dialectos.
Andere hona den lekhura ailtxa itzak begiak; / mundu oro eztakidik hura bezain balia. E 19. Zerbitzariák, obeditzazue haragiaren arauez zuen nabusi diradenak [...]. Ez begikotzat zerbitzatzen dituzuela, gizonén gogara egin nahi bazendute bezala, baina Kristen zerbitzari bezala. Lç Eph 6, 5s (He beha dagozkitzuenzat, TB xoilki beren begien aitzinean, Dv bakarrik begiko, Ol aien begitan bakarrik, IBe itxurak eginez, IBk bakarrik nagusiaren aurrean). Ala ez naiz haizu nahi dudanaren egitera neure onéz? ala hire begia gaixto da, zeren ni on bainaiz? Lç Mt 20, 15. Baldin eure begi eskuinak trebuka eraziten bahau, idoki ezak hura, eta iraitzak eureganik. Ib. 5, 29. Hipokritá, idokak lehenik gapirioa eure begitik, eta orduan behaturen duk, idoki dezán fitsa eure anaieren begitik. Ib. 7, 5 (Lc 6, 42 eure anaieren begiko fitsa). Enzun ukhan duzue ezen erran izan dela, begia begiagatik eta hortza hortzagatik. Ib. 5, 38. Itzulirik erideiten ditu berriz lo daunzala, ezen haien begiak sorthatuak ziraden. Ib. 26, 43 (TB pisatuak, SalabBN loz phizatiak, Ur pisuak, Ip logaliak zerratzen zeitzen, Echn kargatuak, Dv nagituak, HeH logalez eroriak, Or nagi, Leon arras eroriak; Lç y He Mc 14, 40 kargatuak, HeH loak hersten zaizten, Ol astunduta, IBk logale, IBe astun). Begietako miragarri egin izan gaitzaizte munduari eta aingeruei eta gizonei. Lç 1 Cor 4, 9 (He, Dv, IBe ik(h)uskari, TB, Ker, IBk ik(h)usgarri). Predikatzen ditugu, skribatua den bezala, begik ikhusi eztituen eta beharrik enzun eztituen gauzák. Ib. 2, 9. Ikhusi dié ene begiék hire salbagarria, zein preparatu baituk populu guzién begitharte aitzinean. Lç Adv *** 4v. Negarrez beterik bere begiak eukala. Lazarraga 1151r. Edo idia edo begia, emongo deustak ene egia. RS 389 (cf. RG B 26: "Por los hombres rigurosos en cobrar sus deudas, dicen: Ekark idia edo begia"). Az ezak er[r]oia, diratan begia. "Sacar te ha el ojo" . Ib. 136 (cf. O Pr 152: Erroia haz ezak, begiak dedetzak; Lar s.v. criar: Maita ezak belea, aterako dik begia). Gastelauna negia senar, oñean ar ta begian negar. Ib. 555 (TAV 3.3.2). Gure begi bekatorek / eztakuske iguzkiau. (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 75. Zure begi ederro[k], / ene laztana, / katibaturik nabe, / librea ninzana. (1615). Ib. 3.1.23. Begiak deutse egozten biotzari kulpea. (Canción de amor vizcaína). Ib. 3.1.22. Fedezko begiz kanpoko akzidentez estalirik ikhusten zaitut Sagaramendu saindu hunetan. Mat 256 (cf. BEGIZ IKUSI). Zure odolezko izerdi haren ordain isur dezadan nik ere dolore hutsez neure begietarik ur eta nigar. Ib. 197s. Begiak buruan sabioak, eta eroak oñetan. RIs 16. Nausiaren begiak gizentzen du abrea. Volt 165. Neure begiak, mia eta berze sentidoak. Ber Trat 59v. Begietako sua gaizto dala, amodioa itxua dala. (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Kontentez duela hirri allegera begian. EZ Man I 97. Bekhatuen punimendu edo sari ungien / bizia fiña artean jaunak eztu ematen, / bañan begiak ikhusi eta azken ordua, / nihori ematen dio merezien pagua. Ib. 52. Begiak suz dituela, isuria bisaia. Ib. 75. Xuka etzatzue nigar horiek begietarik. EZ Noel 117. Gure gatik, Iauna, egiten / ditutzu hauk guztiak, / bethi erne ditutzula / gure gaiñean begiak. Ib. 138. Baldin zerori salutatzera, mintzatzera eta present igortzera aitzintzen bazara, hark etsaiari bihotza hautsten eta arrobatzen dio, hark begia arraitzen dio. Ax 294s (V 196). Lehenbiziko bi sensuez, bistaz eta gustuaz, begiez eta ahoaz. Ib. 412 (V 268). Komunzki amorioa begietarik sarzen da. Ib. 392 (V 256). Erran komuna den bezala, ikhusten eztuen begiak eztu miñik. Ib. 290 (V 193; cf. O Pr 153: Ezakusan begik nigar eztegik; Mg PAb 121: Ez dakusan begijak, gatxik ez). Legearen arauaz, halako hutsik egiten zuenari bi begiak irazi eta athera behar zeitzanaz geroztik. Ib. 347s (V 231). Begiaz kheiñu egin diazon. Ib. 318 (V 211). Zeuk edo daukaz[uz] begietan odeiak, zerren nik dakust argirik zerua. "En los ojos debes tú de tener las nubes" . Mic 12r. Begiz urdin / bezain gordin / zarela zur' egitez? O Po 3. Nahiz ezpegi / gauaz ilhargi, / ni zure begi / ederrek argi. Ib. 46. Zeren zur' oldez sendatu / behar nauena miratu / dut neure begiekila. 'J'ai contemplé de mes yeux' . Ib. 63. Zer, ahaz lakidita / haren begi polita? Ib. 36. Eztela begia asetzen ikusteaz, ez eta beharria enzuteaz. SP Imit I 1, 5. Non gutitan begiak goiti baitetzakegu zeruko gauzen ikusteko. Ib. 21, 4. Amudioak nahi du libro eta munduko afekzione guzietarik urrun izan, beldurrez barreneko begia traba dakion. SP III 5, 3 (Ch barreneko argia, Mst barnetiko sua, Ip barneko argia). Berehala iujeatu zuen haren emaztea zela; begi nordest eta gaixto batek iujeatu zukeien haren amorantea zela. SP Phil 346 (He 349 begi gaizkiratu). Ala hik beraz behar baituk / fortuna hagitz dulzea! / sentitzen baduk bihotzean / hunen begien kolpea. Gç 81 (cf. BEGI-KOLPE). Ez, eztitut ikhusi nahi / Erregeen jauregiak, / ez eta bertze palazio / begien trunpagarriak. Ib. 170. Mokanes batez diotsate bere begiak estaltzen. Ib. 85. Athor, nigarrak begietan. Ib. 122. Ala hunek begi argiak! / Zerua die illhuntzen, / distiadura dibinoez / eguna die estaltzen. Ib. 80. Idi begi nigartiak nola behar diren sendatu. Mong 592. Espiritü bildü bateki, begiak behera so. Bp II 85. Emeki igan zen so zauskola bere diszipüliak, odei batek hen begier estal artio. Ib. 68.
Haren begia bethi dago atzarria, eta gauza guztiei dagote beha. ES 142. Engañadurik ezpadago begia / au dok Mutil balz Bergarako danzari koplaria. Acto 236. Ezpaduzu iuiatzen ikhusten edo aditzen ditutzun gauzez kanpoko idurien arabera eta haragizko begiz. Ch III 38, 2. Zenbatenaz gure xedea, zeiña baita gure arimako begia, garbiago eta xuxenago baita, hanbatenaz gabiltza seguratukiago hirrisku diferenten artean. Ib. 33, 2. Eztabela urtaiten negarrik geure begietati. Urqz 13. Ene begiak bustirik / zugatik negarretan. Gamiz 205. aungoikoak ez badeub begirik zerekin ekusten deub? CatCeg 25r. Atxik-arazten baititu begiak eta beharriak zarratuak, izpiritua lohi dezaketen objet guzientzat. He Gudu 114. Zuri diaudetzü ene begiak, zütan fidatzen nüzü, ene Jinkua. Mst III 59, 4. Agur bat egin ez dizunagana begi zorrotzak iraultzea. Mb IArg I 72. Bere bi begietatik negarra dariola. Ib. 84. Gutitan jasotzen zituen lurretik begiak. Ib. 179. Negarrezko iturri bi nere begiak izan bite. Cb Eg II 59. Lurrak jango dituen begi oriekin. Cb Eg III 385. Burutik berako andi batek begietara eman zion ta itsuturik gelditu zan. Cb Just 65. Fedearen begiekin behatzen diote munduko lazeria eta atsekabe guziei. Lg I 377. Erakutsi ziotzon handik begiak ikhus ahal bezanbat bazter. Lg II 131. Gizonen begiei gordea badago, hanbatenaz gehiago izarniatzen du Jinkoarenetan. Mih 94. Bégis beterik egon bear dú etxéko búruak adbertitzekó ta zelatzekó on den guzia. LE Matr5 9. Ohoria beste althera mintza laiteke haren begien khinper ari baginande zerbaitetan. Egiat 261.
Ifernuak erraiak idekirik, / diote, hots, irets baginetza. / Bainan egun Jaunaren begitarik / ez daite nihor geriza. Monho 118. Gabian gabian / begirik itxi barik / oiaren ganian. DurPl 50. Gauza gaitza da aditzea begien kontra sinistu bear degula. Mg CC 196. Batera ta bestera begiak darabiltezala. Ib. 216. Odola ateratia, eskutur ikara bagia ta begi zolijak ditubenentzat ez da orren gauza gatxa. Mg PAb 49. Jaso begiak ta biotza zerurantz. Añ EL1 64. Neure naiaz, gurariz ta begiak zabalik jausi nas suzko oxin gartu onetan. Ib. 57. Gizon ta emakume delikaduak sentikorrak ta su-txatar bat eskura jausirik negar-anpulluak begietara ateretan deutsuezanak. Añ LoraS 117. Begi bat baño bearrago ta maiteago. Ib. 28. Begi batetik okerra zan. AA II 216. Aginte onen itzak [...] erabilliko dituzu begi bien erdian, eta letraz ezarriko dituzu zure etxeko atalburuan. (Deut 6) "Inter oculos tuos" . Ib. 10. Erran diezakezuedan guzia da gizonaren begiak deus eztuela egundaino ikhusi, gizonaren beharriak egundaino deus eztuela aditu. Dh 169. Txito ikuste laburra ta begi illunak daukaguz geure paltai begiratuteko. fB Ic II 216. Eurak [letrauak] diriala bein kereiliagaz doianaren poltsiari usain egin ezkero, Argok baino begi geijago daukeezanak. Ib. 169. Begiai eragin barik / arriturik, ikararik / dagoz yenteak entzuten. Zav Fab, RIEV 1907, 535. Ez da erran behar begia ezin egin daitekela ardura K eta Z ikhusteari; letra horiek gaitzikorrago begientzat, eta hobeago izanen da, zeren gehiago lothuko baitire izpirituari. MarIl 9. Üskal herriko anderik / dirade izarren parik; / kolorik gorri, begik argi eta ajil haien airik. Etch 534. Ez duela abandonatuko bere eskuko obra, begia haren gainean izanen duela. Jaur 106. Eloy asi zanean / klaratzen egia / illun ifinten zion / Kamarak begia. Izt Po 64. Bego bethi, derra Esopok, nausiaren begia, / ikhusteko gauza nehor bertzek ez ikhusia. Gy 91. Hiru mendi badire, atheka bezala, / Laphurdi hegoatik beiratzen dutela, / begiei baitiote besta erakusten / nihor hekin gainerat denean higaten. Hb Esk 90. Begietako miragarri hura ikusi zutenean [...], arri egiñik geratu ziran. Lard 407. Begien zoragarria zan leku ederra. Ib. 128. Ai nola Aingeruak begiak estaliko zituzten ez ikusteagatik. Ib. 446. Begia begiagatik, ortza ortzagatik. Ib. 381. Begi hunak behar dira ekhitara ere haren elkhiteko. Ip Dial 24 (It ikuste ona, Ur begi argijak, Dv begi ona). Jainko Jaunak lurretik ilkhiarazi zituen zuhamu guziak, ederrak begiko, eta ahoko gozoak. Dv Gen 2, 9 (Urt ikhusteko eder, Ol, Bibl begi-betegarri, Ker begientzat eder). Hari da begiz kheinuka, zangoz joka; erhiz mintzo da. Dv Prov 6, 13 (Ol begiz keñu; Ker begiakaz kiñuka). Eskuak gainean ezartzen ziozkala, argia bihur zakion begietara. Dv Act 9, 12. Begi biyak dakazkit / malkotan asiak. Bil 64. Neri gisa berera / bein sartu zitzaitan / dama bat biyotzera / begiyetatikan. Ib. 57. Burua eta begiak aphal, iduri du hobendun bat bere jujearen aitzinean. Laph 55. Egia behin ezagutuz geroz, begirik ez du haren ikhusteko baizik. Ib. 131. Pozaren indarrez begi biak irten nai zitzaizkan. Arr GB 72. Lo gozo batek begiak itxi ziozkan. Ib. 47. Orai banuazü herriti, / ardüra dizüt nigarra begiti! ChantP 298. Egündano ükhen banü demendren leiñhüria / enündüzün ausartüren begila so' gitera. Ib. 174. Begi bat itxua du, / adar biyak motzak. Xe 298. Batek erraiten zuen: / trixte du begia! Elzb Po 209. Xorta bat edanez-geroz, begiak ñir-ñir; zer? ez dun ahalkerik? Ib. 207. Nori gogoak emon artu burduntzia, / tau sartuta galduko eutsala begia / agura berenoak bere andreari? AB AmaE 237. Nai dek begitik agertu biotzian ez daukiana? Bv AsL 109. Urre-zillarrak begirako onak, biotzerako txarrak. Ib. 131. Esan zion begi bat kiñatuaz. Apaol 40. Gure Manuri ez zaiok sekula begirikan legortuko. Ib. 67. Gobernadorearen begia etzen aski garbi saindu hekien loriaren ikusteko. Jnn SBi 146. Lanho batek hartu ziozkan begiak; itsutua zen osoki. Ib. 70. Giristino gazte harrek hain zuen arin eta alegera begia, non errexki ezagun baitzen alferretan zirela tiranoaren lan eta indarka guziak. Ib. 151. Haien begiak eztitzadan seküla kolpa bekhatiaren thona itxusiaz. Ip Hil 261. Eta hori zertako? Jendearen enganatzeko; begietara errautsaren emaiteko. HU Zez 42. Bits utsa da, Sebero, / gaurko iakituria: / begirako, mendia; / aizea, ukutuezkero. Azc PB 266 (en la versión de Ur PoBasc 378 begijentzat mendija). Urdailla baiño begiyak andiyago daukanazan yatun orrek. A BGuzur 119. Ain txikia dan begiko ikuslekutxuan, egiten da oso osorik gauza guztiz andiaren antz edo irudia. Itz Azald 164.
Etorri jakoen begietara beti betiko loa. Ag Kr 199. Anpolaiak baño begi gorriagoakaz, zoro baten irudira, zotinga ta negarrez. Ib. 204. Aztako tenpra guziuan egon zen begireki, zoinek zion bizitarzun obenena. Mdg 133. Arri batek arpegian jo zuen eta begi bat iya aterean utzi zion. Goñi 49. Lenengo ikusi zendudazanean, sartu ziñean nire begi bietatik biotzerarte. Echta Jos 110. Begia baño naiago leuke etorriko bazintzake. Ib. 250. Eta iguzkia, begietarat baitago arratsalde aphalarekin, guziz gibelekoentzat! hok itsutzen baititu eta [...] ez uzten ikustera! JE Bur 28. Horra egiaren bigarren itxura, gure begietakoa. Ib. 165. Ia begietaraño bizarrez jantzia. Ag G 170. Logale, enauk besterik: [...] Begi batez bestea ezin ikusi diat. A Ardi 48. Guztien begiak berarengan zituen. Ib. 71. Atso guztijak barre santso baten dagoz eurai begira, bixi-bixi ta pozik daukezela euren begi tximurrak. Kk Ab I 58. Ikusi zuan jateko ona zala, begitarako ikusgarria ta itxuraz atsegiña. Inza Azalp 47. Han izan bazinezte... Hirriz urratuak, nigarra ere begietan geldituko zinezten, egiazki. Barb Sup 44. Bazter guzietan, alhorrak, begiek ikus-ahala urrun, ogi urhezkoz estaliak. Ib. 141. Boneta begietaraino sarturik. Ib. 180. Borthizki joka, begiak sutan, / ezpata xoil bat eskuan. Ox 161. Azken-asper bat eman nai die begiai urrutira ikusten duan jaiot-ibarra betikoz utzi baiño leen. Mok 21. Besoak zintzilik, begiak laiño, barrua laiñoago. Ib. 19. Txoria zegoaneko gelarik ez iriki, begien agerian ba zegoan ere. Or SCruz 88. Arrisko gogorren artean ibilli bearko dek, nere ondotik urruti, nere begiak iritxiko ez auten tokietan. Alz Ram 23. Mundua hor dut meneko, / hedatua enetako; / haizia musikan ari zait / beharrien goxoko; / badut ere gai begiko. Etcham 74. Umearen eitetik begi erne batek aski errazki bila dezake aita. FIr 159. Azkenian kalaka, harramantza eta oihutan, denek matelak gorrituak, lephoko zainak antuak, begiak bizi eta xorrotx. Zub 98. Begiek etzuten sinetsi nahi han ikusi zituenak. Ib. 70. Emen alairik / nago begijok urten biarrik, / gauza guztijak ikusi nairik. Enb 202. Samiñaren miña! orain ernai nabil; / begitatik juan yat betiko lua. Laux BBa 134. Beribilen gidariek begia luze, harrizko arkua noiz agertuko zaioten. JE Ber 45. Baratz-erdian dut arki / amona: alderoka dator, / begi galduak nora-nai... "Sus ojos anublados" . Ldi BB 148. Begien zuria ageriz. "Poniendo los ojos en blanco" . Or Eus 344. Sua dario mutillari begi bietatik. TAg Uzt 60. Ariek ziran begi sorgiñak Matxinen bigarren alabarenak! Ib. 214. Agintari-ordekoen begi zorrotza gañean dabela, ez litzatekez ondo ibilliko. Eguzk GizAuz 129. Ganen, zeruan histurik izar begi arraiak, / gau-amets beroez barnea pilpilka. Iratz 113. Goliath atxeman zuen kopetan, bi begien artean. Zerb IxtS 53s. Begi handi batzu egin zituzten ba herriko gizonek, ezin ontsa xilatuz guarda ondoaren matrikula. Lf Murtuts 16. Aro itsusi hauiek errefriaturik seguraz ere, arras begi trixtea kausitu nion. Ib. 10. Barur egiten duzuenean, ez jar begia ilhun, gizon faltsuen pare. Leon Mt 6, 16 (Lç itxura tristetako, He triste, Dv begithartez ilhun, Hual beltzuri). Burua besa-tartean sartu, begiak itxi-itxi egin eta alaxe egon oi zan. Etxde AlosT 28. Aurpegia leun daukazu, begiak azal, esku-zaiñak etzaizkizu nabarmentzen. Or QA 150 (cf. nota del ed.: "ez zuloan edo barnera sarturik"). Neri etzaizkit ileak beiñere laztu [...], ez begiak zuringotu, ez dut korderik galdu. Ib. 173 (cf. PMuj: "begiak xuringoturik, con los ojos en blanco"). Ez dezagun iñor gure begi soillez ebatzi. Etxde JJ 218. Etzuten begien ikusmiran iñoren arrastorik topa. Ib. 111. Zure biotzaren ontasuna begi xamur oriek erakusten baididate. Ib. 245. Arantza, baltzerana zan, begi illunduna, barrura dei-egiten dakien begi zoragarrien jaube. Erkiag Arran 26. Ez dute aski begi hamazazpi-hemezortzi urte dituzken mutiko mehats luxe batentzat: hain zartako ederra ematen dio pilotari! Zerb Azk 116. Ezkilen ondotik zer ikusgarriak, dela itsasoko alderat, dela mendirat! Begien asea! Ib. 16. Hen begietan ezagützen nian irri-karkaza handi isil bat. Mde Pr 133. Haren begiak borobildu ziren harridura gatik. Ib. 157. Langile batek begi bat galdu du ezbehar batean. Kristalezko begi bat erosten du beraz. Ib. 72. Bezperan bezala musu bat eman zion begietara. Mde HaurB 44. Ganaua neurtzekuan, eiten da, kordela artu, ta, tak, tak, guutzia egin kordelakin, ta mun egin kordelai, ta nee begixak ezteixola gaitzik ein esaten da. (V-gip). Eusk 1956, 211. Euren artean ba ei zirean banaken batzuk bekokien erdien begi bakarra eukienak be. Akes Ipiñ 30. Iguzkiak joiten zuen. Lehoin, hartz eta zimino horiek debrua begietan iduri zuten iguzkitarat. JEtchep 40. Etzuen bere lagunari behatu ere. Begi ta gogo han zagon paper handi haren aintzinean zoraturik. Ib. 40. Soin osoa begi baliz, zerez entzun? Zait Plat 126. Nun begia, hara tiroa. Arti Tobera 280. --Ortarako begi berriak --azti-begiak-- izan bear, nunbait, edo sen apartekoa, susmo berezia, intuizioa, edo musek igorritako doai sotil ori. Vill (in Gand Elorri 12). Pena ematen zidan gixarajoak. Begi biak aunditurik zeuzkan negarrez. Salav 32. Itzetan gogorkeria ta begietan eztia jartzen jarraitu zuen. NEtx LBB 149. Zenbat bidar egon ete zan Txingudi itsasadar oni begira Loti, Jaizkibel mendirantza bere itsas-gizon begiak. Alzola Atalak 88. Gorputza sendo eta begia / argi edade orretan, / urte oriek dauzkan gizonak / ez ditu saltzen urretan. Uzt Sas 188. Gordian ezin egon dirade, / ain dirade dotoriak, / begiak piskat gozatutzeko / zer dira gauza obiak? Ib. 321. Begi eztian begira zaude / hartu duzun senarrari. Mattin 77. Hortaz oroituz maiz etortzen zaut nigarra begietara. Xa Odol 114. Zuretzat baizik ez dut begirik, zare ene iguzkia. Ib. 114. A ze zikiña atera diozun begitik! (AN-araq). Inza NaEsZarr 14 (que glosa: "Esan diozuna bearrik esan diozu; bestela nork daki zer gertatuko zitzaion"). Ejitoko ilunbeak baino ilunagoen erdian, Damaskora gabe, argiaren distirak begiak liluratu dizkielako. MIH 374. Hizkuntza idatzia begiek jasotzen dute bestek baino lehenago. Ib. 111.

azpiadiera-1.1

(Como primer miembro de compuestos).
Lege naturalean asko zen [...] kanpoko zenbait seiñalerekin, kontu egizu begi ailtxatze batekin edo belhaurikatze batekin, Iainkoari berari kofesatzea. Ax 523 (V 337). Mustatxak erhi puntez goiti biribiltzea, xirloak barraiatzea, begi dardoak aurtikitzea, kapa ukhondoaz zabaltzea. SP Phil 285 (He 286 begi dardo artikitze bat). Indazuz negarrezko begi-korrontak, urtuteko neure erru atsituak. Añ EL1 93s (EL2 103 negar-korrontaak). Zilar-plaka lodi bakotxa hegiz-hegi zilarrezko lore ñimiño batzuek bere lagunetarik berexten dute, zedarritzen, ikusliarraren begi-atseginarentzat. JE Ber 62. Erriko biztanleak ao batez begi-ikaraka esango dabe: "Larretxeko sorgin gaizkillea dabil or egazka". TAg GaGo 33. Jasoaldi bakoitzean, begi-irriño atsegiña bialtzen zion emakume illegorriak. TAg Uzt 181. Matxinek irakurri zun ugazamaren begi-dirdaian eta abots zorrotzan Usoaganako gorroto agintza. Etxde AlosT 26. Zure eskutitza jaso bezain laster, begi igurtzika asi nintzan... Amesetan ote nabil? NEtx Nola 29. Ikusgarri begi-mingarriak badiran bezala, soiñu nekagarriak ere badira. Or QA 131. . . Aren arpegi lerroak eta begi-mintzoa (expresión de los ojos) aitaren berdin-berdiñak ziran. Etxde JJ 215. Zuen begi-aintziretan / ezinbertzez gainbetheak / hondatzen naiz, ithotzen naiz. Mde Po 37. Begi-ateak itxirik, gogoari eragotzi zion gaiztakeri aietan sartzea. "Clausis foribus oculorum" . Or Aitork 139. Ikus-gogoan baita, eta ikasteko zentzu nagusiak begiak baitira, idazle sainduak "begi-irrits" izena eman zion. "Concupiscentia oculorum" . Ib. 288. Emakumeen begi-itaune batek zer esan nai dauan, ezta errez adirazotea. Erkiag Arran 29. Berbak begi-puntetan, berba pillo bategaz ikutu zindudan. Gand Elorri 31. Aren arpegi-ziñu ta begi-jokoak [...] zarrada aundia eragiten eutsen arako biotz bigun eta meneko ziran mutiko beratz eta ikaratiai. Erkiag BatB 20. Itz-neurkera gaizki egiña daukate: begi-iritziz, ez belarri-iritziz. Or (in Gazt MusIx 20). Eten den betiko gure begi-soka. NEtx LBB 243. Begi-laineza ote? / Zerua lekuz aldatzen / ari ote dan, det kezka. Ib. 228. Ba ote dago esan beharrik ez dela begi-nekea Silvana Mangano berriro ikustea? MIH 324.

azpiadiera-1.2

(En compuestos copulativos; pl.). v. BEGI-BELARRIAK, BEGI-BIHOTZAK.
Aurpegiko begi-ezpañak eta buruko muñak materi loi ta ar egiñak eta azpiko orzak belztu ta erdi eroriak. Mb IArg I 223. Orduantxe azalduko du bere burua plazaren erdian jendearen begi-beatzak bereganontz luza-arazirik, nor ote dan... Mok 12. Nire nagosi yauna kurpituan egoan belaunika, esku-begiak zerurantza. Or Tormes 113. Mozkortuen begi-sudur eta ezpañak gorri. FIr 192. Bihotz-begiak urturik, nihor ez ote da joaten, / Kurutze-pean biltzeko Jaunaren azken auhena? Iratz 100. Biotz-barnean oreturik zeukan pozoia, abagune orotan erten oi zitzaion begi-mingañetatik. Etxde JJ 26. Ziñu bat egin eutsan mutikoak Lustreputx-eri buru-begiekaz, barru-aldera joan nai leukela adierazoaz. Erkiag BatB 91. Jira-biran usaika dabiltzan beleak begi-sudurrak sarrazkira luzatu oi dituzten antzera. Garayalde Elezar 70. Ta gizonak / gelditzen zaizkit / begi ahoak zabalik. Azurm HitzB 44. Nere begi-adimenak ez dira zenbaitenak bezain zorrotzak. MEIG I 198.

azpiadiera-1.3

(En caso instrumental o sociativo, gralmte. acompañado de adjetivo, compl. con -ko o -ren, etc., con verbos como begiratu, ikusi, hartu, etc.). Mirar (ver, acoger, etc.) con (buenos, malos, etc.) ojos. "Begi zeiarrez behatzea, regarder de travers, torves oculis; begi gaitzez, de mauvais oeil" SP. "Afectuosamente, begi onez, maitero" A DBols. "Irakasleak [...] begi onez ikusten du (G-azp, B), begi onekin ikusten du (AN-gip)" Gte Erd 48. "Begi txarrez ikusten dute (G-azp-goi)" Ib. 249 (B ezin dute ikusi). Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Son especialmente frecuentes las expresiones de este tipo con begi onez y sus antónimos (gaiztoz, txarrez, etc.).
Aitatasunezko begi eme batez behatzen ohi zuena detestazionetan harturik eta abhorriturik begietako ere sobera izan zaió. Lç Adv * 8v. Beha ezak bada othoi, eure klemenziazko begiez eure eliza guzietara. Lç Ins A 7r. Beharrean daudezinak zeure begi pietatezkoaz miratzen ditutzuna, enzun ezazu othoi. Mat 357. Iaunak behatzen darotzu Aita onaren begiaz / ezen gozarazi nahi zaitu bere gloriaz. EZ Man I 124. Berari zioten begi / zeharrez begiratzen, / aski ziotela bere / aiherra erakusten. EZ Noel 91. Nola berak ezpaitzuen edaten, begi gaitzez behatzen zerauen arnora emanak ziren guztiei. Ax 406 (V 265). Zenbait arrazoinek gonbidatzen bazaitu bertzetara ioaitera, zoaz Iainkoarekin, Filotea, eta ikusazu zure laguna bihotz eta begi onez. SP Phil 326. Horrela behatzen deraukuino begi gaixtoz, sekulan ezin garatezke haren gogorako. Ib. 428. Neure buruaz egiten derautzudan bihotzezko eta barreneko sakrifizioa, usain on bat bezala begi arraiez hartu. Ib. 76s. Gehiago ere honki egin behar deriegü, haieki minzatü, salütatü eta haier begi honez so egin. Bp I 95. Jainkoak begi onez behatu dioela haren aphaltasunari. He Phil 215 (SP 214 gogo onez). Bekatu loien zikinkeria da Jesusek bein badere begi onez ekusten ez duena. Mb IArg I 128. Errebelatzen edo galzen bazaio [...] al-ere begiratzen dio besteei bezain begi leunez ta nai onarekin. Ib. 310. Gaizki dabiltzan mutillei nagusiak bezala begi zorrotzez begiratzen diela. Mb IArg II 300s. Ea, zeruko Erregiña, limosna bat, Andrea. Pobre bear oni begi onez begirazaiozu. Cb Eg II 77 (Dv LEd 142 begi onez begira diozozu). Begi onez du behatu / Jaunak ene gainerat, / errautsetik nau altxatu / dudan diñitaterat. Monho 150. Jaungoikoaren mesedeak gogora sarri ekarriko bazinduzte, [...] beste begi batzuekin munduari, eta munduko banidade, interes eta gustoai begiratuko ziñieke. Gco I 446. Askotan gertatzen da munduan gizonak begi onez ez ekustea emaztea, batezere azalprinza zimurtzen eta ortzak erortzen asi bazaizka. AA I 586. Baldin Jainkoak hanbat gaitzetsi badu hantustea aingeruetan, [...] zer begiz lekusake ni ezjeusa baithan, ni lurreko herrautsa baithan, ni nere bizian hanbat bekhatuz kargatu naizena baithan! Dh 107. Ez deutsa Jaungoikuak begi bigunaguakin begiratuko munduko Errege bati, Agintari bati edo aberats bati, Erregia, Agintarija, Jauna edo aberatsa dalako. fB Ic I 22. Ikusten gaituztela / begi onarekiñ, / Euskal-erriyan artu / beso zabalakiñ. Echag 69. Begi fagoragarriez beha zozu zure zerbitzari huni. JesBih 459. Kainek ez bait zuen / garia autatu, / Jainkoak begi gaiztoz / zion begiratu. It Fab 223. Gizon batzu zaudien / beha zer urak <urr-> eramaiten zien. / Batek, so eginik begi oroz, / zioten unzi bat zela. Arch Fab 115. Zan neure Jaungoikua, eta ez neutsan jaramonik egin, begi okerrakaz, albakera ta ziarretara begiratu neutsan. Ur MarIl 37. Geroz begi onez begiratzen etzioten, eta itz on bat ere ez esan. Lard 48. Berri pare gabe au artu zuen ezkero, zein begi onakin begiratuko zion esatea erraz ez da. Ib. 366. Zeruko aingeru batek bezañ begi maitatsuarekin begiratuaz. Arr GB 104. Erregeren odoleko andre bat zen, Iñaziori begi onez behatzen ziona. Iñaziok bere aldetik ez zion begi gaxtoz behatzen. Laph 4. Ez dit begi txarrekin beidatzen. Sor Gabon 36. Protestant horiek gu baino lehen hemen ziren, eta ez gituzte begi onez ikhusi hunat jiten. Prop 1880b, 277. Baña denborarekin, oztu zan animako lanetan, eta asi zan lurreko gauzai begi argiarekin begiratzen. Bv AsL 63. Balakite gure berri hobekixago hiritarrek! [...] bertze begiz beha lezagukete. HU Aurp 200. Egungo eguneko dantza itsusien berri ongi dakitenek goraki diote, begi garbiz ezin ikhusiak direla. Arb Igand 143s. Geienen aldetik izaten dira begi txarrakaz ikusiak. Itz Azald 207. Mañasik jakin ez arren antxiñatxutik begiratuteutsan begi onakaz Egurbidekoak. Ag Kr 119. Nolako begiakin ekusiko zituen Ama Birjiñak gauza ook zerutik. Goñi 114. Otu jat, neskatilla orrek begi argiakaz begiratzen deustala. Echta Jos 52. Utz ditzala begi onez, larderia ala jazarkunderik gabe, Elizaren aldekoak iduri zeien garaitiko guzien eraikitzera. JE Bur 57. Manueltxok begi onez begiratzen zion opill gozoari. Ag G 70. Nola nik ez nakien ezer, arriturik begiratzen nion begi larriakin; bañan aita etzan urrikaltzen nitaz. Ill Testim 12. Ortikan agiri da garbi nolako begiz ikusi bear duan kristauak dotriña. Inza Azalp 19. Ez dakit, konbertitzeko hoin errexak izanen diren Xaneta eta Maria, Jainkoak zuen josteta begi onez ikusi behar ere balu! Barb Sup 116. Jaun andereak, begi onegiz / guri beha zaizte egon. / Milesker eta Jainko maiteak / orori digula gau on! Ox 62. Arren, begira begi maitetsuz mundu eroai. Jaukol Biozk 35. Jaso erazu begi onez semeak eskeintzen dizun maite-agiritxo au. Or SCruz 5. Milla urte bixi ixango bagiña be ezkenduke eguno zuk eta nik begi onez alkar ikusiko. Otx 69. Itxaropen-begiez etorkizunari begiratzeko ez giñan gauza. Ldi IL 133. Lenbizi zerga-biltzalea izan zan; olakoai oso begi txarrez begiratzen zieten Yuduak. Ir YKBiz VIII. Gizartekeria begi txarrez dakuse baserritar zintzoak. Eguzk GizAuz 120. Erran gabe doa Italianoek etzutela Aita Saindua begi onez ikusten Frantzian. Zerb IxtS 106. Arbasoen mintzaira [...] ikasi egin dute, eta ikasi gogo ez dutenek ere begi onez so egin ohi diote berpizkunde horri. Mde Pr 263. Pozten ere nintzan, Itun zarreko lege ta Iragarle, oi ez bezalako begiz irakurrarazten. Or Aitork 131. Errodrigok Milia begi onez ikusten duala, garbi dago edozeñentzat. NEtx Antz 38. Kaltegillia baldin bazera / gero zuk kalte egiñak / begi txarrakin zu ikusita, / estutuko ditue agiñak. And AUzta 151. Bazkaldarrek begi onez ar nintzaten, berriro ausartu nintzan esaten: --Neretzat bakarrik jan geiegi daukat. Anab Aprika 63. Orixe esanik, ez eben euskaldunak begi makurrez ikusiko, ausaz. Erkiag BatB 116. Egia biziki gaurko idazleak ezin dezaiokegula lugintzari bi milla urte lenagoko begiekin so egin. Ibiñ Virgil 25. Ez dute inoiz zaharragoek oso begi onez ikusten gazteagoen etorrera. MIH 302. Euskaldun berria izanik, eta bere aldiko euskaldun berria, ezin gauzak ikus Larramendiren begiz. Ib. 347. Lekuak, jendeak eta hautsez orakatuak zeuden liburu zaharrak begi berriz ikusten erakusle eta gidari izateaz gainera. Ib. 288.

azpiadiera-1.4

(En ablativo). "Irakasleak begi onetik ikusten du (G-azp)" Gte Erd 48.
Ni, ez neronek esaten dedalako, baiña naiko begi onetik ikusten ninduan maixu arek. Insausti 77.

azpiadiera-1.5

(Acompañado de adjetivo y de verbos como erakutsi, jarri o ipini). Poner buenos (malos, etc.) ojos, mostrar agrado (desagrado, etc.).
Baña ifinten deutsazu bekoskua edo arpegi iluna, egiten deutsazu mespresa edo menosprezijua, ifinten deutsazuzala begi okerrak. Astar II 26. Etzan Franzisko Ejitora urre billa juan, baizik animen billa: ona zergatik begi txarra urriari jarri zion. Bv AsL 218. Riktrudisek begi onak ipiñi deutsazala prankotarrari. Ag AL 98. Txomiñek esaeutsazan onek berbok, entzuebalako Mari Jesusek begi argiak erakusten eutsazala. Echta Jos 125. Neskazarrak eztiote Madalenari, Madalenari, / beinolako begi onik aspaldi luzez / ai! erakutsi. (B) "Las muchachas ya no tienen tanta devoción a la Magdalena" . A EY IV 44. Nere zarrenak, Koldok alegia, ogei urteak beteak dizkik, ta zuen Itziarri begi argiak jarri dezazkiokek. NEtx Nola 24. Baserri gauzetan ere, askotan baserritarrak aurrerapenei begi-beltzak jarri arren. EgutAr 3-1-1957 (ap. DRA).

azpiadiera-1.6

(Sin adj.; complemento en dativo o alativo). (Mirar, poner) los ojos (en).
Elizarikan ikusi nai ez, / beti festara begiyak, / beren buruak apaindu eta / "nun dira erromeriyak?". Xe 343. Trabenariak begi zion Ganbeluen etxeari, bada zegoan leku onian. Urruz Urz 18. Zertan udalen dan igertzeko / begi bear diot bide-ertzeko / pago pertxenta gazteari [...]? urruz Urz 18. Zertan udalen dan igertzeko / begi bear diot bide-ertzeko / pago pertxenta gazteari [...]? "A qué mirar" . Ldi BB 112. Erantzi eta ikus-bearrez / sorgiñagana du begi. "Por curiosidad dirige la vista a la bruja" . Or Eus 333. Euskalerritik urruntzekoan / itsas-egira begia. "Al alejarse del País Vasco miraban a la costa" . Ib. 203. Zurrun gelditu naiz, aldarean Petri dagoen antzera: / betazala geldi, arnasa doi doia, begia bestera. "La vista a un lado" . Or Poem 521. Illuntzeko bakarrean / --begi biak urrunera-- / geldi-geldirik azaltzen jataz / gogoramenak burura. Gand Elorri 176. Begiak Zugana ditut, eta nere oiñak xedebatik Zuk askatzen dituzu. Or Aitork 83. Ni, begiak zugana negar, / kresal sumiñez zear banoa igari. "Yo, puesto en tí el lloroso rostro" . Gazt MusIx 135. Askok diyo bada begi / arpegi txuri eder orri. Auspoa 128, 52.

azpiadiera-1.7

(Gralmte. en plural, con casos locales de decl.). A (de, etc.) la vista, ante (de delante de, etc.) los ojos. "Acatamiento, presencia, y se usa en ablativo comúnmente [...] En vuestro acatamiento, zure aurrean, zure begien aurrean, zure begietan" Lar. "(Está a la) vista (c.), bertan, aurrean, begien aurrean (AN) aitzinean dago, begietan dago, bistan dago" Añ. v. BEGIEN AURRE; BEGIETATIK UTZI, BEGIETATIK GALDU. Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, salvo en suletino (en el que solo encontramos algún ej. moderno).
Iangoikoa, edetazu amoria gogotik / eta haren irudia ene begietarik. E 167. Baina orain estaliak diaudek hire begietarik. Lç Lc 19, 42 (He begietarik, TB begietan, HeH, Dv, Oteiza begien(t)zat, Brunet begietatik). Ezta kreaturarik batre haren aitzinean ageri eztenik; aitzitik gauza guziak dirade billuziak eta irekiak haren begietan zeinekin baitugu gure egitekoa. Lç Hebr 4, 13 (He, TB begien aitzinean, Dv begien azpian, Ol begitan). Ken zatez ene begietarik. Lazarraga 1152r. Arrezkero ene semea / eztakust neure begietan. Ib. 1197r. Prestu baño gehiago dela gaizki bizirik / edozeñek begietan daduka ikhusirik. EZ Man I 95. Zer probetxu da gordetzea, eta ienden begietarik eta beharrietarik ihes egitea? Ax 435s (V 284). Munduaren begietarik ioan denean, laster ere ioaiten da haren orhoitzapena gogotik. SP Imit I 23, 1. Guti uste orduan / zakusala begietan / haren bizi eguna, / zioala lasterketan / hurbiltzen gau illhuna. Arg DevB 135s. Ene arima, zeiñ othe zaik / bistarik den ederrena, / eta zeiñ da bi begietan / nahienik ukeena? Gç 141. Ama extasian dago Haurraren begietan. Ib. 74. Zeren apainket oriek egiten diran [...] ekusle eroen begian beren buruak eder-erazteko. Mb IArg I 74. Gauz itsusia da Erregeri egiten zaion edozein txarkeri, bekaitz edo deshonra, baña egin dakikeon andiena [...] da berari bere begietan egiten zaiona. Ib. 260. Batek Santo Kristoa begietara eraman zion; bañan istua bota ta kendu zuen. Cb Eg II 186. Arbuiotzat hartu zuen hek ez agertzea etxerakoan haren begietara. Lg II 120. Lege saindu hura begiratuko dut azken hatzerañokoan ene begietan. Mih 91. Zer endelgatzen düzü obren kanpuaz? Endelgatzen düt gure obretarik gizonen begietara <-tera> agertzen dena. CatLan 107. Jangoikoa engañatu ezin due mundukoen begietatik estaltzen badue ere beren kutizia. Mg CC 174. Zabiltza nere aurrean eta begietan, eta zu izango zera bear bezalakoa, esan zion Jaunak Abrahan Patriarkari. AA III 325. Deus ezta Jainkoarentzat gorderik; diren gauza guziak agerian dire haren begietan. Dh 205. Alabien pekatu isilak guztijen begietara urteten dabenian: negarra, zizpuruba, zotina eta atsakabia. Astar II 96. Orain artean, ilik bada bere, ikusi izan dozu zeure Semea; baia iya ar-losa astun batek estaldu deutsu begietarik. Añ EL2 210. Jainkoaren legeari obeditzea gatik, gordetzen ditu gizonen begietan bere dituen Erreginaren, birjinaren, Jainkoaren amaren kalitateak. Jaur 357. Amak galdegiten ditu bere haurrentzat lurreko handitasunak; Jesu Kristok ordainez begietarat emaiten diozkate zeruko handitasunak irabazteko. Ib. 402. Mundu guztiak dakuts bere begietan / arkume asko dala gure mendietan. Izt C 176. Hola eman duenak norbaiten begian / irabazi guti du, yartzeko lorian. Hb Esk 183. Kargudun eta Apaiz-buruak jendetza ezin esan-alakoarekin orpoz orpo zer[r]aizkiola; bada, pauso batean ere begietatik uzten etzuten. Lard 458. Adan esnatu zanean, Jainkoak [emakumea] begietan ipiñi zion eta, ikusitakoan, esan zuen: au nere ezurren ezurra eta aragiaren aragia da. Ib. 3. Hekien begietarik joanezkero, laster joanen naiz hekien gogotik ere. Dh 118. Ya etsitua zuen aski hurbil nihon bazitekela, zuhamu osto zabal bat ethorri zitzaionean begietarat, trenxoin bat ur bederen gainean! Hb Egia 22s. Ken akizkit ordu gaiztoan eta laster nere begietatik, eta ez geiago agertu nere aurrera. Arr GB 40. Ez dedilla iñor izan jakintsu, diot nik, bere begian. Bv AsL 199. Begietatik zelan juan Eguzkia, / alan kerizpetuten da lurra guztia. AB AmaE 344. Ez daukagu ere, Arrotako herri ttipiari doakola Eskual herri guziaren begietan horrela emana izaitea. Bainan etsenplua heldu den lekutik hartzen dugu. HU Aurp 130. Ez khexu Jainkoak ikhusteaz baldin jendeen begietarik gordetzen badire. Arb Igand 48. Norbaitek zartada baten odei-ganean estalki baltz da izugarri bat zabaldu-ta legetxez, etorri ei-iaken gaba euren begietara. A BeinB 78. Arik eta odei batek euren begietatik ezkutau eta estaldu eban artian. Itz Azald 37. Begietatik urruti, ezta biotza negarti. Ag G 314. Guzion begietan / oraiñ da azaldu, / nola mandua dezun / antiklerikaldu. Urruz Zer 50. Mirakuilu bat zuen begietan beharko dutala egin. Zerb Ipuinak 126s. Etxean sarturik daude, iñoren begietara ateratzeko bildurrez. Inza Azalp 75. Oi zun bezela, Santa Cruzek bi mutil tartean ekarriazi zun bere begietara, baionetak ageri zitutela. Or SCruz 79s. Urte-giroak ene begian. "Paisaje de las estaciones" . Ldi BB 106. Nai dunak ikusi, / Aita begietan du. "Delante de los ojos" . Or BM 86. Ludi, aingeru ta gizakien begitan aurkeztuak baikera. Ol 1 Cor 4, 9. Erri begian an dakusate / Mezara doan Katalin, / artajorretan esan baikenun / ote-zan ez ote sorgin. "A la vista del pueblo" . Or Eus 331. Sarjentua ez madarikatzearren, arengandik aldentzen nintzan eguraztu-itxuran, baño begietatik kendu gabe. Anab Aprika 66. Moralak begitan jartzen digun giza-ideal orrek, bada, Arengan du bere sustraia. Vill Jaink 93. "Iguzkiaren Seme" bat bezala zaukaten barnean, jendeen begietarik urrun. Ardoy SFran 234s. "Ez naiz zurea iñoiz geiago izango!" Esan eta bereala, aize meearekin naasten dan kea bezala begietatik suntsitu zitzaion. Ibiñ Virgil 117. Ba dirudi nere begitan daukadala oraintxe. Berron Kijote 221. Juaitian Ligik gora, / hedatzen da begitara. "Il s'étend à vos yeux" . Casve SGrazi 72.

azpiadiera-1.8

(-(r)en begietan y, con mucha menos frecuencia, begitan, begian, begira). A los ojos de, a juicio de, en la consideración de. En AxN se explica munduko arauaz (507) por begieta [sic ¿por begietan?].
Oneretxien begietan gauza ezairik eztan. "En los ojos del amante" . RS 242. Gizonen iujeamendura laudatzeko den gauza, hainitzetan ene begietan da baiatzekoa. SP Imit III 46, 4. Etzazula iduk zeure burua bertzeak baiño hobeagotzat, beldurrez guzietako gaixtoena ager zaitezen Jainkoaren begietan. Ch I 7, 3. Zure begietan dago / ene suertea / nai baduzu bizia / edo eriotzea. Gamiz 204. Utz zatzigun gaiñerako guziak, eta gure buruak errenda tzatzigun agradagarri Nausi dibino haren begietan. He Gudu 63. Hanitxetan gizonen jüiamentian laidable edireiten den gaiza, eztate hala ene begietan, bena bai itxusi eta okher. Mst III 46, 4. Onen eriotzarekin estali zuen munduaren begietan bere gaistagintza ta Jangoikoak begirik ezpalu bezain lasai etzandu zen. Mb IArg I 246. Biotz garbi, fede bizi ta borondate leial batek Jaunaren begietan ta estimazioan zenbat balio dezakean. Cb Eg III 340. Jainkoak ez ditu bilhatzen bertzeren merezimenduez berreginduak direnak edo gizonen begietan baizik garbi ez direnak. Lg I 250. Munduak eskain ahal zietzatzuken gauzarik aberatsenak, ederrenak fitz bat; oraño zerbait gutiago ziren zure begietan. Mih 18. Ordean [diferentzia] hau da oso-osoa axaletikakoa, fedearen eta errelijionearen begietan ez da batere diferentziarik. Brtc 207. Gorde behar da biotza asmo, gogo edo Jaunaren begietan ongi ez dirudien pensamentuetatik. Ub 177. Orrá gizon txipittogúra zein ándi Jangoikoarén eta gizónen begietán! LE JMSB 183. Konfesio garbi egiazko ta oso batek, laguntzen dionean bekatuen damu ta ondu nai zindoak, onratzen duela anima Konfesorearen begietan ere. Mg CC 139 (CO 206 Konfesoriaren begijetan). Asmau egizuez beste penitenzia txiki batzuk, bada eginik borondate onagaz, andiak izango dira Jangoikoaren begietan. Añ LoraS 59. Jaunak kendu zion bizia, zeren gaiztoa zan beraren begietan. AA I 571. Ez deutsagula opa biar arerijuari Jaungoikuaren begijeetan kargurik euki dagijan, geuri egin deutskun kaltia gaiti. fB Ic I 104. Pazientziaz oro bentzutzen dire, eta Jainkoaren begietan hainitz irabazten da. MarIl 28. Guziak deus ez dakitenak, herbailak, munduaren begietan mespretxagarriak; bainan Jainkoak ez ditu mespretxatzen. Jaur 199. Illak ala biziak daude? Illak gure begietan, baña udaberrian irteten dira kapuletik inguma biurturik. "A nuestros ojos" . It Dial 7 (Ur, Dv, Ip gure begi(j)etan). Nere begietan ala, baitzare eder / egiaz haiñ eder balitz zure kanta. Gy 1. Jaunaren begietan gaizki egin det. Lard 193. Jaunak egin izan du hori, eta da zuen begietan ederresgarri? Dv Mt 21, 42 (Lç, TB gure begien aitzinean, He gure begiei, Ur gure begietan, Echn gure begiendako, SalabBN ikhusten duguna amirazionerekin, Ip gure begientako, Hual gore begietra, Ol begietan, Ker gure begiontzat, IBk gure begien harrigarri, IBe gure begientzat). Bi nausi zaharkituek lerrarazi nahi zuten gaizkirat andre gazte bat. Hekien nahia ez eginez, galdua behar zen yende onen begietan. Hb Egia 26. Naiago det egiaz desonra nazakean gauzarik egin baño, gizonen begietan desonratutzat egon. Arr GB 22. Zure parerik ene begietan ez da. ChantP 222. Gure herrietako familia onen begietan Garaten arraza agertu da geroztik nota hits batekin. Elsb Fram 108. Ordutik harenak egin du, anitzen begietan; xakurrentzat ere ez da on gure gizona. HU Zez 197. Diot ez direla ezkonduak Jainkoaren begietan, eta hola elgarrekin biziz, bekhatu mortalezko estatuan daudela. CatJauf 130. Banakien etzuela aitak barkatuko; haren begietan ez nintzala deusik. JE Bur 18. Ametsetan zabiltzan arrakastarik izain ote zuten amerikanoen begietan. Zub 85. Yainkoak egin du ori ta arrigarri da gure begietan. (Ps 117, 12). Ir YKBiz 387. Zure begitan begiko gera / poz degu gogoratzea. / Jainko-begitan kristau-erririk / kristauena agiz gurea. SMitx Aranz 178. Aundia bada euskal kondaira / gizonen ikuspegira, / aundiagoa derizkiogu / Jaungoikoaren begira. Ib. 178. Ontaraño makurtu bear izan zun bere burua Usoa gaxoak ugazamaren bildur eta gañera aitaren begitan pekatari gelditu. Etxde AlosT 29. Argizagiak astiro, / dabiltza izartegian. / Eguzkirik eztenean, / iluminatzen dira. / Gauza misteriotsuak, / gizonaren begian. Arti MaldanB 234. Amaren begietan, batzuetan, jaki ongarriok murritzak eta meaztuak zirudien, baiña suaren lanak egiñiko urritzea izango zalakoan egoten zan. Erkiag BatB 25. Amets genuena lortu bai, eta bereala gauza ura igartu egin oi da gure begitan. Vill Jaink 134. Ez duela joko horrek ez errekesta ez estimu handirik [...] ahal bezain gora heltzea gogoan duen gazteria baten begietan. Ardoy SFran 102. "Gaucho" berri aiek emakumeen begietan oso edertuak agertzen ziran. NEtx LBB 42. Eta agertzen dena lerro horietan / ez baldin bada arrotz haren begietan, / enetzat ditaikela, diot egietan, / saririk ederrena sari guztietan. Xa Odol 21. Behartsurik behartsuenak, ene begietan, neure herrikoak dira eta neure herria bera. MIH 372.

azpiadiera-1.9

(Con adjetivos como on, txar, etc.). Perspicacia, acierto, tino. "Ezaupegia bear da [merke erosteko] (B), begi ona (G-azp, AN-5vill-gip, BN-arb)" Gte Erd 64. "Begi ona euki, tener mucha vista para los negocios, para el juego, para calcular, etc." Elexp Berg. "Orrek urtengo dau aurrera, negoziotarako begi ona dauka ta" Ib. "Kriston begixa jaukak orrek. Irurogei erralde eukiko zittuala txalak eta baitta euki be" Ib.
Ugazabaak, euren agindupian dagozanak gaiti, areen paltak erremedijetako karidadez ta zuzentasunez, begi argijak euki biar ditubee. fB Ic II 217. Itz gutxi, begi ona, / andia zentzua, / oiek egiten dute / ona medikua. It Fab 133. Ez dugu guziek begia bardin ona, eta bizkitartean hortakotzat begia behar da. Dv Lab 244. Izanagaiti Iaun nagosia / ez eukan begia zurra, / eta egitzat artuten eban / begiratuta guzurra. Azc PB 359. Beajun deizula Iñaxio, ez dezu izan begi txarra; probentzi guztiyan lana pranko arkitzen hura ainbatekorik beste bat! Moc Damu 12. Aldi bakotx aitak, arduran elhe guti zuelarik, ixiltzerik etzuen osaba haren begi xuxenaz [='buena puntería'] . JE Bur 14. Harritua nago nola ezkondu zaren zu neskatxa horrekin. Uste nuen begi hobea zinuela! Zerb Artho 381. Nexkok onetan begi azkarra oi dezue izan ere, ta antz-eman didala uste det. NEtx Nola 32. Bildu da jende: berrehun bat emazte eta neskato gazte, bortz ehun gizon begi xorrotx baten arabera. Herr 11-2-1960, 3. Ez daukazu begia makala, Matxin. Arek ez deutsu bertanbeerako dotea ekarriko. Erkiag BatB 180. Darwinek baiño lehenago eta berak baiño begi zoliagoa zeukan beste norbaitek ikusi zuan yamana oiek bazeukatela erlijioa. Vill Jaink 17. Onek andrea aukeratzeko / izan du begi zorrotza; / utsa razako bat izan balitz, / ekarri digu arrotza! Uzt (in Mattin 140). Egileak ez ezik, begi ona izan dute euskaratzeko hautatu dituztenek. MEIG II 97.

azpiadiera-1.10

(Referido como sinécdoque a la persona entera).
Nun iz Aigalon / Ürüñeko Erregia / renpartaren gaiñetik / erakats ezadak begia. "'Montre-toi (ton oeil) au-dessus des remparts" . Xarlem . Ordu berian, hesi artetik, printzesak eta haren lagunak Ganixen begia ikusi eta, berriz esperanza sortzen zaio erregiñaren bihotzian. Atheka 114.

sense-2

2. (V-m-gip, AN-5vill). Ref.: Lcq; A; Elexp Berg.
Yema, brote; nudo (de los troncos y tallos de las plantas); nudo de la madera. "Gemma, cast. yema: órgano constituido de escamas colocado en las axilas de las hojas o extremidades de los ramillos y que encierra los rudimentos de una nueva producción: fr. bouton, bourgeon; vasc. begiya, que quiere decir ojo. En este país algunos le llaman amua y motea, que quiere decir botón (Aizk)" Lcq 40s. A. "Germen, cast. bulbillo: pequeña yema escamosa bulbiforme, producida en las partes aéreas de las plantas, y que desprendiéndose por sí mismas, se arraigan en la tierra y producen un nuevo individuo; fr. bulbille; vasc. ninika, begiya" Ib. 42s. "(V-m-gip, AN; Lcq), yema (Bot.). [...] (V-m), brote de plantas. Galbegi, brote de trigo" A. "Hazitarako patatak azalean duen zulotxo bakoitza, ernemunak irten dakizkion" Elexp Berg. v. adabegi.
Baratzezaiak badaki ekarrarazten arbola gaztetto bati fite ta anitz fruta utzis sobra begi. (118). LE-Ir (s.v. baratzezai). Basate gazte mehean xerthoak aski ditu bi begi; basate hazkarra balinbada, xerthoari uzten zaizko lau edo bortz begi. Dv Lab 385. Txertatzerakoan beko aldea zorroztu bear zaiete lau bat zentimetroan, eta zorroztutako tokitik gertu mote edo begi bat utziaz. EEs 1917, 52. Txertotarako artzen diran begi oek indarrean dauden urteko pujetatik artu bear dira [...]. Aukeratutako puja oietatik, erdialdeko ondo azitako begiak bakarrik artuko ditugu. Ib. 34. Orrengatik daude / luze-luze egiñik, / artean oñak illunik, / azken-arbazta-begiez / udaberrirako / ornitzen biziez. "A favor de las yemas de sus ramillas últimas" . Ldi BB 108. Begitik edo azaletik egin leikez eztitu albertxikoak, kerexak ta abar. EgutAr 2-8-1964 (ap. DRA; cf. BEGIRA (b) ).

sense-3

3. (V, G, B, L, BN, S, Sal, R; Lar, Dv, H). Ref.: A; Lh (erroda-begi); Etxba Eib; Elexp Berg.
Orificio (en particular el de varias herramientas, en el que se introduce el mango); ojo de la aguja; ojal; ojo de lazo, etc. "Alamar, alamares, son presillas, ojales postizos en los capotes y otros vestidos, alamarak, aribegiak, ariz eginikako begiak" Lar. "Bague formée au bout d'une corde; oeil, trou pour recevoir une corde" Dv. "oeillet" Ib. "Begi se dit du char d'une aiguille et de divers oeillets ou trous pratiqués dans certains instruments etc.; oeil d'un noeud coulant, oeil d'un gond etc." Ib. "Boutonnière" H. "Aizkoraren, aitzurraren begia, l'anneau où s'adapte le manche d'une hache, pioche, &c." Ib. "Sarearen begiak, les mailles d'un filet" Ib. "Zubiaren begiak, les arreaux d'un pont" Ib. "Begia, iphur begia, orifice de l'anus" Ib. "Trou d'une aiguille. Orratzaren begia (Aizk)" Ib. "(V-ger-m-gip), orificio de un divieso" A. "(V, G), ojo de lazo" Ib. "(V, B), puertecita de colmena, por donde entran y salen las abejas" Ib. "(V-m, B), el cubo de la rueda del carro" Ib. "(L, Sal, R), agujero de un instrumento por donde se mete el mango" Ib. "(V, Sal, R), ojete de la aguja" Ib. "Erroda-begi (L, BN, S), essieu" Lh (DRA lo atribuye a Harriet). "Ojo de la aguja" Etxba Eib. "Orificio de mango de una herramienta. Aixkora onek begixa nasaittuta dauka" Elexp Berg. "Ojo de puente. Iru begiko zubixa zan urak eruan dabena" Ib. v. 1 begite.
Zubi bat amar begi edo arruztaieskoa. (328). LE-Ir. Da nola pasatzea zubi batetik baititu amar begi. (231). Ib. Aberatsa Zeruan sartzea baño errazago da bagasoka bat jostorratzaren begian sartzea. AA III 608, . Errezago da kamelu bat joste orratzaren begitik, aberats bat jaungoikoaren erreinuan sarzea baño. Oteiza Lc 18, 25 (Brunet jostorratzaren begitik). Errazago da gamelua jostorratzaren begitik igarotzea. Ur Mt (V) 19, 24 (Ur, Lard 422 jostorratzaren begitik, Hual, Samper orratz baten begitik, IBe orratzaren begitik, IBk jostorratz-begitik; TB, Dv, Ip, Echn, SalabBN, HeH, EvL orratz baten xil(h)otik, Ol orratzuloan, Leon orratz-xilo batetarik, Ker jostorratz-zulotik). Nabarra erakatxirik, begia pezaturik. HerVal 139. Nabarra begitik ausirik arriñaturik. Ib. 194. Irauten dute oraindik gure antziñetako abarkak. Ikusi zazu: gizon zar guztiak dauzkate ta gazte askok, zuriak, bigunak, politak, muturrean begi beltxak dituztela. Ag G 94. Lasto ta larruzko burukitxoa, ile-motzaileak arkuraizen begietan, beatzetan minik ez egiteko, ezartzen dutena. "En los ojos de las tijeras" . A DEV (s.v. albardilla) . Balenkalekuko (Ataun) arlaban-aizkora. Begi-barruan ildotxo bat dauka. JMB ELG 71. Atxurra besa-gain artu, begiraño sartu, landarea ere bai atxurraren atzetik zañak bil-bil eginda. Munita 42. Amazazpi begiko zubia! Ori zubia! Anab Poli 52.

azpiadiera-3.1

Harriet cita un ej. de Haraneder: Xirripa eder baten konsideratzen hari zela, zeinaren begian baitzagoen belhauriko (He Phil 137), y le da el sdo. de "source" (cf. UR-BEGI, iturbegi, LATS-BEGI), aunque en realidad se trata de errata por hegian ("rivage" en el original), y así es corregida por el propio Harriet en la ed. de 1853, 115.

sense-4

4. (V-gip; H).
Agujero del pan o del queso; ojo (de grasa, de gas, etc.) que aparece en la superficie de un líquido. "Ogiaren begiak, les vides d'un pain cuit" H. "Esnearen begiak, les taches butireuses (?) surnageant dans du lait" Ib. "Ur-gaineko begiak, les ampoules faites par un gaz à la surface d'une eau" Ib. "Poro del pan, queso, etc." Iz ArOñ.
Nahasten dira gorringoak emaiten direlarik amanden gainean eta higitzen ongi begiak egin arte. ECocin 39. Mei-eguna diagu etxean maizegi; / gure salda gaiñak ez dik ainbeste begi; / esneak, ura naiko, ardôk, ur geiegi. Or Eus 39.

sense-5

5. Rayo luminoso; brillo. "Begi es el nombre con que se designan puntos brillantes de piedras y de otros objetos. Eguzki-begi es el disco solar" JMB (comunicación personal, 23-7-1954). "Eguzkiak begia zorrotza dakarki gaur (bero handi izango dela) (G-azp)" Gte Erd 87. Cf. ARGIAREN BEGI.
Asentuen gaiñetik sagar onduen ostraillen artian yosteta dabilla iduzki-begia. Atheka 26s. Iduzkiak ixuriz bere ungi bizi nasaiak ostraill pian dixtiarazten zituen ur xortak harri bizi begiak bezala. Ib. 117. Arbolak hain dira hurbil batzu bertzeetarik eta hain hertsiki khuruzatzen dituzte elgarren artean adarrak nun eguzki begi bat ez baita nehun ere ageri. Prop 1883, 16s. Ederra bere jat erexten / laño bat doiala goian, / eguzki begiak badabe / artuten parean beian. AB AmaE 150. Orri leidunai eguzkiaren begiak jota, / badeutse negar gaur erazo, / damuak niri iturritxo bi begietatik / ateratea, da millagro? Ib. 177. Eguardiko amabiyetan, eguzkiyaren begiak jotzen duenian. EgutTo 5-11-1920 (ap. DRA). Nork erranen daut hoin gora nundik / sortzen den ur hotx garbia? / Egunaz irriz, iguzki mirail, / gauean izar-begia. Ox 23. Artizarraren begiaren eztia, / iratzartzera doanean mendia. Ib. 27. Laster askatzen ez badeustazu / berandu barik ilgo da, / ontzi itxutuan argi-begia / itoz iltzen dan bezela. Gand Elorri 89. Baiña Jaunaren eder... "tasun" orren diztira, / izpien osotasun guztiez joango da, / urten gabe, aldikoz, urten dauan Begira. Ib. 94.

sense-6

6. (V, G, AN, L ap. A ; Dv). (Tras tema nominal nudo). Lugar orientado (hacia). "Iguzki begian, à l'exposition du midi" Dv. "Eguzki-begian (V, G), iguzki-begian (AN, L), (dando) al sur" A. Cf. Legarreta Zariquegui beguia, en un documento de Astrain del s. XVII, donde tbn. puede leerse, en romance, "que mira a Zariquegui" (v. ASJU 1987, 273). v. BEGIZ.
Alaia zan, benetan, aukeratu zioten etxea. Udaberrian, batezere, etzezakean urretxindor batek ua baño egoa-begi zoragarriagorik aurkitu bere maite-xintak ixurtzeko. TAg Uzt 55. Ekaitz aldian, uiñak astindutako izpazter ipar-begikoa, alde guztietatik zotukatzen duten bezela. Zait Sof 141. Negu aldian, egon bere eguzki begitan dago-ta, bestelako leku epela egongo da. Erkiag Arran 126. Eguzki begitan, orma zaarretan, batzuetan batera bestera, geienetan nagi ta bagi, beroa iruntsi bearrez egoten ziran suangillak udalenean. Erkiag BatB 37. Bakek malda irikiak nai izaten ditu, agiñak, berriz, ipar-begi eta otz-begiak. "Aquilonem et frigora" . Ibiñ Virgil 84.

azpiadiera-6.1

Mitxiletatxu sorgiñez eta larrosaz josita / orril-begijan baitago neure loragu polita. "Mayo comienza a sonreir en mis jardines" . Laux BBa 32.

azpiadiera-6.2

(En caso absoluto indet.).
Ango kixkalbearra! Ango marmarra! / Ego-begi izaki-ta, aizeak garra. "Sitio orientado al sur" . Ldi BB 118. Epur ta bizkar zuritu arte, / eguzki-begi atseden. "Están expuestas al sol y descansan" . Or Eus 347.

sense-7

7. Centro, lugar principal (?).
Edozein ez da sarthuko, / Iaunaren iauregian; / edozein ezta iarriko, / loriako begian. Hm 47.

azpisarrera-1

ARGIAREN BEGI, ARGI-BEGI. v. argi.

azpisarrera-2

BEGIA ARGITU, BEGIA ATXIKI. v. BEGIAK ARGITU, BEGIAK ATXIKI.

azpisarrera-3

BEGIA HAUTATU. (Con aux. intrans. bipersonal). Elegir, fijarse en.
Andre eder jentil batez hautatu zait begia, / herri orotan gauza oroz eztu bere paria. E 215.

azpisarrera-4

BEGIA BEZALAXE.
"Begia bezelaxe: seguru, segurki, ziur-ziur (V-m)" Zait Sof II 149.

azpisarrera-5

BEGIA BETE, BEGIA BIHURTU, BEGIA HEDATU, BEGIA EGOTZI, BEGIA EMAN, BEGIA ERATXIKI, BEGIA HERTSI. v. BEGIAK BETE, BIHURTU, HEDATU, EGOTZI, EMAN, ERATXIKI, HERTSI.

azpisarrera-6

BEGIA BOTA.
Echar el ojo, fijarse en, interesarse por. "Ik paiño lenago bota najotsan begixa etxe orri" Elexp Berg.
Goiz aski bota zion [damari] / Alzuruk begia. Izt Po 85. Bizkarrean zeraman / urre-zama andia, / ongi botatzen zion / jendeak begia. It Fab 133. Baña banandu baño lenago deutsut nai / esan alkate barri nor bear geunken bai, / aspalditxoan daukat botarik begia. AB AmaE 242. Amaika damak bota / ziraten begiya. Auspoa 66, 118. Begia zeñi bota diozu? Ag G 371. Nik i, ogei urte baiño leen bota neutsan begia lenengo neure senargei izan neban Kaittano defuntu ederrari. Erkiag Arran 90. Besteak beste, gure kanta onetan humorismozko kopla bati botako diogu gaur begia batez ere. Lek SClar 122. Atrebitzen al zera / ematen arpegi? / nik bota dizut zuri / urrutitik begi, / interesen erdiyak / dirade geiegi. Uzt Noiz 77. Askok botatzen diyo / oneri begiya, / ni' re ortako nitzan, bai, / goizian jaikiya, / ez al da ba erri au / oso egokiya? Uzt Auspoa 67, 111. Beraz zuk gure irugarrenai / dezu begia botea, / deseiatzen dut hura hartu ta / izan dezazun suertea. Xa EzinB 135. Lurdesek azkar bota zion begia ollagorrari. TxGarm BordaB 95. Begia bota neutzun, / orain ezin aiztu. FEtxeb 156. Ez dakit nere anai zarrena, Joxe, begia botata ez ote zan egongo [...]. Gero, beintzat, orduan dantzatu zuanarekin esposatu zan. BBarand 99.

azpisarrerakoSense-6.1

+BEGIAK BOTA.
Poner los ojos, dirigir la mirada (a un sitio).
--Zer ote da emen?-- [...] Josek alderdi guztietara bota zituan begi biak. Ag G 153. Ildakoari begirik bota gabe, semea lurperatzeko atxur-billa, etxerako bidea artu zuan. NEtx Antz 150. --Eztu ez Ana Josepak toki txarrera bota begia. Ib. 45. Amabiak, bota platerera begi biak... esaera zaarra. Erkiag Arran 109. Baserri eta kalietara / maiz bota izan det begi; / ikusitzen det jarri degula / oraintxen lujo geiegi. Uzt EBT 33.

azpisarrera-7

BEGIA EDUKI

azpisarrerakoSense-7.1

a) (i- G-to ap. A ; Dv), BEGIAK EDUKI.
Fijarse, tener la vista puesta; vigilar, cuidar. "Begia iduki behar zaio (Ax), il faudra le surveiller" Dv. "Atender, cuidar, tener ojo" A. v. BEGIAK ATXIKI. Tr. Documentado en autores labortanos clásicos y en septentrionales y guipuzcoanos a partir de mediados del s. XIX.
Hartan ungi trebatuko / Naiz neure bizitzean, / Eta begia idukiko / Zure bideen gañean. EZ Eliç 209. Eta arranoak, airean dohanean, bere umetara bezala, zuk ere enegana begia edukiko duzula [esperantza dut] . Ax 11 (V 5). Baldin begiari edukitzen ezpazaika begia, kalte handiak gerthatuko dira. Ib. 391 (V 256). Ezterrazula miserikordios dela Iainkoa eta zeure bekhatu guztiak barkhatuko derauzkitzula. Zeren miserikordia eta iustizia hurbil dagotza Iainkoari eta elkharri, eta iustiziak bekhatoretara daduka begia. Ib. 138 (V 90). Koleraren iraungitzeko lehenbiziko erremedioa da bat bederak bere kondizino haserrekorra ezaguturik, hari begiaren edukitzea. Ib. 285 (V 191). Erremedio ona eta hautua emaztekin kutsatu nahi eztuenarentzat, da, hartako gogoetez begiaren edukitzea. Ib. 367 (V 242). Zaude beraz erne zure gainean lehenik, eta gero begia idukiko ahal duzu zure lagunaren gainean. SP Imit II 3, 1 (Ch duzun beraz zelo [...], eta gero bertzetara ere hedatuko dukezu, Ip bestez arranküra zitake). Zinetsten dute mundu guziak dadutzala <datu-> begiak hekin gainean. SP Phil 199 (He 201 mundu guziaz begiztatuak direla). Iduk-azu bethi, arren, enegana begia. Arg DevB 229. Ene begiak idukiko tiat hire gaiñean hire urratsak konsideratzeko. Gç 44. Jedeonek begia iges-egin zioten amabost milla aietara zeukan. Lard 130. Zergatik zuen begiak gugan dauzkazute? Ib. 483. Nausiak berak han behar du izan xederratzetan, lanari idukitzekotzat begia. Dv Lab 355. Biltzarrean jarriak ziren guziek haren gainean baitzaduzkaten begiak, ikhusi zuten haren begithartea aingeru batena iduri. Dv Act 6, 15 (Lç egotzirik, He landaturik, TB itxekiak, Ker ezarrita, IBe jarriak). Aitak begiak haurren gainean ditu. Hb Egia 17. Heresiaren gainean begia zagokatenek don Alonzo Mexia igorri zuten non zer othe zen jakiterat. Laph 83s. Askok naukate santutzat; alaxen balitz ere, Jaungoikuari eman biarrian eskerrak, nik eztakit zergatik nigan dauzkaten begiak. Bv AsL 114. Halaber zaukan begi, bihotz eta esku, lotkiarik balinbazuten, herritik soldado joan mutiko gaztei. HU Aurp 111. Biziaz gozatzera ekarriago ere ba, ordutik begia baitauka hobeki batek bertzeari eman eskukaldiak ororentzat dakarran gibelondoari. JE Bur 201s. Bainan Sokorrin Maria, / guzien ama garbia / badago iratzarria, / oror daukala begia. Ox 46. Asmatutzen dituzte / abek aitzakiyak, / baña guk errekara / dauzkagu begiyak, / beneno-botatze oiek / ez dira egokiyak, / agur garai bateko / gure izokiyak! Uzt Noiz 40. Etzan azpillean txuri bat bere yausten a oartu barik. Begi bat jenteari ta bestea nire eskuari eukozan. Or Tormes 39s.

azpiadiera-1.1

(Con destinativo). Tener ojos (para alguna persona).
Alkarrentzako baino / ez euken begirik, / bata besteantzako / egozan bizirik. Azc PB 82s.

azpisarrerakoSense-7.2

b) "Begixa euki, tener buen ojo. Ofiziuan, asko esan gura dau, begixa euki edo ez" Etxba Eib.

azpisarrera-8

BEGIA EMAN. v. BEGI EMAN.

azpisarrera-9

BEGIA HERTS ARTEAN. v. BEGIAK HESTEKO ARTEAN.

azpisarrera-10

BEGIA EZARRI. v. BEGIAK EZARRI.

azpisarrera-11

BEGIA GOSE.
"(BN), jatun izan ez ta maia betea duana gatik esaten da" A Apend.

azpisarrera-12

BEGIA IBILI.
Vigilar, andar vigilante.
Agintariyak ibilli / zazute begiya. Auspoa 67, 107 (sgp. ELok 256, pero la ref. es incorrecta).

azpisarrera-13

BEGIA IPINI, BEGIA IREKI, BEGIA ITSUTU. v. BEGIAK IPINI, BEGIAK IREKI, BEGIAK ITSUTU.

azpisarrera-14

BEGI-AITZIN. v. BEGIEN AITZIN.

azpisarrera-15

BEGIA IZAN. v. BEGI IZAN.

azpisarrera-16

BEGIA JARRI. v. BEGIAK JARRI.

azpisarrera-17

BEGIA JO

azpisarrerakoSense-17.1

a) (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg.
"Echarle el ojo a una cosa. Begixa jota daukat neskatxa orri, auzoko polittena dalako" Etxba Eib. "Adinekoek badirudi begixa jo darabiltela gehiago, gazteek begixa bota, eta ikasi xamarrek begiz jo" Elexp Berg. v. BEGIZ JO.
Egun gitxi igaro-orduko, bakartarren Buru edo Abadesa (?) zanak io eutsan begia berari. Ezale 1897, 151b. Eskopetak artu ta tipi-tapa juan ziran mendian gora, eurak eta beste askok begia jota euken leku batera. SM Zirik 73. Etxian ebela neskame mardo eta itxura onekua, senarrak [...] begixa jota eukan eta bittarte guztietan aren talaixan ebillen. Etxba Ibilt 470.

azpisarrerakoSense-17.2

b) Llamar la atención.
Bi tokiak hain direlakotz itxuraz berexak non batetik bertzerat aldatzeak begia joiten baitio den haurrenari. JE Bur 7. Harri argiagoz egina baita garaitiko harresi guziak baino, harek du ere joiten lehenik begia. JE Ber 54. Horra argi-arteka eta xirrito bitxiak, heien barnetik kanpora begia jotzen dutelarik haindiko mendiek. Larre ArtzainE 311.

azpiadiera-2.1

(Pl.).
Lehen aldikotz Metsikorat doanari, bada zerbeit ehun urhats guzietan begiak jotzen diozkana: hitz hauk: Leche pura, leche pura . Zerb Metsiko 209.

azpisarrera-18

BEGIAK ARGITU, BEGIA ARGITU

azpisarrerakoSense-18.1

a) Hacer ver (sdos. prop. y fig.). v. BEGIAK IREKI.
Iguzkia zuk itzultzen / darokuzu goizetan, / hark begiak argiturik / has gaitezen lanetan. EZ Noel 138. Argi diatzadatzu ene begiak hain misterio handiaren ikusteko. SP Imit IV IV 1 (Ch argi zatzu, Mst e Ip argi itza(t)zü). Tresor horien klartasunek / begiak tie argitzen / eta bihotzak xarmaturik, / banaloriez ilhuntzen. Gç 202. Zure aoko txuak ekien begiak argituten itsuai. Añ LoraS 73. Jainko jaunak argitu ziozkaten arimako begiak artzain on hekiei. Jnn SBi 13. Zer dala-ta, orain dakusanik, ordea, ez dakigu; ez eta begiak nork argitu dizkionik ere. Ol Io 9, 21. Etzen aldakuntza haundirik Joanetegiren bizi moldean egin, baina andrearenean, bai, haundia, toberek gizon guztien begiak argitu zituztelako, eta etzedukan sorginak nor ohera eraman. Arti Tobera 286. Argituko ahal ditu Jainkoak guztion begiak, gure hizkuntzaren onerako! MIH 353.

azpiadiera-1.1

Abrir los ojos, darse cuenta.
Zer pensatzen othe dugu? / Argitzagun begiak; / sarri bethe behar tugu / hutsik dauden hobiak. Arg DevB 162. Besteren buruan kalte au ikusi ta nola begiak argitzen ez dituzu? Cb Eg II 62. Oi arima nerea, bertzeen gainean desmasia haukiek ikusi ondoan, nola argitzen ez duzu begia? Dv LEd 118 (Cb Eg II 62 nola begiak argitzen ez dituzu?). Uste izateko da noizbait komesarioek bederen begiak argituko dituztela. Dv Lab 309.

azpiadiera-1.2

Recobrar el sentido.
Han berean ohe baten gainera ekartzen dugu. Eta berehala begiak argitu eta erraiten dauku: -- Bainan zer da? Zer gertatzen da? Etchebarne 148.

azpiadiera-1.3

(Intrans.). Abrirse los ojos (sdos. prop. y fig.).
Izanen zarete Jainkoak bezala, ezagutzen tutzuelarikan ona eta gaitza, zuen begiak idekiko eta argituko dira. ES 175. Ez dira bada predikadoreen pulpitoko esanagaz inozenteen begijak argituten. fB Olg 111. Orduan begiak argitu zitzaiezten, eta jauna ezagutu zuten. Lard 472. Nire begiak argitu dira, / poza sartu jat barrura. AB AmaE 23. Maiean jarrita, ogia artu, bedeinkatu, zatitu, ta eman zien. Aien begiak ordun argitu ziran, eta nor zan ezagutu zuten. Or Lc 24, 30s. Kantu horrek dituen hameka koblak eman artean, asko matel-hezur gorritu ziren eta asko begi argitu. Lf Murtuts 46.

azpisarrerakoSense-18.2

b) Gure Aita Santo Domingo ere arkitu zan billera artan, eta pitxi eder batek begiak ziozkan argitu. Bv AsL 194. Diruari eztio ematen baliorik, ta beragatik eztio ere onek askori bezela begia argitzen. Ib. 29. Dohatsu zaudeztenak oraino nigarrez, / ezin helduz indarka, zorion beharrez; / hariko baitzirezte irri on, samurrez, / begiak argiturik zeruko ederrez. Ox 70. Kasinopean jarriko dira / makiñabat makineri, / begiak argituko zaizkio / aruntz azaltzen danari. Basarri 60. Alkateari ez eutsan bapere begia argitu bere menpekoen semeak eskolara zale ez zirala jakiteak. Erkiag BatB 24. Ezekiel izan da, geienbat, begiak argitu deutsazana. Ib. 133.

azpisarrerakoSense-18.3

c) Mirar con buenos ojos. v. BEGI ARGIA EGIN.
Ez deiola gure biotzak diruari begia argitu. Bv AsL 67.

azpisarrerakoSense-18.4

d) Alegrarse los ojos.
Apetitua joantxea ere baitzuen aspaldixkoan berriz jin zitzaion, koloreak gorritu, begia argitu. Hots, gaztetu, gure gizona. Barb Sup 65. Begiak argitu zitzaizkon. Gogoa ere ba segur hitz horietan. JEtchep 112. Ontan amaren begia argitu zan bat-batetan: --Bataioa bidean al degu? NEtx LBB 27.

azpisarrera-19

BEGIAK-ATERATZEKO.
"Dragón, caballito del diablo, especialmente la Aeschena grandis. Begixak-ataratzekuak ur-onduan ibiltzen dira, uretan sortzen diralako" Etxba Eib. Cf. BEGI-ATERATZAILE.

azpisarrera-20

BEGIAK ATXIKI, BEGIA ATXIKI (L-ain, BN, S), BEGIA ETXEKI (begia itxeki R-uzt ap. A ). Ref.: A (begi); Gte Erd 203, 28.
"Atender, cuidar, tener ojo" Ib. "Begia atxikiko diot kabale orri (L-ain, BN, S), le cuidaré, atenderé, vigilaré ese ganado" Ib. "Horri begi atxik! (BN-lab-arb)" Gte Erd 203. "Begia atxiki nakon (BN-arb)" Ib. 28 (B atentzionea (a)txiki nion). v. BEGIAK EDUKI.
Haukien egiñbiden parte handi bat berzen akzionen eta konduitaren gaiñean begiak atxikitzean eta atzarriak egotean datza. He Phil 353 (SP 350 begiak iduki). Zihaurtan gañen etxekazü bethi begia. Mst I 21, 3 (SP duzun bethi begia erne, Ch begiak finka zatzu). Bakean utzi zuten, zer gertha ere hatik begia haren gainean atxikiz. Laph 47. Hitz dautzut ongi eta ongi zaindua zela, eta hurbildanik begi atxikitzen ziotela. HU Aurp 46. Lana eskaini edo bilhatu ondoan, aitamen lekuko bezala begia atxik lezokete. JE Bur 210. Elizak bere eskoletxetan gazteen osagarriaz oroz gainetik grina ukan dezan begiaren atxikitzea. Ib. 50. Süperiürrak begia etxekiten zeron üskaldün handiari. Const 19.

azpisarrerakoSense-20.1

Mirar, poner los ojos (en). v. BEGIAK BOTA.
Konseiluan yarririk ziren guziek itxekiak baitzuzten begiak haren gainean. TB Act 6, 14 (Lç egotzirik, He landaturik, Ker ezarrita, IBe jarriak). Badakit ene bizia lohitu duten izigarrikeriek, ez dautedala zilhegi uzten zure potretaren gainean ene begiak atxikitzea. MarIl 72s. Hits girenean, mendi hoier so ditzagun atxik begiak, / bihotzeraino zauzku sarturen orhoipengarri handiak! Ox 29.

azpisarrera-21

BEGIAK AURTTIKI.
Poner la vista, mirar.
Haren nausiaren emazteak aurthiki zituela begiak Iosepen gañera, eta erran zuela, etzan adi enekiñ. Urt Gen 39, 7. Erakharri nahi izan zuten begiak artikitzerat tenplu haren edertasunaren gainerat. Lg II 184. Zeintarat aurthikirik begiak, urkusi nuen eta ikhusi lurreko laur zangoetako animaletarik. TB Act 11, 6. Ez da begien aurdikitzea baizen Salbatzailearen gainera [...], eta ikhusiko dugu haren bizi guzia ez dela izan miserikordiazko exerzizio kontinozko bat baizen. Jaur 382. Etxekandreak begiak arthiki zituen Josepen gainera, eta erran zioen: Lo egizu enekin. Dv Gen 39, 7 (Ur ipiñi, Ol yasorik, Ker ezarririk, Bibl goititu).

azpisarrera-22

BEGIAK BATU.
Cerrar los ojos; dormir. "Bart, gau guztian eztot begirik batu" Zam Man 17.
Burua puskatxu bat gora eginik, begiak baturik, aoa zabalik. Añ EL2 173. Edo begiak zerura yaso ta erantadu, edo begiak batuta egon. Ib. 84. Ea ibilli diran sekula / Lotsaz begiak baturik. AB AmaE 35. Ikaraz beteta, jarri ziran begixak batu barik egun-sentixan zaiñ. Etxba Ibilt 461.

azpisarrera-23

BEGIAK BAZKATU.
"Begiak bazka (S; Chaho ms.), dar gusto a los ojos" A. Cf. BEGI-BAZKA.
Bazka ditzagun begiak, ez liburuetan, inguruan dugun mundu urrikigabe honetan baizik. MIH 392. Begiak bazka ditzan, eta aurrera ere idazteko behar duen astia ikusmiran eta pentsaketan alferrik eman gabe bazka, honatx [...] lerro batzu. Ib. 382.

azpisarrera-24

BEGIAK BETE

azpisarrerakoSense-24.1

a) BEGIA BETE (V-gip).
Resultar muy agradable, gustar. "Satisfacer una cosa, llenar el ojo. Gaur erromerixan ikusi doten neskatxa batek begixa bete desta" Etxba Eib. Cf. BEGI-BETEGARRI, BEGI-BETETZEKO.
Santu onen bizierari kanpotik [...] begiratzen badiozu, mundukoen begiak betetzen dituen gauza andirik ikusiko eztezu. Cb Just 12s. Begija betetan ez deutsan lagunagaz ezkonduten bada dirubak daukazalako. fB Ic III 352s. Loiolako ikusgarri omen-handikoez begiak betherik. JE Ber 7. Onen-onena, zure alabarekin bertara etortzea izango dezu, ta orrela beraren begia geien bete dezana, auxe eraman al-izango dezue. NEtx Nola 16. Begiak betetzeko zuaitza [da] benetan bein zerbait azi ezkero. Munita 85. Begiak nola ez ditu betetzen kanpo ederrak, eta barneak nola ez ditu bihotzak perekatzen! Zerb Azk 13. Elkarri argi begiratuaz / bete zazute begiak. And Auspoa 52-53, 190. Begik betetzeko din / ez al naiz zuretzat? Auspoa 111, 36. Begiak betetzean / etxeko Maritxui. Insausti 285.

azpisarrerakoSense-24.2

b) "Begiak bete lo egin, descansar un poquitín (G-to)" A EY III 275.

azpiadiera-2.1

Oillarrak aski du begi bat bete lo, xango bakarrean; / --nik gorputza bete, ogea negurtu luze zabalean. "Le basta dormir un rato con un ojo" . Or Poem 523.

azpiadiera-2.2

"Begie bete lan, trabajo abrumador" (G-goi, comunicación personal)

azpisarrera-25

BEGIAK BILDU.
Cerrar los ojos; dormir.
Bartko gaubean Euskalerrian / ez da begirikan bildu. And Egun 28. Oeratu zanean, aurrekoan begirik bildu gabe nekatua zegoan eta bereala lo artu zuan. BBarand 25.

azpisarrera-26

BEGIA BIHURRI, BEGIA BIHURRIRIK, BEGIAK BIHURRI, BEGIAK BIHURRIRIK.
Con los ojos torcidos o revueltos (por enfado o rabia).
Bekhokia izanen du koleraz isuria / eta aserre podorez begia bihurria. EZ Man I 84. Hurbilltzen aiz, Herioa, odolez egarririk, / bekhokia zimur eta begia bihurririk. Ib. 44. Bekaiztiak, berzetan, eztena dakusa, berartan, dena eztakusa, zeren ditu bihurri begiak. "Car il a les yeux faits de travers" . O Pr 492.

azpisarrera-27

BEGIAK BIHURTU, BEGIA BIHURTU

azpisarrerakoSense-27.1

a) Torcer los ojos (en un acceso de rabia, cólera, etc.).
Eztu aitak bere semea, bere soseguan dagoela, gaztigatzen, eztio begia bihurtu gabe zer egin behar duen erakusten. 'Sin mirarle con ojo airado' . Ax 276 (V 184). Itto biarrez begijak be bijortu egitten zittuzan, txerrenak artuta bai-leguan. Otx 166. Igarleak, oiek entzunda, indarka biurritu zituen begiak, argi oriz sutan. 'Ardentis oculos intorsit lumine glauco' . Ibiñ Virgil 116.

azpisarrerakoSense-27.2

b) Volver los ojos (hacia).
Zerren biur ez nezan txaolara / neure begi luze ekusgurea. Lazarraga (B) 1193vb. Biortu egizuz gugaña zeure miserikordiazko begiok. Cap 7 (VJ 7, Arz 22, Oe 9 b. biortu, CatLlo 6 b. biyortu, CatBus 6, Ur MarIl 73, A Cat 3, KIkV 51 b. biurtu, Añ EL1 98 b. itzuli ta biurtu; OA 8, El 7, Iraz 5, CatOiq 255, CatCeg 16 b. itzuli). Ni ez ikusteagatik begiak beste aldera biurtzen dituzte. Cb Eg II 101. Biurtu begiak lenagoko bitzitzara eta arakatu [...] egin baga itxi dozuzan gauza onak. Añ EL1 36. Bere miserikordiazko begiak gugana itzuli edo biurtu ditzala. Gco I 469. Euren giari gizatxar areik au ikusirik / bere begiak biurtzen ditu lurreruntza. AB AmaE 439. Otsein onengana zure begi errukitsuak biurtu itzazu. Alz Ram 137. Zer jazo ete zan? Joxe Migelengana begiak biurtu baiño ez daukagu. Bilbao IpuiB 209.

azpiadiera-2.1

Apartar los ojos.
Bihurtzatzu zure begiak, ez ikhusteagatik gehiago ene faltak. Gç 46.

azpisarrera-28

BEGIAK BOTA. v. BEGIA BOTA.

azpisarrera-29

BEGIAK BOTA BEHARREAN.
"Badabil ori ezebezetarako begiak bota-bearrean, ya anda ése para nada (para no conseguir nada) echando los bofes"" Zam Man 17.

azpisarrera-30

BEGIAK HEDATU, BEGIA HEDATU.
Extender, alargar la vista.
Nora ere begiak hedatzen baititut, eztut aurkitzen zure ganik kanpoan gauza flakorik eta eztagokeienik baizen. SP Imit III 59, 3. Piarresek etzuen ezagutzen bere gaixkia, [...] Jesusek bere begiak hedatu zituen arteraino haren gainerat. Lg II 266. Bi zangoen puntetan gorphutza luzatuz, / doiean ingururat begiak hedatuz. Hb Esk 184. Herri horri dohako kanpotar biltzea. / Nihon ez ederrago begi hedatzea. Ib. 123. Menditik dudanean begia hedatzen, / Jainkoak eman onak orotan ikusten. Elzb Po 192. Zonbat nahi urrun Mariñelak bere begiak heda ditzan, bethi urak ditu ikhusten. Arb Igand 153. Bertan olerkariak iberitar ingurune guzira edatzen ere ditu beltzuraz begiak. Gazt MusIx 67. Mintzaldi honen gaia, orduak hala agintzen eta, hestu mugabeharra denez gero, ezin begiak noranahi heda. MIH 238.

azpisarrera-31

BEGIAK EDUKI. v. BEGIA EDUKI.

azpisarrera-32

BEGIAK EGIN

azpisarrerakoSense-32.1

a) Mirar.
Ta olen idigitik / ak eginik begiak, / darakutso argiak / sasiaren osteitik / otso tzar salobrea. Zav Fab, RIEV 1909, 33. Ta atearen <-arren> zirritutik / egiten ditu begiak. Ib. 33. Egizuz zerurantz begiak ta biotza. Añ EL2 73 (EL1 64 jaso begiak). Kredo bat belaunbiko, begiak zerura eginda. Ib. 72 (EL1 63 zerura adi).

azpisarrerakoSense-32.2

b) "Boutonner" Casve.

azpisarrera-33

BEGIAK EGOTZI, BEGIA EGOTZI (AN, S ap. A ; egotsi R ap. A ).
Fijarse; echar el ojo. "Elegir" A.
Begiak harenganat egotzirik, konseilluan iarririk zeuden guziék ikhus zezaten haren begithartea kuasi aingeru baten begithartea bezalako. Lç Act 6, 15 (He landatu, TB itxeki, Ker ezarri, IBe jarri). Thermeiñü haren bürian, egoitziren dütie begiak beste batetan gaiña. Mercy 36. Lagundikoak, ez dute erraz zeñegan begiak egotzi obeagorik billatuko. 'Ejemplo más eficaz en quien poner los ojos' . Aran SIgn 108. Aldia eltzean, zelan kantau ez euskeon beragan begiak egotzita, zaletasunez beterik egokion Jon adiskide mamiñak? Erkiag Arran 102.

azpisarrera-34

BEGIAK EMAN

azpisarrerakoSense-34.1

BEGIA EMAN (Lar, DvA).
Fijarse, echar el ojo; poner la vista. "Emok begia urriari, nai badek izan ugari" Lar (s.v. rábanos). "Ethorkizunari begia ematen zaionean, quand on considère l'avenir" Dv. "Emazu begia hunat, regardez ici" Ib. A. Cf. BEGI EMAN.
Ematzu zure bi begiak / Zure haurraren gaiñean: / Hel zakizkit mundu hunetan / azkeneko orenean. Gç 208. Hara heltzerakoan, begiak ematen ditut zeruari. Dv LEd 216 (Cb Eg II 119 zerura jasotzen). --Holetan ile-izarra ez da ezagutzeko errexa. --Begia ongi emanez geroz, bai. Dv Lab 246. Hartara begiak emanik, begira nindagoen, eta ikhusi izan nituen lau hatzetako aziendak. Dv Act 11, 6. Izar urruneri begiak emanik / eztaietan biotzak ditutelarik. Ldi UO 22. Bertzea aldiz bazagon burua behera begiak lurrari emanak. Zerb Azk 39s.

azpisarrera-35

BEGIAK EPELDU.
"(V-ple), entornar los ojos" A.

azpisarrera-36

BEGIAK ERATXIKI, BEGIA ERATXIKI.
Poner la vista (en), mirar. "Jendarmer begia eratxeki (S)" Gte Erd 203. v. BEGIAK ATXIKI.
Ikhusi zuenean hura neskato batek su bazterrean iarria, hari begi eratxekirik erran zezan: Haur ere harekin zen. Lç Lc 22, 56 (He ungi behatu, TB begia gelditua, HeH ongi begiztatu, Dv begiratu, Oteiza begiratu zion atenzioarekin, Brunet tinkatu zituen begiak, Leon begistatu, Or, Ol ondo begiratuz, Ker begira-begira jarrita). Hari begi eratxekirik eta ikhusirik ezen fede bazuela sendatu izateko, erran baitziezon ozengi: iaiki adi eure oinén gainera zutik. Lç Act 14, 9. Zeren [...] arbuiatu zituzten ene manamenduak eta hautsi ene larunbatak, eta hekien begiak aiten idolei zirelakotz iratxiki. Dv Ez 20, 24.

azpisarrera-37

BEGIAK HERTSI, BEGIA HERTSI, BEGIAK ITXI, BEGIA ITXI. (Fig.). Morir. (No incluimos aquí los ejs. no fig.).
Damurik etzekutsala Anaia medikuak / hark begia hertsiz gero egin tutzun bersuak / ezen gehiago zure preza liro artea / egin ohi zuen baño bizi zela berea. P. Guillentena (in EZ Man I 2). Baldin bekhatutan gaudela, begia hersten bazaiku, egin da, arima galdu da. Ax 619 (V 398). Beste sei egun igaro ondoan hill zan. Begiak itxi ez al zitzaizkan, gure Jaunak, santa Brijidagana agertu, eta oni esan zion gizon aren anima purgatoriora joan zala. Arr May 199. Itzali dire ba? Begiak hetsi dituzte ba? HU Aurp 167. Zer jasanik etzituzten azkenekotz begiak hertsi hainbertze eta hainbertze han! Zerb Gerlan 66. Ama gaxoa nere galdezka; / erbestean urruti ni... / Aren begiak itxi dira ta / nereak malkoz estali. EA OlBe 86. Suia, berriz, aitagiarrebak begiak itxi-zai, errian zegon zuaitz bakar ura botatzeko. Munita 26. Aspertu delako edo gure antzera, de trop dagoela azkenean ohartu delako edo, itxi ditu begiak. MIH 312.

azpisarrerakoSense-37.1

(Con aux. tripersonal). Matar.
Hetsi ziozkan begiak kanoikaldi batek. Zerb Gerlan 108.

azpisarrera-38

BEGIAK HESTEKO ARTEAN, BEGIA HERTS ARTEAN.
En un abrir y cerrar de ojos.
Begien hesteko artean, berrehun makila altxatu ziren. Barb Sup 147. Begiak hesteko artean, beren zango besoak xuxentzen ziozkaten Aitaxok gure buhamettoeri. Ib. 172. Ez gara guziak (herioan) lokartuko, bainan guziak aldatuak izanen gara, ixtan batez, begia hets artean, azken tronpet-otsean. Bibl 1 Cor 15, 52.

azpisarrera-39

BEGIAK HETS-IDEK ARTEAN.
En un abrir y cerrar de ojos.
Mendixka apal baten gibeletik, begiak hets-idek artean itzali zait [...] Loiola-komentuko goipularria. JE Ber 51.

azpisarrera-40

BEGIAK EZARRI, BEGIA EZARRI.
Poner la vista, fijarse; echar el ojo. "Ojear, echar los ojos, begi ezarri" Lar.
Hartara begiak ezarririk gogoa eta ikhus nezan lurreko animal laur oindunetarik. Lç Act 11, 6 (He ungi behaturik, TB aurthikirik begiak, Dv begiak emanik). Beragan gogoa ta begiak ezarri ta humil-humilki ta errespetu andiarekin egotea. Mb IArg I 391. Loten emaztiak legez, ezarten ditube pensamentuko begijak euren Sodoma maitera. Mg CO 77. Entzun zutenean ango odolekoa eta jatorria zala, erregetzarako begia ezarri zioten. Lard 132. Baña gaba lurpian dago estalia, / ezarri ez dagion ak goitik begia. AB AmaE 344. Begiya laxter ezarri zion zigarrontziyari, ta eskatu ziyon mesedez Zirilori uzteko gau artan berari. Urruz Auspoa 47, 20s. Aupa, zar eta gaste! / Uri ta baserri, / Euzko-Deyari gogoz / begijak ezarri. Enb 127. Norengan begiak ezarri eztakit! Noruntz yo eztakit! Zait Sof 198. Batzarreko guztiak aregan (Esteban-egan) begiak ezarrita. Ker Act 6, 15.

azpisarrera-41

BEGIAK FINKATU.
Mirar fijamente.
Sinagogako guzien begiak haren gainera finkatuak ziraden. Lç Lc 4, 20. Bigarren behatze hark, berriz bihurtze hark, gogoeta egiten duela eta zer hari den dakiela, begiak finkaturik eta landaturik, emaztearen begiei. Ax 392 (V 256). Finka zatzu begiak zure gaiñean eta etzaitezela iar bertzeen akzioneen iuie. Ch I 14, 1 (SP itzul, Mst ützül). Azkenian bere begiak finkatu zituen auzoko nexkato adin batetako plantako batian. Zub 87. Jauts ezadazue, begia gainean finka diezaiotan. Bibl Gen 44, 21.

azpisarrera-42

BEGIAK GOIBELDU.
Empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos.
Zahartu izan zen orduan eta begiak goibeldu zitzaizkonean, halako maneraz non ezpaitzuen deusere ikhusten. Urt Gen 27, 1. Agirreren "Garoan", Joanes artzainaren begiak Urkiolan zaharreriak goibelduak dauzka. MIH 23s.

azpisarrera-43

BEGIAK ILUNDU.
Perder, disminuir la vista; empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos. v. BEGIAK ITSUTU.
Ilhun bitez haién begiak, ikhus eztezatenzát. Lç Rom 11, 10. Beren begiak geundu edo illundu bidiz gauza onik ekusi ez dezen. Mg CC 252. Israelen begiak illundu ziran zartza geiegia gatik, eta ezin ikusi zuen argiro. Ur Gen 48, 10. Nork daki bat-batean begiak ilhundu eta oharkabean hilen ez nauen? Dv LEd 164. Bi begiak illuntzen / dizkit gaur lausoak. Olea 18. Beatzak okertuta, / begiak illundu, / azala zimurtu ta / kolorez lizundu. Insausti 86.

azpisarrera-44

BEGIAK IPINI.
Fijarse, poner la vista.
Puntu hunetan, nahi nuke iben bazinitza begiak, huni beha baziniazo, haur konsidera bazeneza. Ax 598 (V 385). Besteen gaitzetan ipiñi begiak / ta ikusi nondik diran etorriak. VMg 77. Marijak eukazan legez imiñirik bere begijak gazte onegan, librau eban mesede andi onen bitartez. Ur MarIl 83. Esturasun onetan zeruronz begiak ipiñirik, Jainkoari esan zion. Lard 143. Erabillia gaitik / enparau erriak, / zugan dabez, Gernika, / ipiñi begiak. AB AmaE 179. Jesus gaztearen irudi bizia izateko Mariak bere begiak argan ipiñi zituela zirudien. Arr May 193. Nola inork etzion kasorik egiten, herrian zegoen mutilik gizarajoenarengan imini zituen begiak. Arti Tobera 286.

azpisarrerakoSense-44.1

BEGIA IPINI. Poner el ojo, apuntar.
Eizagana ifinten badute begia, / zuzen aski artuko diote neurria; / dala arranoa ta naiz txantxangorria, / lurrera izango da plostetz eroria. Izt C 201. Begia ipiñtzen zuan tokian jartzen zuan aizkora. Ag G 97.

azpisarrera-45

BEGIAK IRAULI, BEGIA IRAULI.
Volver los ojos (hacia).
Zure begi urrikarizti oriek iraulitzazu gugana. (c. 1620). TAV 3.2.12 (Cap 7 biortu begiok). Joan-etorri aietan begiak irauliko zitun noski, bide-baztarren bat arkitzen ote zun, igesegiteko. Or SCruz 46. Informazio-teoriak [...] behartu ditu azkenean linguistak, hizkuntzalariak, beste jakiteetara, inguruko nahiz urrutikoetara, begiak iraultzera. MIH 196.

azpisarrera-46

BEGIAK IREKI (Añ).
Hacer abrir los ojos, hacer ver (sdos. prop. y fig.). "Desengañar: (c.) engañu bagetu, desengañatu, begiak idigi" Añ. v. BEGIAK ARGITU, BEGIAK ZABALDU.
Badakigu ezen haur dela gure semea, eta itsu iaio izan dela. Baina nolatan orain dakusan, eztakigu; edo nork ireki dituen hunen begiak, guk eztakigu. Lç Io 9, 20s (He, Dv, Leon b. ideki, LE, Or b. idiki, TB b. zabaldu, Ker b. edegi, IBe, IBk b. ireki). Ireki ditzanzat haién begiak, konberti ditezenzát ilhunbetik argira, eta Satanen botheretik Iainkoagana. Lç Act 26, 18. Ireki ietzaguk gure begiak, eta konsideraturen zitiagu hire legeko mirakuluak. Lç ABC B 1v. Dabitek etzuen ordu hartan izan, lehenbiziko aldian bezala, profeta beharrik begien idekitzekotzat. Lg I 321. Hura bera da bizkitartean ene begiak ideki dituena eta bista eman darotana. Lg II 179s. Eneukez larregi idigi gura askoren begijak; baña nor isilik egongo da edonun ikusten danagaz? Astar II 152. Haren heriotzeak begiak idekitzen daizku, suntsituz ilusione guziak. Jaur 406. Katibutasun onetan zeramaten bizitza negargarri eta neketako onek, begiak idiki ziezten. Lard 123. Berriz ere galdegin zioten beraz argitu berriari: Eta hik zer diok herorrek, begiak ideki darozkikanaz? HeH Io 9, 17. Ara, zelan eutsazan idigi begiak / oraiñ eskribiduko dodan istoriak. AB AmaE 279. Baten etsenpluak bertze bati baizik ez balitzo ere begiak idek [...], ez lakiket egungo lana gal. HU Zez 186. Jazoera onek edegi eta zabalduten deustaz begiyak. Itz Azald 109. Laborantzari doazkon zenbat xehetasunen gainean ez liozke [errientsak] oraino begiak idek. JE Bur 71. Horra nun bertzalde soldadogoa heldu zakon begien idekitzera. Ib. 69. Egundaño ezta entzun, iñork itsu yaiotako baten begiak idiki dituenik. Ir YKBiz 332. Beti ta beti beste errietan egiten danak onei be begiak idegi bear leuskioez. Eguzk GizAuz 185.

azpisarrerakoSense-46.1

+BEGIA IREKI.
Abrir los ojos (sdos. prop. y fig.).
Noxpait irekazu / zeure begia. Lazarraga (B) 1173vb. . . Zeure begiok irekazu. Ib. (B) 1182rb. Irigi egizuz begiok eta prinzipalmente fedekoak. "Abrid un poco los ojos" . Cap (edd. 1893) 153. Arren, idekitzatzu beraz / zure bi begi eztiak / eta sendatuko ditutzu / ene dolore guztiak. Gç 108. Ez bait dituzte begiak idekitzen zenbeit huts ahalkagarritan erori direnean baizen. He Gudu 43. Begiak idiki ta etzuten ekusi Jesus bera baizik. Mb IArg I 236. Idiki zatzu noizbait begi oriek ekusteko ongi dagokizuna. Ib. 74. Ordu laiteke, Eskualdunentzat arruntean on den bezala izkiribatu nahi duenak, begiak idek ditzan gauza hunen gainean. MarIl VIII. Estonagarri da nola ez ditugun begiak idekitzen gauza horri, eta nola ditugun uzten gure buruak zoroki enganatzerat! Elsb Fram 80. Digula Jainkoak, haren ohiko etsaien begiak, ja apur bat idekiak, idek ditezen Frantziaren eta Eskual-herriaren behar baitezpadakoen gainerat. HU Aurp 106. Ibilli, arren, polliki, / naiz andi ta naiz txiki, / begiak ondo iriki. JanEd II 26. Theresak begiak ireki zituenean. Mde HaurB 21. Begiak ireki-naia sumatu omen zion. Zendoia 71.

azpisarrerakoSense-46.2

(Intrans.). Abrirse los ojos (sdos. prop. y fig.).
Handik laster begiak ideki zitzaizkon Balaami, eta ikusi zuen Angerua. SP Phil 322 (He 324 begiak ideki). Izanen zarete Jainkoak bezala, ezagutzen tutzuelarikan ona eta gaitza, zuen begiak idekiko eta argituko dira. ES 175. Handik ianen duzuen egunean idekiko direla zuen begiak. Urt Gen 3, 5 (Ur idikiko diradela zuen begiak, Dv idekiko direla zuen begiak, Bibl zabalduko zaizkizuela begiak). Sarrixe, heki [Eskaldunei] ere begiak idekiren zaizkote, sinheste-gabek agertzen diotzatenean [...] ezagutzen etzituztenak. Hb Egia 139s. Noiz nai zuek zittu edo frutu ortatik jan, bereala zuen begiak idikiko zaizkitzuela eta jainkoak bezala onaren eta gaiztoaren berria dezuenak izango zeratela. Inza Azalp 47. Aien begiak idiki ziran. Ir YKBiz 100. Berehala Adam eta Ebaren begiak ideki ziren, eta beren biluztasunaz ohartarazi. Zerb IxtS 10.

azpisarrerakoSense-46.3

(Begia(k) irekirik, irekia(k), eduki, egon). Mirar, prestar atención, estar atento a.
Hargatik zure gaiñean / zedutzaten begiak / berthuteari zerraizkon / fraideak idekiak. EZ Noel 152. Orhoit zaite zuk bertzeen gaiñean bezala, bertzeek ere zure gaiñean begia idekia daokatela. Ch I 25, 5 (SP behatzen derautzute, Mst [zure falter] gogua emaiten dizie). Berei datxeizkoten gauzen gaiñean itsuak, bethi begiak idekiak daduzkate bertzeen akzioneei goardia emateko. He Gudu 34 (SP 6 erneki beha dagozte). Ago txintx, iratzarririk / ta begiak idigirik, / ni an ete naiagoan. Zav Fab, RIEV 1909, 33.

azpisarrera-47

BEGIAK IREKIARAZI.
Hacer abrir los ojos.
Luzatzen badezu zere bekatu orien damuz ta urrikiz galdu dezun Jangoikoa billatzea, ez du bidalduko Jangoikoak Nathan profeta zu beldur-erazi ta begiak zuri idik-eraztera. Mb IArg I 174. Errusin jazoten danak, begiak idegiazo bear leuskioez langille guztiei. Eguzk GizAuz 110. Axurantak muthiko gazteari begiak idekarazi nahi zituzken, ikusten baitzuen herri ttipi batetarik heldu zela hiri handi batetarat. JEtchep 97.

azpisarrera-48

BEGIAK ISTE-IREKITZE.
Abrir y cerrar de ojos. v. BEGIAK ITXI-IREKI.
Nola uzten duen aur illa bizturik [...], begiak iste-idikitze batean bezala. Mb OtGai II 190. Zer iduriko zaizkigu joan diran gure urte piskak eta laster joanen diran beste zenbait? Begiak iste-idikitze bat baño agitz laburragoak. Mb IArg I 321.

azpisarrera-49

BEGIAK ITSU, BEGIAK ITSURIK.
Con los ojos cerrados.
Betirisantsi bertze asko / begiak itsurik darraizko. Zby RIEV 1909, 229. Sinismena begiak itsu doa. Or Mi 72. Etxeko andreak kausitzen du nausia, begiak itsu, bi besoak aintzin, harat hunat bakarrik ari itsumandoka. Barb Leg 143.

azpisarrera-50

BEGIAK ITSUTU, BEGIA ITSUTU.
Hacer cerrar los ojos, cegar, impedir la vista (sdos. prop. y fig.).
Itsutu ukhan ditu haién begiak, eta gogortu ukhan du haién bihotza. Lç Io 12, 40. Mokanes batez diotzate / bere begiak itsutu. Gç 84. Itsutu-zitue aién bégiak, ta gogórtu aién biótza. LE Io 12, 40 (TB, HeH, Dv itsutu, EvS ütsütü). Urthe buruan, oro khentzen diotzate gutien ustean, begiak itsutzen eta arthikitzen dute Serresko lurrerat. Hb Egia 32. Begiak itsutu diozkate eta bihotza mokhortu. Leon Io 12, 40 (Ol, IBk, IBe itsutu).

azpisarrerakoSense-50.1

Cerrar los ojos.
Nahiz ez den errex iguzkiari so egoitea, begiak itsutu gabe. HU Zez 96.

azpiadiera-1.1

(Fig.). Hacer algo (obedecer, etc.) ciegamente.
Orok begiak itsutzen gintuen beraz [koronel] harek zerbeit manatu orduko eta norat-nahi baginoazin, lorietan ez bazen, fidos gutienetik. Zerb Gerlan 82s.

azpiadiera-1.2

(Con dat.). Cerrar los ojos ante, no hacer caso de.
Ergelkeriei itsutu / ziñaroen begia, / eta berthutera eman / zeure gogo guztia. EZ Noel 156.

azpisarrerakoSense-50.2

(Con aux. intrans., o en formas no personales). Perder la vista. v. BEGIAK ILUNDU; cf. BEGIAK ITSU(RIK).
Basa-asto amurusa bezala, begiak itsuturik, ihiztarien artetik iragaiten da. Ax 342 (V 27). Begiak itsuturik / munduan gabiltza. It Fab 259. Zure begiak itsutuak daude, eta badator eguna, zure etsaiak inguratu, eta alde guzietatik estutuko zaituztena. Lard 429. Hala bazen eta ez, aingeruak garbirazi zuen eta zerurat eraman, begiak itsuturik. Hb Egia 74. Olako pekatariak animaren begiak itsuturik dauzkate. Ir YKBiz 164. Begiak itsutu zaizko [basurdeari]; egin du atzera . Or Eus 48. Ixaakek, zaartu zalarik, ta begiak gandoarren itsutu zitzazkiolarik, bere lenseme Esauri dei egin, eta esan zion: [...]. Ol Gen 27, 1 (Ur begiak illundu, Dv begiak lanbrotu, Ker ikustea galdu).

azpisarrera-51

BEGIAK ITXI-IREKI.
Abrir y cerrar de ojos. v. BEGI-ITXI-IREKI.
Ez dakutsu [...], ill ziñaitekezala eta kondenau begijak itxi edegi baten? Ur MarIl 27.

azpisarrera-52

BEGIAK ITZUL-ARTEAN.
En un momento.
Haren gaizki-egileak igorri zituen lehoinen erdirat eta, begiak itzul artean, lehoinek janak zituzten oro. Zerb IxtS 70.

azpisarrera-53

BEGIAK ITZULI (H), BEGIA ITZULI.
Volver los ojos (hacia). Tr. Begia itzuli sólo aparece en algún autor moderno.
Beretara itzuliren ditu gero begiak: / "Goazen oro elgarreki, ene adiskidiak". E 69. Zeure begi miserikordiazkoak itzul itzazu gure gana eta zeure botherearen faborea egor diazaguzu herstura handi hunetan. Mat 357. Mundukoen faboreez dutenean etsitzen / Aingeru begiraillera begia dute itzultzen. EZ Man I 123. Arrotz orrek itzultzen tu begiak hara huna / eta handiro miretsten Zeruko ontasuna. Ib. 133. Itzuli egitzatzu geugana zeure begi miserikordiazkoak. OA 8 (El 7, Iraz 5, CatOiq 255, CatCeg 16 b. itzuli; Cap b. biortu). Itzul zatzu zure begiak ene ganat. Ch III 36, 3 (SP beha diazadazu). Zenbeit pasione bentzutzeko dugunean, begiak itzuli behar ditugu gure flakotasunaren gainera. He Gudu 47s. Zihaurganat begiak ützül itzazü, eta gogua emazü, besteren obrak jüdika eztitzatzün. Mst I 14, 1. Itzulitzazkizu gure gana zure baigi miserikordioskoiek. CatUt 3. Bere miserikordiazko begiak gugana itzuli edo biurtu ditzala. Gco I 469. Noronz itzuliko dituzu zure begiak? Aingeru guardakoagana? AA III 459. Erran zautan: Saul anaia, izan zazu bista: eta ordu berean itzuli nituen begiak hura ganat, eta ikhusi nuen. TB Act 22, 13. Belhaunikaturik, eta begiak apalduak bainan itzuliak Hostia Saindua ganat. CatLuz 37. Itzulzkik begiak herorren gaiñera. "Jette les yeux sur toi" . Gy 259. Loten emazteak [...] begiak itzuli zituen eta, o miragarria! leku berean gatz egiñik gelditu zan. Lard 21. Ahalke guzizko batekin begia itzultzen dut nere urthe iraganen gainera. Dv LEd 50s. Nola erresuma bazter bat nahasten denean, begi guziak harat itzultzen baitire. Hb Egia 43. Egun batez, prediku denboran, doña Isabelen begiak aldarerat itzultzen dire. Laph 52. Utzul tzazu gore gana zure begi miserikordiazko koriek. CatR 7 (CatAe 6, CatSal 7 itzul zkizu). Gaixoak ez zidukak, gu besterikan, nori begiak itzuli, eta iñola al degula, ez zioagu utzi bear bakardadean. Apaol 77. Jesüsen ganat begiak itzülirik erran zeion: Jauna, orhit zite nitzaz, zure erresumalat ützüli ziratekianian. Ip Hil 130. Itzul ezatzue zuen begiak eta zuen gogoak lekhu sainduko alderat. Arb Igand 181. Begiak errespeturekin itzuliak Ostia Saindua ganat. CatJauf 116. Itzuli nigana zure begiak, Maria Birjin txit goragarria. ArgiDL 51. Goienekoak beregana begiak itzuli arte ez da atzeratuko. Inza Azalp 127. Oren bat edo biga, loriatua, hari beha eta beh han zaude, begiak bertzalderat itzulirik ere, berritz harat ekharriak! Zerb Metsiko 55. Gora-âla, noizean-bein itzuliz begia, / mutillak jalkitzen du dakien guzia. Or Eus 249. Yainkoek beren begiak nigana itzuliko zituten itxaropenik elikatzen ote zenun? Zait Sof 116. Denak begiak sartu berriari buruz itzuli zituzten. JEtchep 102. Beren gisa eta beren aldetik ibili izan direla estrukturalista direlakoak, beren hauzotik irten gabe, beste inora begiak itzuli gabe. MIH 194.

azpisarrerakoSense-53.1

Volver, apartar los ojos (de).
Hobe da begiak itzultzea desgogarazko gauzetarik. SP Imit III 44, 1 (Ch apartatzea, Ip begien baztertzia). Hobiago düzü gaiza desplazer egiten deizienetarik begien ützültzia. Mst III 44, 1.

azpisarrera-54

BEGIAK JARRI, BEGIA JARRI.
Poner la vista, fijarse.
Liburua itxirik, eman zion agintariari, eta eseri zan. Eta, Sinagogan zeuden guztiak, zeuden argan begiak jarrita. Oteiza Lc 4, 20 (Brunet jarriak). Joseren begiak etziran iñongo neskatxetan beñere jarri. Ag G 138. Itxuak asmo batean begia jartzen duenean, utsegiten ikusi al dek beñere? Alz Ram 99. Bere begiak ikaslengan yarri ta bere agoa zabaldu ta irakasten zien. Ir YKBiz 117s. Arako arrantzaleari begia jarrita zegoan, presa-ondoan kanabelarekin amoarraiak nola arrapatzen zituan ikusten. Anab Poli 105. Biltzarre nagusian zeuden guztiek begiak harengan jarriak zituzten. IBe Act 6, 15.

azpisarrera-55

BEGIAK JO.
Ver. Cf. BEGIEK JO.
Begiak ez du yotzen / urdin baztergabea / besterik. "La vista no huella sino el azul sin término" . Ldi BB 44.

azpisarrera-56

BEGIAK JOSI.
Clavar los ojos, mirar fijamente; fijarse, poner los ojos (en).
Bere begiak oi berabilke / laztantxoagan josirik. Lazarraga 1182v. Begiak lurrean josi, mandatua aditu ta gelan itxitzen zan. Cb Just 30. Begijak ez dituzu eukiko beti lurrian josirik. Mg CO 141. Bizkaiko arma arriari / josirik neure begiak / kantauko dodaz Euskal / -Erriaren gloriak. AB AmaE 47. Apez gaizoa jarraiki zaio gillotinaren gaineradino, beti begiak haren begieri josiak zituelarik. HU Aurp 47. Lotsien-lotsiaz neure begiyek lurrai yosita nituela, eskien asi nintzen. Kk Ab II 58s. Bekuaz gora, goikuaz bera, alde guzietara erabilli zuen. Begiyak bere artan josi nai zituen. Alz Burr 33. Su-garren gorabear kizkurrari begiak yosita, nere buruari ala nitxion. Ldi IL 19. Guzien begiak arengan yosirik zeuden. Ir YKBiz 79. Ala, gazteok balukete asaben artean norengan begiak josi. EAEg 18-11-1936, 325. Nitzaz kontura dedin, bere begiak nigan josi ditzan, nitzaz oar dedin. Txill Let 35. Bere begiak sarjentuarenetan josiaz, aren itzen egia igarri nai zukean. NEtx Antz 143. Bat yegoan besteak baño loditxuagoa. Ta areri josi neutxiazan begi biak. Bai! Aixe bera eroan bear niyoan. Bilbao IpuiB 252.

azpisarrera-57

BEGIAK KENDU.
Apartar la vista. "Apártate, begiak kendu gauza txarretatik" Izt.
Ez kendu begiok, Jauna, niganik. Miserere 333. Dakuskezun gauzagaiti ez begiok espilurean kendu. Lazarraga 1153v. Ken ditzadala zugandik nere begiak. Lar SAgust 14. Toki batetik begiak kendu bage. Mb IArg 284. Zimurtuak agertzen zituan ispilluagandik emakume batek begiak kendu oi zituan bezala. AA III 422. Lanbide oietan guzietan begirik kendu etzuten, ez aldegin ere. Lard 465. Zakurrari begirik kendu gabe. Ag G 310. Eztautsie begirik be kenduko ganetik. Kk Ab II 135. Aren irudiari begiak kentzeke. Erkiag Arran 83. Aingeruk eztin begirik kentzen, Yolanda. NEtx LBB 149. Artistari begirik ez kendu, ba. MEIG IX 133 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Cb Eg III 291. Astar II 137. It Fab 69. Inza Azalp 78. Or Mi 90. Auspoa 100, 134 (ap. ELok 318). SM Zirik 88. Basarri 28. Osk Kurl 198. Etxba Ibilt 472. Berron Kijote 189.

azpisarrera-58

BEGIAK KOKATU.
Fijar la vista.
Eztezazula sekulan begirik koka bertze muetako jenden gainean, beldurrez begietan gaindi sar dakizun bekhatuaren pozoina. Dh 73. Bere begiak etzekiten nun koka eta bere biotzak etzun atsedenik arkitzen. Etxde JJ 183.

azpisarrera-59

BEGIAK LANBROTU.
Empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos.
Erraiten zaitzu zahartzen hasi zarela, bi illetan iarri zarela, begiak lanbotzen hasi zaizkitzula. Ax 71 (V 47). Isaak zahartu zen, eta begiak lanbrotu zitzaizkon, eta etzezakeen ikhus. Dv Gen 27, 1 (Ur begiak illundu, Ol begiak gandoarren itsutu, Ker ikustea galdu, Bibl begiak ahulduak). Izpiritua argitzen balinbadu, begiak lanbrotzen othe ditu arnoak? Barb Sup 72.

azpisarrera-60

BEGIAK LANDATU.
Mirar fijamente, fijar la vista.
Bigarren behatze hark, berriz bihurtze hark, gogoeta egiten duela eta zer hari den dakiela, begiak finkaturik eta landaturik, emaztearen begiei. Ax 392 (V 256). Batzarrean jarriak ziren guziak begiak landaturik baitzegozkon beha. He Act 6, 15. Zerurat landatuak zituzten bere begiak. Lg II 297. Nigarrez nindagolarik, begiak Birjina Sainduaren imaxina haren gainean landatuak. MarIl 74s. Hari buruz itzuli ginen denak, begiak landatuak, zer atherako zuen. JE Bur 135. Mari-Antoni bi begiak landatuak beha zagokon zorrozki leihotik. Lf Murtuts 9. Gero liburua hetsirik eta sinagogako muthilari emanik, jarri zen Jesus, oro begiak landatuak hari beha zaudela. Leon Lc 4, 20. Bere begiak harenetan landatuak egoten zen Theresa, irribarrerik gabe, hitzik gabe. Mde HaurB 66. Eni buruz inguratu zen eta bere mozkor-begi lausoak landatu zizkidan. Mde Pr 109. Nolazpeit elgar aditzen zuketen, jendea baitzagon segurik hari beha, begiak haren begietan landatuak. Ardoy SFran 136.

azpisarrera-61

BEGIAK LAUSOTU.
Empañar(se) la vista, nublar(se) los ojos.
Liburuan bere jarri oi naiz, / begi neureok lausotu. Lazarraga (B) 1204r. Irrisku artan bere burua ekusi zuenean, lausotu zitzaizkon bere begiak, ez ekusteraño an zebiltzan morroiak. Mg VersBasc 18 (PAb 216 begi, larritasunak erdi lausotubak). Nok lausotu ditu zuben begijak ez ikusteko egija ta jarraituteko guzurrari? Mg CO 275. Begiak lausotu zitzaiezten, Jesus ezagutu etzezaten. Lard 471. Ganduak lausotu al-zezkiak begiak, ala ez al-da Malentxo lagun-aldra orretan izketan datorrena? TAg Uzt 41. Eta horrexek lausotu ditu zenbaiten begiak. MIH 269.

azpisarrera-62

BEGIAK LORATU

azpisarrerakoSense-62.1

a) Alegrarse los ojos.
Loratu yatzuzan begijak ludiko pozagaz. "Tus ojos se iluminaron" . Laux BBa 54.

azpiadiera-1.1

"Begiak loratu (G-to), alegrarse los ojos, p. ej. por la acción del vino" A (s.v. loratu).

azpisarrerakoSense-62.2

b) Entristecerse los ojos. "Ori esan ziotenean, begiak loratuta gelditu zan, tristurarekin" (G-azp, comunicación personal) Cf. BEGI-LORE.

azpisarrera-63

BEGIAK LUZATU, BEGIA LUZATU.
Dirigir la vista.
Begiak luzatu zituen batean iru gizon bere ondoan zutik ikusi zituen. Lard 18. Norat doaken ibaia begiak luzatzearekin ezker, huna bigarren aldikotz agertzen zaikula [...] itsasoa. JE Ber 88s. Gizonak urrunago bear du begia luzatu, eta ondoreak bear ditu ongi neurtu. Vill Jaink 82. Zorigaiztokoak gu inguruko mendietatik haruntz begiak luzatzen ez badakigu. MIH 164.

azpisarrerakoSense-63.1

Fijarse en, echar el ojo. v. BEGIA BOTA.
Arizti bikain bat bazan bere salletan. Makiña batek begia luzatu zion. TxGarm BordaB 172.

azpisarrera-64

BEGIAK TINKARAZI.
Hacer fijar la vista.
Eta neronengandik begiak saiestu nai ba nitun, ua ialkiz ari zalarik, berriro nere aintzinera nindekarzun, begiak tinkaraziz, ene gaiztakeria arki ta gorrota nenzan. Or Aitork 198.

azpisarrera-65

BEGIAK TINKATU.
Fijar la vista.
Eta neskame batek, hura ikusi zuenean, eseririk suaren ondoan, tinkatu zituen begiak aregan. Brunet Lc 22, 56.

azpisarrera-66

BEGI-AKUILU.
"Begi-akhulliak, misera edo lunetak (Santa-Graziako hizkuntza)" Alth (in Lander RIEV 1911, 598).

azpisarrera-67

BEGIAK ZABALARAZI.
Hacer abrir los ojos.
Iduri zaut [...] izen horrek lo daudenei eta orori, nahi eta ez, begiak zabal-araziko dazkotela eta beharriak xut altxaraziko. HU Zez 174.

azpisarrera-68

BEGIAK ZABALDU.
Hacer ver, hacer abrir los ojos (sdos. prop. y fig.).
Badakigü hau dela gure semia, eta ütsü sorthü dela. Bena nula ikhusten dian orai, edo nurk zabaltü deitzon begiak, eztakigü deüs ere. EvS Io 9, 20s. Konbersione horrek arraots handia egin zuen Alcalan, eta anhitz bekhatoroser begiak zabaldu ziotzaten. Laph 82. Jaunak bere argiarekin animako begiak zabaldu zizkionetik. Aran SIgn 45. Jazoera onek edegi eta zabalduten deustaz begiyak. Itz Azald 109. Etzezakeala [...] bere adiñari ez zegokion gertakizunaz begiak zabaldu. Etxde JJ 242.

azpisarrerakoSense-68.1

Abrir los ojos (sdos. prop. y fig.).
Zabaldu behar bidean begiak graziaren argiari, bekhatuen ilhunbetan bizi direnak. Lg II 137. Adi bezate / arretarekin, / zabal bezate begia. Echag 247 (rimando con egia). Erregeen umeek munduan sartzeko / begiak zabaltzen dituzte orduko. Gy 168. Hila pizten da, begiak zabaltzen ditu eta aphez bat galdatzen du. Laph 76. Zerbait dakianak iraulia izaki baipen garratz ori, begiak zabaldu, adimena pizkortu, idiak gora-bidean yarri ta akullu-eztena erabiltzea dagokigu soil soillik. Ldi IL 7. Alkarri dioten legea ikusteko, begiak zabaltzea naikoa da. NEtx Antz 37. Begiak zabaldu-ala, Piarres, pikotxian jarri zitzaion bere alboan. Etxde JJ 244. Orrelako gurasoai berak daudela begiak zabaldu bearrean esango nieke. MAtx Gazt 7. Bizi zan, eta itxaropenez alkarri begira, noz begiak zabaltzen ikusi nairik. Gerrika 142.

azpisarrerakoSense-68.2

(Con aux. intrans.). Abrirse los ojos.
Lanbide onetan zekusten, Profetak esana bete-betean erori zitzaiela, ala-ere aien begiak zabaltzen etziran. Lard 545. Mahainean zirelarik, hartu zuen ogia, benedikatu, hautsi eta eman zioten. Orduan zabaldu zitzaizkoten begiak eta ezagutu zuten. Leon Lc 24, 30s. Badaki Jainkoak, alabainan, [fruitu] hartarik janen duzuen egunean zabalduko zaizkizuela begiak. Bibl Gen 3, 5. Gogoan daukat, gainera, Lacarra jaunarena [hitzaldia], begiak zabaldu baitzizkidan gai askori buruz. MIH 151.

azpisarrerakoSense-68.3

(Begiak zabaldurik, zabalduak eduki). Estar atento a.
Bi begiak idukitzak legean zabalduak, / eta beharriez adi ene erranen kantuak. EZ Man I 16. Euki egizuz zabaldurik begijak zeruko gauzetarako ta zarraturik lurrekuetarako. Ur MarIl 101.

azpiadiera-3.1

Beste olakoren bat subertau eztadin, begiak zabaldu ziran. Gerrika 113.

azpisarrera-69

BEGIAK ZORROZTU, BEGIA ZORROZTU

azpisarrerakoSense-69.1

a) Dirigir la mirada; mirar fijamente, prestar gran atención; aguzar la mirada, escrutar.
Harenganat begiak zorrozturik Pierrisek Ioannesekin erran zezan: behezak gureganat. Lç Act 3, 4 (He gelditurik, TB baraturik, Dv emanik, Ol so egiñaz, Ker jarririk). An dauzka, iñondik ere, antziñako leku jakiñak... Baiña, begiak ondo zorroztu ta igortzi arren, ezin ditu ezagutu. Mok 13. Nork uste, ain geldi ta kuzkur, bi begiak liburura zorroztuta ari zanak alakorik egin zezakenik? Or SCruz 20. Txapelgorriak aren aurretik igaro ziran, baño etzuten arengana begirik zorroztu ere. Ib. 38. Begirariak, kuzkurtuta, Arabiko itsasegira begia zorrozten du. 'Épie au lointain vers la côte arabe' . Or Mi 8. Ik burua itzuli-orduko, bekaitzak zorrozten ditin begiak aiengana, ta erre egiten ditin, eta gaiztozko liska botatzen zien. 'L'envieuse leur darde une oeillade venimeuse' . Ib. 31. Dantza-lagun ziraden autu zorionez, / an elkarri zorroztu begiak aurrenez. "Fijaron por primera vez sus ojos el uno en el otro" . Or Eus 11. Zipolea baño ariñago zebillen mai-gañeko txirringa gelditu ere gabe; ta, biraldi bakoitzean, ermo zorrozten zituen danak begiak. TAg Uzt 179. Illunbea urratu naiez, begiak zorroztuki, egon ziran luzaroan itxasora begira. Ib. 219. Fortunatok bitxiari begiak zorroztu zizkiola ikusirik. NEtx Antz 142. Ori esatekoan, ekandu on edo gaiztoei buruz eztitu bere begiak zorrozten Protagorak, naiz-ta zenbait sasi-iakitunek ori uste izan. Zait Plat 121. Alperrik da begiak zorroztea. Ez da ezer ikusten. NEtx LBB 108.

azpisarrerakoSense-69.2

b) Alegrar los ojos, gustar. v. BEGIAK ARGITU (b).
Gizon bat oso aberastiari emana, diru-pillak begia zorrozten ziona ta lurreko ondasunetara guzia itxutua. Bv AsL 45.

azpisarrera-70

BEGIAK ZURITU, BEGIAK XURITU.
Poner los ojos en blanco, abrir mucho los ojos (con atención, con interés...). "Oro begiak xuriturik zaudelarik, belarriak xut (L): estando todos con los ojos en blanco, con las orejas tiesas" A.
Hemen nago begiak xuriturik, jakin nahia zerbeit. HU Aurp 58. Donianeko zelai ederraren ikustea begiak zurituak igurikitu ondoan, ez ikustetik isten zaizkit ene lagunak. JE Ber 11. Miresgarria zen zinez heien [pilotarien] irabaz-gosea. So egileak begiak xuriturik zauden nork ukanen zuen azken hitza bere. Herr 22-8-1957, 3.

azpisarrera-71

BEGIAK ZUZENDU, BEGIAK XUXENDU.
Dirigir la vista, mirar, prestar atención.
Hark begiak harenganat xuxendurik eta iziturik erran zezan, Zer da Iauna? Lç Act 10, 4 (He behatu, TB baratuak, Dv begiratzean, Ol begi begira, Ker begira begira jarririk). Begiak konseillua baitharat xuxendurik Paulek erran zezan. Ib. 23, 1 (TB behatuz arretaz, Dv emanez begiak, Ol so eginda). Biotzak esan zidan: Begira zerura. / Nere begiak aruntz zuzendu nituan. Jaukol Biozk 95. Euskel-olerki edo poesi liburuak erdel-itzulpen txukun bat alboan dutela irarri bear lirakela beti, arrotzek [...] gure sallera begiak zuzen aal-ditzaten. Ldi IL 65s. Itxasaldera zuzentzen ditu begiak. TAg Uzt 69. Oiartzun, zuregatik esango / nituzke amaika egi, / orretarako zuzendu bear / zaizka lenbizi bi begi. Uzt Sas 169. Ta begiak zuzendu / zeru sapaidira. AZink 171. Oraintxe, gora begiratualdi bat; oraintxe, aldamenekoari begiak zuzendu... Zendoia 228.

azpisarrera-72

BEGI-ALAI.
De ojos alegres, radiante.
Aditzera detanez, / dama begi alai, / zure ondoren dabil / makiña bat galai. Bil 101. Or [seaskan]zegok apurtxoena; gure begi-alai, buruzuri txikia. Ldi IL 18. Karmeldar soiñekoz dotore au, lenengo karmeldar ortozen iduri apal bikaiña, begi-alai ta oiñutsik. Onaind STeresa 88.

azpisarrera-73

BEGI-ALE.
"Ojazos, globo del ojo. Euzki biren lezkotxe begi aliak zittuan" Etxba Eib.

azpisarrera-74

BEGIA LEGETXERIK.
"Begixa letxerik. "[¿Claro?] como la luz" Alt Eusk 1925, 86.

azpisarrera-75

BEGIA LEGEZ.
"Begia lez, como si lo viera, seguramente. Zamudioko erromerira joango zan ori, begia lez" Zam Man 17.

azpisarrera-76

BEGIA LUZATU. v. BEGIAK LUZATU.

azpisarrera-77

BEGIAN-BEGI.
Cara a cara. v. BEGIZ-BEGI.
Hala nola joan bainintzan ene emaztearekin, begian begi jarri ginelarikan gure espertarekin. Etchebarne 137.

azpisarrera-78

BEGI-HANDI

azpisarrerakoSense-78.1

a) "(S-saug), (type) aux gros yeux (injur.)" Lh.

azpisarrerakoSense-78.2

b) "Begi handi, verdel del género Scomber colias. (fr.) Ma]r[quereau colias. (ingl.) Spanish mackerel" DRA (, que cita S. F. Giménés Catalogue 9). "Begi aundi (en Donosti) es Scomber macrophthalmus, Scomber colias" Arzdi Peces 376. "Estornino, caballa (Santander), ruicho (Vigo), cuervas (Laredo). (Scomber japonicus). Begi-(h)aundi, betaudtxe" FauMar 88.

azpisarrerakoSense-78.3

c) "Calamar grande que llega a pesar un kilo (J. Irigoyen Gaceta del Norte 20-9-1957)" DRA. Hay tbn. begi-aundi 'pota (jibia)', en la costa guipuzcoana.

azpisarrerakoSense-78.4

d) (Nombre de cierta planta).
Martxoan, Andredena-Mari lili ttikiak, xuri, hori eta gorri; hala hala, begi-handiak, idi-mihiak eta suge-belharrak. Barb Piar I 113.

azpisarrera-79

BEGIAN SARTU.
"Norbaiten begian sartu (V-ger), ganarse las simpatías de alguien" A EY III 337.

azpisarrera-80

BEGI-APAL.
"Begi-aphal (L, BN, Sc, R) [...], de ojos caídos, mirada baja" A.

azpisarrera-81

BEGI-ARANTZA.
"Begi-aantze itsusia (BN), mala mirada" A.

azpisarrera-82

BEGI-ARGI. v. BEGIETAKO ARGI, betargi.

azpisarrera-83

BEGI ARGIA EGIN.
"(V, G-to, L-ain), hacer ojo claro o buena acogida. [...] Begi argia egin (Vc), mirar algo con placer" A. "Begi argia egingo dio (G), le mirará con agrado" A EY III 314. "Ume danak egiten deutse begi argia gozoari" Zam Man 17.
Aitak neskatilla zaarrentxuari egiten eutsan begi argiena. A BGuzur 108. Langilleak asko, geiegi diranean, merketxuago lan egin nai dabenak be agertzen dira-ta, ugazabak olakoai begia argi [sic] egiten dautse. Eguzk GizAuz 24. Ar zazu, irakurle, egiozu begi argia, irakurri-ala zure euskal-zaletasuna bazka ta goza dedintzat. Gazt MusIx 8. Begi argia egin oi eutson gero be lenengo karmeldar ortoz lekaimetxe maitagarriari. Onaind STeresa 33.

azpisarrera-84

BEGI ARGIKO

azpisarrerakoSense-84.1

a) "Clairvoyant" Dv.
Begi-argikoentzat ere geiegi da San Agustiñen argia; etzaio betaz-beta begiratu bear. Lar SAgust 12.

azpisarrerakoSense-84.2

b) Acogedor. Cf. BEGI ARGIA EGIN.
Izeba emakume kaskar bat da, baña begi argikoa. Naiko musu eman zidan onek ere. TxGarm BordaB 145.

azpisarrera-85

BEGIARI ATSEGIN EMAN, BEGIEI ATSEGIN EMAN.
Alegrar la vista; (fig.) complacer.
Eta nola prestuen begia ezpaitugu ofensatu behar, halaber gaixtoen begiari eztiogu atsegin eman behar. "Il ne faut offenser l'oeil des bons, aussi ne faut-il pas vouloir contenter celui des malins" . SP Phil 225 (He 226 gaxtoen gogara egitera). Noren begiai, esango due, noren begiai atsegin eman nai ote die urlia onek onenbeste apainduararekin? AA I 581. Neskak egoten dira / ezkondu baino len / lagunan begiai / atsegina emoten. Azc PB 259.

azpisarrerakoSense-85.1

An egon giñan pixka baten, begiari atsegin ematen ezin asperturik. Uzt Sas 351, Uzt Sas 351.

azpisarrera-86

BEGI-ARRANPALO.
"Begi-arranpalo da gizon ori, ese hombre es de ojos saltones (V-m)" A EY III 334.

azpisarrera-87

BEGI-ARTATZALE.
Oculista.
Begi-arthatzaleak bortz metretan ikusi behar duzula estimatzen duen gauza, bortz metretan ikusten baduzu, usaiako begimena duzu. GAlm 1948, 39 (ap. DRA).

azpisarrera-88

BEGI-ATERATZAILE (-tzale B).
"Ciervo volante (nombre debido a la creencia de que arranca los ojos a las personas)" (B, comunicación personal) Cf. BEGIAK-ATERATZEKO.

azpisarrera-89

BEGI-AURRE. v. BEGIEN AURRE.

azpisarrera-90

BEGI-AXAL.
Párpado. v. betazal.
--Nai al dek ordulari au?-- Fortunatok begi-axala erloju-gosez arrotuz, ollasko oso bat eskeintzen zaion katua zirudin. NEtx Antz 143.

azpisarrera-91

BEGIAZ JO, BEGIAKAZ JO. v. BEGIZ JO.

azpisarrera-92

BEGIAZ ETA EGIAZ.
"(En) realidad, de verdad, izatez ta datez, begiaz ta egiaz" Lar. v. EGIAZ ETA BEGIAZ.

azpisarrera-93

BEGIA ZORROZTU. v. BEGIAK ZORROZTU.

azpisarrera-94

BEGI-AZPI. v. betazpi.

azpisarrera-95

BEGI-BAKAR (V, G, AN; VocZeg, A DBols), BEPAKAR (Bera). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg.
Ref.: .
Tuerto, (el) que tiene un solo ojo. v. BEGI-BAKOITZ, betoker. Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XIX. No encontramos bepakar en los textos.
Baldin norbaitek joko balu bere morroi edo neskamea begian, eta begi-bakarrak jarriko balitu, utziko die joaten atera dien begia gatik. Ur Ex 21, 26. Atso [...] bizartsu, ortzikabe, erren eta begibakar batena. Otag EE 1882c, 579. Oraiñ alabeagaz kalean da bizi. // Neke geiagorako da begi bakarra, / [...] Anton begi biduna prantzesak illtera / urten arren, sartu zan bategaz etxera. AB AmaE 216. Guziok itsuak geran arte, begi-bakarra gure alkate. EZBB I 139. Aitona kojo begi bakar bat. Tx B I 158. Obe dezu begi bakarra zeruan sartu, bi begiakin suzko putzu bere garrak beñere itzaltzen ez diran artara joan baño. Inza Azalp 117. Letxako txistulari, / Oi begi-bakarra. Anab Usauri 15. Esan oi dana "itxu erriyan / begi bakarra alkate". Bertsol 202. Begi-bakar zerura sartu obe duzu, bi begi dituzula sulezera yoan baño. Ir YKBiz 255. Ezkon-sari ba dukek zorri larru-urdiña, / kukuso begi-bakar, txerri buztan-motxa. "Una pulga muerta" . (In Or Eus 38). Obe zaizu bizira begibakar sartzea, bi begiekin ipernuko sutara bota zaitzaten baño. Or Mt 18, 19 (Ol, Ker, IBk, IBe begibakar; Ip begi bakhoitx; Lç begi batarekin). Jigante ori begi-bakarra da. Lotan dagoan artean atarako deutsat begi ori. Bilbao IpuiB 176. Jigante ori begi-bakarra da. Lotan dagoan artean atarako deutsat begi ori. SM Zirik 62. Adarrak oker, begi bakarra / eta errapa sikua. BEnb NereA 162. Obe zaizu, ba, begi-bakar zeruan sartzea, inpernura bi begiak dituzula joatea baño. MAtx Gazt 48. Ez nazu orren zatarra / izan arren begi-bakarra. NEtx LBB 399. Obe duzu begi-bakar Jaungoikoaren erreiñuan sartu zaitezan. Ker Mc 9, 47 (Arriand begi-bakar; Lç begi-bakhoitzdun). Ez da ez begi-bakarra, ezta konkorra ere, Guadarramako irule-ardatza bezain xuxena baizik. Berron Kijote 64. Guardiazibil erretiratu eta begi-bakar bat. Alkain 124. Auzoetako agure zar, anka-oker, begi-bakar, tallik gabeko, soldaruzkarako gauza etziran danak. Ataño TxanKan 240. Bonbardeo batek begi-bakar itxi. Gerrika 115. Ez da harritzeko beraz Ulyssek Poseidonen estatua itsasora amiltzea [...], eta oihu eta garraxika aditzera ematea bere izena Tartalo begi-bakarrari. MIH 324. Unamunoz kanpora ere, maiz agertu izan dira munduan euskaldun asmobakarrak, "begibakar"-en antzera hitza eratzea zilegi bada. Ib. 270.

azpisarrerakoSense-95.1

(Como apodo).
Mutillak: "Etzait oraindik âzten / Begibakar-en patua, / gaztaiñapean ari zalarik / baitzuen begi galdua". Or Eus 76. Mari-begibakarra, ken zan besteko makarra. Ib. 100. Patxi Begibakarra ta Joxe Konkor. EA OlBe 109.

azpisarrera-96

BEGI-BAKOITZ (-kh- , , , -k(h)oitx V, S; Arch VocGr, -khotx S, -kotx Lar, Hb), BEPAKOITZ (-kotx V-m). Ref.: A (begi-bakoitx, bepakotx); Lrq (begi-bakhotx).
Tuerto, (el) que tiene un solo ojo. "Cíclope, begibakotxa" Lar. "Cíclope, y el tuerto de un ojo" Lar DVC 190. "Monóculo, begibakotxa" Lar, Añ. "Borgne" Arch VocGr, H. Cf. Lar Cor 72: "Eso lo hacen nuestros herreros, sin ser hijos ni oficiales de Vulcano: y lo hacen sin ser cíclopes, beguibacoches, y sin ser gigantes" v. BEGI-BAKAR.
Mundia mundu deno, begi bakoitz izanen zira. Tt Arima 126. Alan itxubak ta begi bakotxak biztuko dira begi eder ta argitsu bigaz. CrIc 48. Pekatu mortal egiten dau, bere senarrari burla eta barre egiten deutsan emaztiak, zarra dalako, begibakotza, errena edo besobakotza dalako. Astar I 270. Dei eginagaz begi bakotxa, belarri bakotxa, errena, trakua edo onelako izen, utsune edo faltaren bat adierazoten dabenagaz. Astar II 84. Hobe düzü begi bakhoitx izanik bethiereko bizitzian sartzia, eziez bi begiak ükhenik igorririk izatia ifernüko süialat. Ip Mt 18, 9. On-har bezate, nahi dutenek, nunbait badirela Tartalo begi-bakotxak edo laminak: ez dut ikusten zer makur duken hortaz erlisioneak. Lf CEEN 1973, 131. Begi-bakotx beniz, eztit besteren erdia baizik ikusten. Egunaria (ap. DRA). Iñork bere morroia edo neskamea begian yota, bepakoitz uzten badu, begi ordañez yarei igor beza. Ol Ex 21, 26.

azpisarrera-97

BEGI BAKOIZDUN (Dv).
Tuerto. "Borgne" Dv (que cita a Lç).
Hobe duk hire, begi bakhoitzdun Iainkoaren resumán sar adin, ezen ez bi begiak dituala suko gehennara egotz adin. Lç Mc 9, 47 (HeH, Dv okher).

azpisarrera-98

BEGI-BARNE

azpisarrerakoSense-98.1

a) (L, BN, S ap. Lh ; Hb), BEGI-BARREN (Lar Sup), BEGI-BARRU (Añ).
"Cuenca de los ojos, betzuloa, begi-barrena" Lar Sup. "Cuenca de los ojos (c.), betzuloa, begi zuloa, barrua" Añ. "Orbite, creux de l'oeil" Hb.

azpisarrerakoSense-98.2

b) "Begi-barren (G-nav), párpado" A Apend.

azpisarrera-99

BEGI BATETAKO.
"Qui n'a qu'un oeil" Hb.

azpisarrera-100

BEGI-BAZKA.
(Lo) que es agradable a la vista. Cf. BEGIAK BAZKATU.
Begi-bazka ezdeus bat baizik ezten soin eder-eder baten izatea. Prop 1893, 265.

azpisarrera-101

BEGI-BAZKAGUNE.
Lugar agradable a la vista.
Hartakoz botz gira oro, eta espantxa dügü gure herri maitia eztela izanen, berbera beste jententako begi-bazka-güne bat, bena bai ere, guretako bizigia goxo eta hun bat. Herr 5-9-1957, 3.

azpisarrera-102

BEGI-BAZTER (SP (que cita a O)), BEGI-BAXTER, BEPAZTER.
Rabillo del ojo.
Zuk zenbat usu / haur baitakusu, / begi bazterraz laztana, / alabadere, / soz behin ere / etzindezke iar nigana. 'Du coin de l'oeil' . O Po 12s. Begi bazterrez behatzen dik nere aldera. Elzb PAd 23. Bere bepazter horien artetik ezker eta eskuin orori beha, bele zahar bat karrankaz ari zen. Barb Piar I 83. Eta irulea bethi ari zen iruten, begi bazterraz arrotzari begira. Barb Leg 24. Begi-baxterretik irri / lagunak dagio. Ldi UO 46. Begi-bazterrez behatzen dio Kixkili, begiak hesten. Lf Murtuts 14. Ezker eta eskuin behatzen zuen, begi bazterraz, jandarmik ikusiko zuenez araiz. JEtchep 115.

azpisarrera-103

BEGI-BEHERA

azpisarrerakoSense-103.1

a) (V, S ap. A ), BEPERA (V-m ap. A ).
"De ojos caídos, mirada baja" A. "Bepera (V-m), persona que mira hacia abajo" Ib.

azpisarrerakoSense-103.2

b) "Bepera, goiko betazala begi gainean jausita daukana" A Apend.

azpisarrera-104

BEGI-BEGI. (Usado en casos locales de declinación). En (de, etc.) pleno(s) ojo(s).
Nik orduen, neuk gura izenezkero sartuko nendun kontrabandue, sartuko nendun karabineruen begi begitik, eurak ikusi barik. A BGuzur 142. Asarre bixi-bixittan jarri erazo dauste niri, bai, eta nik, asper-egitteko, artu urun zorrua ta begi-begijetara jaurti dautset urun gustija. Otx 141. Olakoetan Zure izkutu izkutuko asmoa ta begi begietako urrikia gogoeman eta goretsi bear baita. "Praesentissima in nos misericordia tua" . Or Aitork 112 (cf. BEGIETAKO (b)). Artu sutan egoan burduntzia, eta zast! begi-begitik sartu eutson lo-zorroan egoala. Bilbao IpuiB 176. --Neure aitak [...] ehun metrotik emoten deutso tiroa buruan uso bati. --Ba neuriak, ihardetsi zion Patxik, kilometro batetik begi begixen. Osk Kurl 93.

azpisarrera-105

BEGI-BEKAIN.
"(G, R), cejas" A. v. bekain.

azpisarrera-106

BEGI-BELAR.
Eufrasia. "Begi-belarraan izardi-tantanak bota begiko miñe sendatzeko" (G-goi). Arin AEF 1980, 65. "Begi belarra egosi, onen urtan zapie busti eta, begiik itxita, mañue eman gañeti" (G-goi). Ib. 65.

azpisarrera-107

BEGI-BELARRI, BEGI ETA BELARRI.
(Estar, etc.) atento.
Ba daki nondik asi ta non bear bukatu. / Begi-belarri ditula, beragana lotu. "Todos se han puesto atentos mirando hacia ella" . Or Eus 49. Donosti-inguru guziak ikus; / zein ta diran zoragarri, / legorrez ainbat ez dira arritzen; / urera begi belarri. Ib. 400. Aoa zabalik dagokio Nikanor. Dotriña barriak beretzat, begi belarri gozartu nai ditu. Erkiag BatB 128. Begi-belarri ibilli bearra zeoken. Ataño TxanKan 86.

azpisarrerakoSense-107.1

Dena begi eta beharri baitira. 'Prestan una atención desmedida' . Egunaria 26 (ap. Alt Eusk 1925, 78). Biko-gaiak oro dira begi ta belarri / bakoitzen griña asmatzen; ez âl da arrigarri. Or Eus 46. Maritxu, Erriburu-ren emaztea berriz, begiak gañetik kendu gabe, dana begi-belarri zan. Loidi 22. Begi-belarri nintzan dana, nun ikusiko ete naban a txoria. Alzola Atalak 47.

azpisarrera-108

BEGI-BELARRIAK.
Ojos y oídos.
Otoitz egiten didana ekusteko ta eskatzen didana aditzeko, idiki-zabalak idukiko ditut begi-belarriak. Mb IArg II 320. Bazakiten, herrian ala herriz kanpo izan ziten, hurbilik ala urrundanik, norbeiten begi-beharriak eta bihotza, heien urratsei zagozila. HU Aurp 117. Gero, meza. Huntaz orhoitz bainiz, begi beharrietan sarthu balitzaut bezala. JE Bur 184. Baña gure baserrittar maltzurrak, begi-belarrijak erbijak eurak baño zurrago ta ernai erabillezan-da, laster igarri eutsan asmua. Otx 33. Oiñak ez dira bidetik baztartuko, begi-belarriak alde banetara barreiatuz baldin bazoaz ere. Or QA 141. Begi-belarrien usmaketa lanak [...] egin ondorean, euren mingaiñak emon ta iragarri oi eban azalpen zeatz, biribil eta osoena. Erkiag Arran 136. Aurrekoari entzukeran begi-belarriek zur ixengo oazan [...] eta ondo gogotan artuko oan esaten eutsiena. Akes Ipiñ 33. Begi-belarrietatik lizunkeria jan arazi nai digute. MAtx Gazt 54. Hitz kartsu heien beroa eta behako haren dirdira / adin huntako begi beharriz ezin prezatuak dira. Xa Odol 320. Nori sinetsi? Orixeri noski, etxekoen begi-belarriak erneagoak izaten baitira honelakoetan kanpotarrenak baino. MIH 239.

azpisarrera-109

BEGI-BELTZ

azpisarrerakoSense-109.1

a) BEGI-BELTX (Lar).
"Ojinegro, begibeltxa" Lar.
Nor izan zan a neskato begi baltz ederra. Echta Jos 81. Aur begi beltz, begiratu zorrozdun bati galdetzn nion beiñ. Inza Azalp 112. Mutikoa, au ere. Arako muxugorri begibeltx ura dek. Begira akiok. Ldi IL 16. Ene Jenofa begi beltz, ene arreba ttikia. Iratz 167. Begi-beltx arreba komentuan sartuko? Ib. 142.

azpisarrerakoSense-109.2

b) De ojos tristes, apesadumbrados.
Oro nigarrez, oro begi beltz. Iratz 72.

azpisarrerakoSense-109.3

c) Mújol. "Muge" Lf GAlm 1957, 31.

azpisarrera-110

BEGI-BERA. v. bepera.

azpisarrera-111

BEGI-BERINA.
Gafas.
Jakintzaren seinale zituen bere buru-gain karsoildua, bere begi-berin lodiak eta besapean beti zekarzkien liburu jakintsu haundiak. Mde Pr 135.

azpisarrera-112

BEGI BETEAN.
(Ver) completamente.
Ire bizkarretik Ernio ta Aralar ta Aizkorri mendi eskergak begi betean ikusita gero. A Ardi VI.

azpisarrerakoSense-112.1

"Begi bete betean ikusi (V-arr-oroz-ple) [...], ver una cosa perfectamente" A.

azpisarrera-113

BEGI BETEAZ.
"Begi beteaz ekosi (R), ver una cosa perfectamente" A.

azpisarrera-114

BEGI-BETE EZKERO.
"Aiztian (V-ple-ger-m)" Zait Sof II.

azpisarrera-115

BEGI-BETEGARRI (betagarri R-uzt ap. A ), BEGIEN BETEGARRI.
"Hermoso, que llena el ojo" A. Cf. BEGIAK BETE.
Guziz eder ta begi-betegarria ta alde guzietan aipatua zan Yerusalemeko yauretxea. Ir YKBiz 405. Eztu adierazgarri aundirik baserri sukalde batek, baiñan, daukan guzia begi-betegarri eta gorputz-animen atsegingarri izan oi da neguko gau luze illunetan. Etxde JJ 28. Ordurarte guztian iñoiz ere ikusi ez baileuan, barri barriki begien aurrera etorkion mutil samur, mazal, xalo ta begibetegarria. Erkiag Arran 81. Yainko Yaubek ernerazi zitun edotariko zugatzak begi-betegarri ta ao-gozagarri. Ol Gen 2, 9 (Bibl begi-betegarri; Urt ikhusteko eder, Ur begiz ederra, Dv ederrak begiko, Ker begientzat eder). Ordun emakumea oartu zan, zugatza yateko on, begien betegarri ta ezaguera iristeko opagarria zala. Ib. 3, 6 (Ur begientzat ederra). Iriburu iaukala ukan zezakean begien betegarri. Zait Plat 16. Lurbirako gauza ta zer guztiak ere lurrin usaitsu ta begi-betegarri egin zaizkio. Onaind (in Gazt MusIx 154). Ikusten dot ordun begibetegarri, naiz urdin azala, naiz aparrez zuri. Amez (ap. DRA).

azpisarrerakoSense-115.1

Ona emen zure etxea. Aundiki batena bezin aberatsa. Begibetegarrizko zurez apaindua. Goen Y 1934, 98.

azpisarrerakoSense-115.2

(Tras gen.).
Badoa arrandiz dirdaitsu, an zeuden guzien begibetegarri. Zait Sof 29.

azpisarrera-116

BEGI-BETEKO.
Preferido, predilecto.
Ta erregeren begi-beteko dadiken neska, erregin izan bedi, Basti-ren orde. Ol Esth 2, 4.

azpisarrerakoSense-116.1

"Hori begi bete betekoa duk (G-azp)" Gte Erd 101.

azpisarrera-117

BEGI-BETETZEKO.
Muy agradable.
Begi betetzekuak dira Jesus obiratzearen 9 oroikaiak. Ayerb EEs 1912, 59. Egiten zituan margo-lan guziak begi betetzekoak dira. Ib. 1915,294.

azpisarrera-118

BEGI BIETARAINO, BI BEGIETARAINO. v. BEGIETARAINO.

azpisarrera-119

BEGI-BILO. v. bepilo.

azpisarrera-120

BEGI-BIHOTZAK.
Ojos y corazón.
Begi-bihotzak bildurik egin behar diote ongi-etorri eskerdun bat. Mb IArg I 191. Yauregi ikusgarrienak baiño, Azturiagako arriola zarrak bere begi biotzeri atsegin ematen zien. Lh Yol 17. Begi-biotzak beterik, bere-ari izketan asten zaio Peru Fermin maitero. "Le mira con cariño y tristeza" . Mok 21. Badute hemen ere gure begi bihotzek nun ase eta nun goza. JE Ber 61. Ordu artantxe, esana danez, / biak ziran eztaietan; / mutillak andik urra-bearra, / min du begi-biotzetan. "Siente de veras" . Or Eus 224. An digokio Amari Iñigo, / begi-biotzak galdatan, / mallatan gora aldareraño, / ezpañak zerbait izketan... SMitx Aranz 158. Bere alabaren begi-biotzetan, bere emazte zanaren begi-biotzak zekuskin. Etxde AlosT 20. Aldi-pozgarria izan eben Nikanorren begi-biotzak. Erkiag BatB 85. Ez egon lotsagarri jantzita daudeneri begira. Zure begi-biotzak aiengan itsastea nai lukete. Ez jaramonik egin. MAtx Gazt 80. Zuri begira zoratzen zeuden / agintari eta erri. / Begi-biotzak malko-lausotan; / mingaiñak, berriz, aterri. NEtx LBB 276. Begi-biotzak naikoa sarri / badoaz mendira. Zendoia 198.

azpisarrera-121

BEGI-BISTA

azpisarrerakoSense-121.1

a) (En casos locales de decl. sing.). A (de) la vista, ante los ojos. v. BEGIEN BISTA.
Bekhatutan aitzina iraganez gero, leheneko aztura onak eta berthuteak begi bistatik galduz gero, gogotik utziz gero. Ax 107 (V 71). Zeren [pena] guztietako handiena izanen da zeruko loriatik, Iainkoaren begi bistatik eta konpaiñiatik sekulakotzat kanpoan egoitea. Ib. 577 (V 371). Marfillezko, aren eskuak; elur, aren txuria; eta lotsa-legeak begi-bixtatik gorde dituan sailtxo aiek, zuur izketak bakarrik, ez irudiketak, goraipatu lezazke. Berron Kijote 148.

azpiadiera-1.1

"Begi bista guztia, bistak harrapatze duen guztia. Dana, begi bista guztia teillaturaiño ixota jentia" Elexp Berg.

azpisarrerakoSense-121.2

b) (Sentido de la) vista. v. BEGIETAKO BISTA.
Bere kemenak aitzen bezela / begi-bista laburtua. MendaroTx 90. Politika-izenez / orain dagon miña, / begi-bista ona eta / ikusi eziña. Auspoa 105, 54. --Begi-bista geroago ta geiago galtzen ari zait. --Okulista bat ikustera joan zaitez lenbailen. NEtx LBB 43. Baña Bilbaok ez du / nai ainbat begi-bixt. Olea 191. Begi-bixta ona ta / badegu argia, / baña ez det ikusten / arrazoi garbia. Uzt Sas 309. Bereala kendu zizkidaten begi-bixta ta ibilpidea ta ementxe, nagon ontan, lur-joazi ninduten. Berron Kijote 170.

azpisarrera-122

BEGI-BITU.
"Begibitu bat, una siesta ligera (G-goi)" A Apend.

azpisarrera-123

BEGI-BIHUR.
"Bizco. Bata bizarduna zan da bestia begi-biurra" Elexp Berg.

azpisarrera-124

BEGI-BIHURRI.
"Oeil hagard, farouche" SP.

azpisarrera-125

BEGI-BIHURTZE.
Acción de torcer los ojos (en señal de enfado).
Bear danean bear da gar gitxi bat, arpegi ilun bat, begi biurtze bat erakutsi, zorrotz berba egin, zerbait sumindu ta aserratu. Añ GGero 206.

azpisarrera-126

BEGI-BOZKARI (Hb; -boiz- Hb), BEGI-POZKARI (Añ; -pox- Lar).
"Ojialegre, begipoxkaria" Lar.

azpisarrera-127

BEGI-BURU. v. bepuru.

azpisarrera-128

BEGI-EDER.
"De ojos hermosos. Liraña eta begi ederra, eta ondasun onen gaiñ, biotz samurra" Etxba Eib.
Santius begui ederra. (1080). Lac VM 35. Ez det, dama begi eder, / desiatzen beste ezer. Bil 31. Izar argi bi falta dirala / zeruan sortu da gerra, / al dakizu nork ostu dituen, / beltxeran begi ederra? Ib. 90.

azpisarrera-129

BEGI EDERRENDAKO. (Tras gen.). "Hire begi ederrentako (Sc), hire muthurrentako (sudurrarendako (AN, L-ain, BN-baig), para tu jeta [...]. Son frases irónicas" A.

azpisarrera-130

BEGI EGIN

azpisarrerakoSense-130.1

a) "(V, G, AN-araq), fascinar" A. v. BEGIZ EGIN.

azpisarrerakoSense-130.2

b) Tropezar (con la vista).
Sandi egunean, olerti deritzaion aldizkarian, Donibane Gurutzen Iainkorako Maite-eresia begi egin nizun, eta bi aldiz arritu. "Tropecé" . Or (in Gazt MusIx 10).

azpisarrera-131

BEGIEK EMAN.
Fijarse.
Ixiltzera zohan begiek eman ziotenean hamar urtheko nexka bat. Jnn SBi 68.

azpisarrera-132

BEGIEKIN IKUSI. (Precedido de gen., fig.). Ver por los ojos dse. "Aren begiekin ikusten nuen (G-azp)" Gte Erd 222 (BN-lab haren begietarik). v. BEGIETATIK IKUSI.

azpisarrera-133

BEGIEK JO.
Fijarse. Cf. BEGIAK JO.
Diru asko bear, eta piñudi oietara begiak jo zuten; zenbait bearko ote zan, eta zenbait emango ote zuten. Munita 115.

azpisarrera-134

BEGI EMAN (AN-5vill-ulz, L), BEGIA EMAN. Ref.: A Apend; Inza NaEsZarr 1883; Gte Erd 67.
Considerar, tomar en cuenta; mirar; poner los ojos (en), fijarse, elegir. "Meditar (L)" A Apend. "Begiz jo nun zakur ura (G-azp, AN-gip), nik segidun eman nion begi bei areri (AN-5vill)" Gte Erd 67 (V-arr, BN-arb, begiztau, begiztatu). Cf. BEGIAK EMAN. Tr. Documentado en el s. XX casi exclusivamente en textos meridionales.
Emok begia urriari, nai badek izan ugari. EZBB I 95. Quixotek eskatuari begi eman gabe ta Dulcinea ori nor zen galdegin gabe, agindu zioten, ezkutariak eginen zuela aren bidez aginduko zitzakiona. "Sin entrar en cuenta de lo que D. Quijote pedía" (Quijote IX). Or RIEV 1929, 9 (AIr RIEV 1928, 607 oarteman gabe, Ldi RIEV 1929, 211 oartzeka). Nekazariak noizipein begi ematen zioten eguzkiari, arratsa noiz etorriko. '[Ils] se retournaient vers le soleil'. Or Mi 53. Azkeneraño lana nola burutu zuten begiemanik, aien siñestea eredu ar zazute (Hebr 13, 7). "Intuentes exitum" . Or MB 810 (He, TB konsideratu, Dv begiratu, Ol begitan yarri, Ker ausnartu, IBe kontutan hartu, IBk ikusi). Arraiotan! aulki urdiña ez ikusten noizean bein altxata ez bada...! Yaurlariak datozkenean, ezin begi-emango diotet atzez-aurreka baizik. Ldi IL 20. Gutxi giñalakoan, amaika negarrek erten digu; baña, egia, gure ingien zabalerako geiegi gera, ezpaitegu non idatzi. Gertari oni begi-eman bear zaio lenbait-len. Ib. 69. Zuk egiñeri begi eman nien, eta arritu nintzan. "Consideraveram opera tua" . Or Aitork 182. Itxaroten du, begiematen, gogoratzen, itxaroten duna begiemanaren bidez gogoratu dunera igaro dedin. "Attendit" . Ib. 334. Munduko azi-orraziak Zure errukiz uzten ziguten minkaztasuna nondik ziteken begiematean, illuna genun aintzinean. "Intuentibus nobis finem" . Ib. 143. Aren asmoak begieztatu zitueneko, begi emanik zeuzkan beretakoak. Zait Plat 46. Ez dugu zeren uka ere, aspaldi-aspalditik [...] begi emaiten zeiela Euskaldunak Iguzki amandreari bai eta Ilargi amandreari, eta bere otoitzetan aipatzen zituela. Lf CEEN 1973, 124. Begi-emanik dauzket neretako pagoak. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1883 ("begi eman, begiz jo, berexi, aukeratu").

azpisarrera-135

BEGI-EMATE.
Contemplación.
Iainkoari begi-emate edo contemplatio . Or QA 124.

azpisarrera-136

BEGIEN AITZIN, BEGI-AITZIN. (En casos locales de decl. sing.). A (de, etc.) la vista, ante los ojos; (tener, etc.) presente. "(Está a la) vista, (c.) bertan, aurrean, begien aurrean, (AN) aitzinean dago, begietan dago, bistan dago" Añ. v. BEGIEN AURRE. Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales. Begi aitzin sólo se encuentra en Mendiburu, Irigaray y Bibl.
Iainkoaren zerbitzari egiazkoak gure begién aitzinean esteiari hiltzen edo martirizatzen dakuskigunean. Lç Adv ** 7r. Eta pinta zak begien aitziñean enea / athal gain eta pareta xurietan legea. EZ Man I 1. Iduritzen zait ezen oraiño bizi zarela, begien aitzinean zaitudala. Ax 4 (V 1). Hura nahi luke bethi geure gogoan eta begien aitzinean eduki genezan. Ib. 519 (V 334). Hark bere azken finean egin zuen enseiua eta penitenzia itxurapena, ibentzen zaiku geure begion aitzinean exenplotzat. Ib. 207 (V 139). Ardiei behar derauste hainitz kolorezko zigorrak eta zuhaitz adarrak begien aitzinera presentatu. SP Phil 392. Erakusten darokula / begien aitziñean, / hiltzen hastera doala / bat bedera sortzean. Arg DevB 27. Tentazioneen denboran orhoit zaite, Jainkoa zure juie bezala begien aitziñean duzula, begira dagotzula. Gç 57. Ahalkeria hura bada bere begien aitzinetik khentzeagatik [...] herrirat igorri zuela. ES 168. Dohatsua da heriotzeko orena bethi begien aitziñean darabillana. Ch I 23, 2. Bethi begien aiñtziñean izan behar dugula gure aphaltasuna eta ezdeustasuna. He Gudu 40s (SP 13 konsideratzea eta ezagutzea). Ez da kriaturarik hari gorde dakiokenik, aitzitik gauza guziak dire has hasa eta ageri haiñaren begien aitziñean. He He 4, 13 (Lç, Ker begietan, TB begien aitzinean, Dv begien azpian, Ol begitan, IBe begientzat). Hobiago dela Jinkuaren begien aitzineko gizon bekhatüz estalirik lizan bat. Mst XIX. Begien aitzinetik jalkiz geroz, gogotik ere berhala jalkiten da. Mst I 23, 1. Nere begi-aitzinean prestatu didazu nekatzen nauten etsai gaistoak garaitzeko beharko dudan indarza emanen didan maia ta jateko goxoa. Mb IArg I 271. Eman zioten begien aitzinerat bere gaixtakeria. Lg II 238. Jainko handi hura bere begien aitzinean ofentsatzen dugu, berak ikhusten gaituela dakigun denboran. Brtc 90. Haren begien aitziniala sekülan oldekiak eztirade agertzen. Egiat 255. Begien aitzinetik / behar zitzaiztadeie hürrüntü. Xarlem 696. Debruak berriz begien aitzinean paratzen deraiku munduko onthasunak, ohoreak eta atseginak. Dh 190. Askiko da begien aintzinera ematea xoilki kongregazionearen efetuetarik hirur. JesBih 392. Jinkuaren eta elizaren manü saintiak bethi begien aitzinian etxekitzazü. UskLiB 76. Nere bizi guzian egin ditudan ongi eta gaizkiak oro begien aintzinean jartzen zeraizkit. Dv LEd 174 (Cb Eg II 97 begietan). Iduki behar da ahalaz begien aintzinean. Dv Dial 47 (It begien aurrean, Ur ikusteko lekuban, Ip begien aitzinian). Badut beldurra, irakurtzaile maitea, Piarres Adamek niri erran hitztoriak, hark erran bezain ongi ezin ezarriko ditudala zure begien aitzinean. Elzb PAd 10s. Bethi begien aintzinean zuten izarrari jarraikiz, heldu ziren Jerusalemeko hirira. Jnn SBi 15. Hi garhaitu hauen Gurutzearen izenean, ohakit begien aintzinetik. Ib. 58. Erranen darotzuet har detzatzuen begien aintzinean eta atxik gogoan liburu huntako Sainduen etsenpluak. Ib. VI. Nahi duena eskandalisa bedi: ez nauke begien aintzinean dudana erran gabe. HU Zez 13. Begien aitzinean daukat [...] nola, noizetik noizera, arkhina aski tinkatu zenean eta loditu, palaz urratzen zuten. JE Bur 9. Gure gizonak etzuen begi aintzinetik langile ura galtzen. FIr 141. Artekatik athera gireneko, horra nun zaikun begien aitzinean agertzen igurikian ginaudena: zelai gizen eder bat. JE Ber 10. Ez ahal zen horrengatik hil izan zirela haien begien aitzinean hilkutxetan eramaiten ziren bi gizon gazteak? Mde Pr 291. Ene gogoeta sakonak ene zarpilkeri guzia barnenetik begien aintzinean eman zidalarik, ekaitz izugarria sortu zitzaidan. Or Aitork 207. Nahuzue pollitaren pollitez begien aintzinean ezar dezazuegun Paul Vovard jada aipaturen zati bat? Zerb Azk 94. Mutiko zarpaila hori sosa galdez lothu zakona, errebolbera begien aintzinean ezarri diona. JEtchep 115. Hemen laburzki [...] jastarazi dautzutan bazter xoragarria, harek zehar-nabar emanen dautzu begien aintzinera. Lf (in Zait Plat XXIII). Bera baino jaunago bat hor zuen begien aitzinean, zetazko jauntzi bat soinean, errege ordariaren paper bat eskuan. Ardoy SFran 237. Jakobek xiriak ezartzen zituen abereen begi aitzinean, asketan, xirieri esker arkal ziten. Bibl Gen 30, 41 (Ur begien aurrean).

azpisarrerakoSense-136.1

(Begien aitzinean). A los ojos de, a juicio de.
Gure inikitatea duk hire begién aitzinean gure kondemnagarri. Lç Ins A 5v. Haur Iaunaz egin izan da, eta da gauza miragarria gure begién aitzinean? Lç Mt 21, 42 (He gure begiei, TB begien aitzinean, Dv zuen begietan, Echn gure begiendako, SalabBN ikhusten duguna amirazionerekin, Ip gure begientako, Hual gore begietra, Ur gure begietan, Ol begietan, Ker gure begiontzat, IBk gure begien harrigarri, IBe gure begientzat). San Franzez humillak dioen bezala, zure begien aitzinean garena gare, eta ez geiago. SP Imit III 50, 8 (Ch zure begietan). Grazia habituala da [...] Jinkuaren begien aitzinian jüsto eta saintü egiten gütiana. CatS 63.

azpisarrera-137

BEGIEN ARGI. v. BEGIETAKO ARGI.

azpisarrera-138

BEGIEN AURRE (Lar, Añ), BEGI-AURRE, BEGITAURRE. (Usado en casos locales de declinación sing.). A (de) la vista, ante los ojos; (en expresiones como begien aurrean izan, eduki, etc. 'tener presente, considerar'), evidente (en expresiones como begien aurrean egon, izan 'ser evidente, estar a la vista'). "(Está a la) vista, bertan, aurrean, begien aurrean dago" Lar. "(Está a la) vista (c.), bertan, aurrean, begien aurrean (AN) aitzinean dago, begietan dago, bistan dago" Añ. "Frente a frente (V, G) aurrez aur; (c.) aurpegiz aurpegi, begien aurrean" Ib. v. BEGIEN AITZIN, betaurre (3). Tr. Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XVIII. Begi-aurre aparece ya en Zavala, pero la mayoría de los ejs. son del s. XX. Hemos encontrado además begitaurre en Belaustegigoitia
Merezidu daigun jaiotea Jaunonen begien aurrean. Urqz 42. Beti gabez eta egunez / zaode ene gogoan / zure seriedadea daukat / beti begian aurrean. Gamiz 205. Alako bide-berdiñ argizkoa, zeña begien aurretik kentzen eta galtzen badegu, edo itxuka ibilli, edo illunpean gelditu bearko degu. Lar SAgust 3. Bere adiskide bat erriko beste jendedi andi batekin bere begien aurretik kalea barrena txit lasterka ta estuan zijoazela ikusi zituen. Cb Eg II 197. Adirazi zien zer zan begien aurrean zeukeen miraria. Ub 98. Baña aztuten jakon pekatuba? Bai biar bere. Beti eukan begijen aurrian. Mg CO 190. Ekusten ditu animako begien aurrean munduaren bekatu guziak. AA I 520. Gurasuaren obligazinoe andijetatik bat da erakustia edo begijeen aurrian imintia seme ta alabeei munduban dagozan peligrubak. JJMg BasEsc 96. Jaungoikuak geu gaiti egin dituban gauzaak, euki biar ditu kristinaubak beti goguan ta begijeen aurrian. fB Ic I 10. Ez nagizu bota zeure begien aurreti, ez egidazuz itxi zeure errukiaren ateak. Añ EL2 166. Aror bertan / balbe txarra / bere begi aurrean / imini zan. Zav Fab, RIEV 1907, 530. Orra izar argi bat / begiyen aurrean / jarriko gaitubena / Belengo lurrean. Echag 27. Iduki bear da albait begien aurrean. "A la vista" . It Dial 46s (Dv begien aintzinean, Ur ikusteko lekuban, Ip begien aitzinian). Iruditzait oraintxen ere, begien aurrean daukadala katamotz ikaragarri aren itxura. Izt C 193. Coram facie mea factae sunt, diño Jaunak. Prestubez dollor onek ofendiu nau neure begijeen aurrian. Ur MarIl 71. Begien aurrean jarri zitzaion lenbiziko agirakagarria [...] izan zan orazioko etxea saldu-erosietarako leku egiña arkitzea. Lard 430. Gorputza zuan liraina eta / oinak zebiltzen aidean, / politagorik ez det ikusi / nere begien aurrean. Iparg 344. Sarreran Jainkoak begi-aurrean topo-eragin zion aurrenengoa izandu zan Martin Olabe. Aran SIgn 53s. Lur-ikara artan zartatu zirala begian aurrian orduan berak zeuzkan aitz aiek. Bv AsL 148 (1.a ed. 194 begien). Jarriz begi aurrean aien kondaira. SBaroj FrantzesB II 123. Egia onek sinisteko fede bearrik eztu, zerren egun oro gure begien aurrean gertatzen dan egia dan. Arr May 43. Erraldoia lango Damutu andi bat begien aurrera, eu bakarrik agoala, aurkeztuko balitzakik, ezintzake, Txili, bildur izango? A BeinB 81. Beti izanik ederra, garbia eta zoragarria Jaungoikoaren begien aurrean. Itz Azald 71.
( s. XX.) Etorri jakon begien aurrera egun atako Mañasiren begirada gozoa. Ag Kr 152. Ondartzatik begiratu ezkero [...] ikusten da begien aurrean aurkeztu leittekean laurkarik ederrena. Echta Jos 27. Zein mingarri ta ikaragarria eriotzea begi-aurrean dala itxasganean ordu bi igarotea! Ib. 254. Zure eskutitza (orain bi ilebete egindakoa) begien aurrean det. A Ardi 9. Andonik begitaurrean ipiñi eutson aren pekatuen pillo aundi ta astuna. Belaus Andoni 16. Ikuskixun ederra eukon begi-aurrian. Altuna 47. Begi-aurreko zapija kendu eutsonian, espetxe (kartzel)-antzeko gela illunian ikusi eban buruba gure mutillak. Ib. 104 (cf. betaurreko). Obe zenduke begi aurreko / estalki ori austea / bista ona ta ezin ikusi / au bizi-modu tristea! Auspoa 83, 98 (cf. BEGI-ESTALKI). Etzitzaion beste legerik burutara ta begien aurrera etortzen. Or SCruz 110. Orraitik asko ixaten dira / zer dan ikusi gurian, / ta irakurteko artu ta jarten / dabe begijen aurrian. Enb 36. Bi eskuaidi txistu emanda / plazan saltoka zan asi; / nere begiyen aurrian ez det / pizkorragorik ikusi. Tx B II 37. Ez nuan urrian / begiyen aurrian / zu bezin politikan Errenterian. MendaroTx 286. Nire Bikendi gizagajoa, zer duzu begi-aurrean? Or Mi 149. Atsegintxo uke, naski, inguru-begira egoitea. Ta begion aurrean Provenza alai zabala urre-sagasti antzo ikustea. Ib. 32. Begi-aurreko maitaleak bekaizkeriz ikusten dituztenak. Anab Usauri 144. Zeuriek artu gure ezpozuz ixi-ixillik alde eistazu begiyen aurretik. Kk Ab II 55. Nok baña dasaioke begijen aurrian: / --Maite audana, ete az, neure neskutza? Laux BBa 42. Begi aurrean dituzunak [poesi-neurtitzak], goienetakoak bezela iritsiko dituzu, laister. Aitzol (in Laux BBa VI). Baña, itxon orain: dagoaneko begi-aurrean diagu nere mutiko zaarrena. Ldi IL 16. Ura ordea itzali zan aien begien aurretik. Ir YKBiz 529. Oraindik begi aurrean zeukat eta eztek arritzekoa, gau erdia berari begira igaro nikan ta. ABar Goi 16. Lanaren tokamena be jaso ta goratu egin bear dala begien aurrean dago. Eguzk GizAuz 150. Jaungoikoaren Ama! Begi-aurrera datorkigun au al-da gaztetxo xaloaren lilluratzalle ausardia? TAg Uzt 7. Emakume gorrotogarri ori ekarrazute; ta oraintxe bertan, senargaia aldamanean dula, bere begi aurrean il bedi! Zait Sof 183. Etzaittutet geiago nere begien aurrean ikusi nai. Etxde AlosT 65. Zernai pasa ditela aien begien aurretik eta zentzuen aurretik, naiz idurimenetik, aiek Iainkoaz maitaro oroitzen ari dira. Or QA 153. Ezin egon zen geldirik haurraren bizi ezkutua horrela begien aurrean agertzen zitzaiolarik. Mde HaurB 54. Bere esku latzekin esku guri bigunei oratu ta begi-aurretik beingoan kenduaz, neskatilla baten aurrean aurkitu eban bere burua. Erkiag Arran 68s. Antxe, bere begien aurrean eukazan. Bilbao IpuiB 259. Ezin ezar dezakegu begien aurrean Iainkoa, ezta gure eskuz atzeman ere. Zait Plat 78. Ainbat gizon da emakumezko, / tartean ainbat sasoiko / gure begien aurrean berriz / ez ditugu ikusiko. Basarri 105. Beti begi aurrean, / beti begi-kontran, / ezin zaitut iñoiz be / jadetsi, benetan. Gand Elorri 180. Begien aurrean jartzen zaizkion gauzak desiratzen ditu. Vill Jaink 113. Minutu batean orma baten ondo ondotik ibili giñean... Gero berriz zabaldu ziran zelaiak begi aurrean. Osk Kurl 112s. Etzuen iñoren agindu bearrik alako gaia neurtitzetan emateko, batez ere Varronen Res Rusticæ agertu berria begi aurrean zeukalarik. Ibiñ Virgil 24. Zer da nere begixen aurrian ikusten doran ondamendi triste au, zu nere Maittia? Etxba Ibilt 488. Ongi lagundu zenezaidake irain oneri zor zaion bengantza artzen, gure begien aurrez-aurre Rozinanteri egin zaiona alegia. Berron Kijote 164. Agerraldi zoragarri batek galerazi zion (alaxe bait-zirudin); uste-gabean agertu zitzaien begi-aurrera. Ib. 159. Eta egunsentian allegatu giñala ere bai [badakit], eta ordurako izotza zuri-zuri zegoala ere bai. Auek danak begien aurrean dauzkat. Alkain 66. Olako emakumea, jarrai-bide legez begien aurrean ipiñi oi yakuna. Onaind STeresa 11 (54 begi aurrean). Komeni zan kentzea / begien aurretik. Ayesta 70. Aski genduke beti begien aurrean edukitzea euskarari "amets-bideetan barna" eragin zion ibilaldi luze hura. MIH 176.

azpisarrerakoSense-138.1

Begiyaren aurrian / beti nai zinduzket, / ikusten ez bazaitut / naibagia maiz det. Bil 136.

azpisarrerakoSense-138.2

Antxe egoan Zuriñe: begi-aurre eukan neska pinpiña. Aukerearen egokia, buruz buru itzegiteko! Erkiag Arran 98.

azpisarrerakoSense-138.3

(Begien aurrean). A los ojos de, a juicio de.
Nire begijen aurrian, beintzat, Narkisen idekua zirudijan. Otx 108. Leitza-mendietan daude izai-zuaitzik (pinabeteak) onenetakoak; nere begien aurrean jarri diran ederrenak. Munita 113. "Neuretasun" kuttun hori baliakuntza eskasa izango dute besteren begi aurrean. MEIG III 142.

azpisarrera-139

BEGIEN AURREAN EZIN IKUSI, BEGIEN AITZINEAN EZIN IKUSI, BEGIEN BISTAN EZIN IKUSI.
Aborrecer, no poder ver. v. BEGIZ EZIN IKUSI.
Hil nahi laugukete gure mintzai zahar maitea [...]. Begien aitzinean eztezakete ikus. HU Zez 121. Harritua nindagon, iduri zaitan Jainkoaz madarikatua zela, ez nezakeen begien bixtan ikhus. Arb Igand 56. Zuk eta zure senarrak arrokeria andia daukazue zeuen ondasunakaz, da ezin ikusi dozue nekazalerik begien aurrean. Echta Jos 66.

azpisarrera-140

BEGIEN AZPI. (En casos locales de decl. sing.). A (de, etc.) la vista, ante los ojos.
Jainkoaren beraren begien azpian eta Jesu-Kristo hekientzat sakrifikatzen den memento berean, asko bekhatuz lohitzen dire. Dh 224. Nik, aingeruen begien azpian, eta ardura gizonen aintzinean, mazelakoka ibili dut nere Jainkoa. Dv LEd 112 (Cb Eg II 58 aurrean). Ahalaz begien azpian iduki behar da zer gertha ere. Dv Dial 71 (It ikuskiñean, Ur ikusbegijan, Ip ikhusteko bidian). Holetan bizi da laboraria Jainkoaren begien azpian. Dv Lab 8. Haren aitzinean ez da ezin-ikhusizko kreaturarik, eta gauza guziak ageriak eta zabalduak dire guk aiphatzen dugunaren begien azpian. Dv He 4, 13 (Lç, Ker begietan, He, TB begien aitzinean, Ol begitan, IBe begientzat). Zure begien azpian <-ak> hartuko ditut zure emazteak eta bertze bati emanen, eta harek iguzki hunen argitan hekiekin lo-eginen du. Dv 2 Reg 12, 11. Bazterretarik begien azpirat edo bere esku ederren arterat emaiten zakotenean arrotz zerbeit, urruntzen zitzakon, edo zuen aurdikitzen behatu orduko. JE Bur 175.

azpisarrera-141

BEGIEN BETEGARRI. v. BEGI-BETEGARRI.

azpisarrera-142

BEGIEN BISTA (V-gip, AN-5vill). Ref.: Etxba Eib; Gte Erd 303; Elexp Berg.
(En casos locales de decl. sing.). A (de) la vista, ante los ojos; presente (en expresiones como begien bistan hartu 'tomar en consideración, tener presente'), evidente (begien bistan egon, izan, etc. 'ser evidente'). "" . "Begixen bistan dago zeren ondoren dabillen" Etxba Eib. "Begixen bistatik kendu zaitez, gaiztuori!" Ib. "Zoazi nere begien bistatik (AN-5vill)" Gte Erd 303. "Begixen bistatik kendu, quitarse de la vista. Kendu zaittez nere begixen bistatik belarrondoko bat ezpozu nahi" Elexp Berg. v. BEGI-BISTA.
Ene begien bistatik zoazte, o gaixtoak. EZ Man I 86. Zer den gure etorkia / ongi kontsideratuz / eta gure miseria / begien bixtan hartuz / ezagutu behar dugu / gure ez-deustasuna. Monho 106. Billafranka herrira / hurbiltzen pausia, / begien bistan daukat / hango presentzia. Bordel 46. Larrun paretan alha zirela ardiak, / gure begien bixtan ageri guziak. Hb Esk 233. Zure parerik etzaut jiten neure begien bistara. ChantP 292. Barbaro oiek begien bistan / illta nai zuten ikusi. Xe 338. Ene begien bixtan egin du Ganixek bere azken sakrifiziua. Atheka 171. Zure parerik ez da agertzen / ene begien bistara. LuzKant 30. Gezurrari eman kreditua eta / egiya denari ez kaso, / begiyen bixtan egonagatik / jaun oien obra on asko. Auspoa 97, 53. Gero zoazkitet lastersko begien bixtatik. Zerb Ipuinak 278. Obrak begiyen bistan or daude / gezurrak ez du baliyo. Tx B I 98. Begien bistan ziok balio dekena. MendaroTx 421. Ama, tristeziaz bethea, / Semea iltzean, / begien bistan gurutzea, / zagoen nigarretan. (In SMitx Aranz 126). Al dan azkarren aldegin zazu / nere begien bixtatik. Basarri 145. Gure olerkariak eztu joera ori begien bistatik galdu, baiña bizitzaren aitzinean berak artzen duen jokabidea oso da ezberdiña. Vill (in Gand Elorri 10). Etxera biurtzerakoan, egundoko eztabaidea daroa bere barruan. Beste bizitza-sail bat agertu deutsa Ezekielek begien bistara. Erkiag BatB 135. Begien bixtan ikusitzen da / ni lilluratzen nazuna, / nere mingaiñak ezin esan du / zuk dezun edertasuna. Uzt Sas 169. Begien bixtan izar eder bat ezarri dautazulakotz, / ikus orduko maite nuena nik ditutan indar oroz. Xa Odol 114. Begien bistan ikusi zana / esaten ez da delitu. AZink 47. Erantzunik gabe utziko dut galdera: zuk dakizulako zein den, nik dakidalako eta mundu zabal osoak dakielako, begien bistan baitago. MIH 215.

azpisarrera-143

BEGIEN BISTAKO.
Evidente, (lo) que está a la vista.
Begien bixtako gauza da ongarri onak duela ondorio ona. Dv Lab 154s. Gazteari ez eutsan grazi aundirik egin "laztana" itz orrek. Begien bistakoa da orren zegaitia. Erkiag BatB 71. Eta norbait ori, dana dalakoa izan, Nikanorrentzat eragozpen itzela izango dana, begien bistakoa argiago ezin. Ib. 161.

azpisarrera-144

BEGIEN EDER.
Agradable a la vista.
Ezi adixkide hanitxek eztizie profeitürik emanen [...], ez lekhü apart eta begien ejer direnek segürantzarik. "Locus aliquis secretus & amoenus" . Mst III 59, 3 (SP plazersurik, Ip ederrak). Ezta nekegarri, bai zuzpergarri ta begien eder... Ldi IL 145. Loretan dago aspaldi huntan / gure begien eder delarik, / gure bihotzen gorotzak baitu / ongarriztatu et' ernarazi. Mde Po 67.

azpisarrera-145

BEGIEN EGARRI.
"Por ser visto, por que le vean a uno. Zer diñozu? Ni enaz joan iñoiz eleizara begien egarri" Zam Man 18.

azpisarrera-146

BEGIEN GAINEAN HARTU.
"(R-uzt), tomar ojeriza" A. v. BEGIETAN HARTU.

azpisarrera-147

BEGIEN ISTE.
Abrir y cerrar de ojos.
Une batean edo bat-batean, begien iste batean, azken tutu otsera (tutua joko da-ta) illak berriz piztuko dira. Inza Azalp 82.

azpisarrera-148

BEGIEN ITXI-IREKI, BEGIEN HERTSI-IREKI.
Abrir y cerrar de ojos. v. BEGI ITXI-IREKI.
Begien itxi-idiki batean, ta hitz bakar bat esanaz sendatzen zituan eritasun edo gaitz guziak. Ub 80. Eméngoa idurizaióte pasatudéla [...] nola begien ertxi-idikibát. LE (in BOEanm 620). Irugarren doaia izango da añ bizi ta ariña geratzea doatsuaren gorputza, non begien itxi-idiki batean joan ditekean nora nai nekerik gabe. AA III 583. Begien itxi-ideki batean gaizkiña kendu, begiak argitu eta mingaña askatu zion. Lard 403. Jainkoak guzia beñgoan eta begien itxi-idiki batean egiñ zezakean. Arr GB 58. Asi ordukoz bukatu zuan. Begien itxi idikian, esan oi dan bezela, bigarren eliza berritu zuan. Bv AsL 55. Banituen jokorako lagunak. Or ikusi ditut ixtilluak! Aien begian itxi erekiak; batek eskui eta besteak ezkerra, larri ibilli dituzte nere erriala zupatu arte. Ill Testim 8. Begien itxiriki batean pulunpatuko da. Or Mi 65. Gure egiñen oro, aundi ta txiki, begien itxi-ideki batean aztertuko zetunate. Or QA 204. Onela iritxi nintzan dan Arengana, begien itxi-idekian. Or Aitork 176. Unetxo batean, begien itxi-ireki batean, [...] hildakoak ustelezin biztuko dira. IBk 1 Cor 15, 52 (Lç, TB begi kheinu batez, He begi kolpe batez, Dv begi itzuli batean, Ol begikliskan, Ker begi kiñu bataz, IBe begi itxi-ireki batean).

azpisarrera-149

BEGI-ERNAI.
(Estar, etc.) vigilante.
Goi-aginduak gudari guziak bete ditzaten begi ernai izatea. "Vigilar activamente" . EAEg 19-5-1937, 1675.

azpisarrerakoSense-149.1

[Osakinlariak] begi-ernai igaro bearreko gauaren aurreko egunean. . "Noche de guardia." EAEg 1937, 177.

azpisarrera-150

BEGI-ERRE. v. beterre.

azpisarrera-151

BEGI HERTS-IREK ALDI.
Abrir y cerrar de ojos.
Lanho guti bat, airetan altxatu den bezain laster suntsitzen dena mement bat, begi herts-idek aldi bat, deusere gehiago. Dh 199. Diteken luzena izanen bada ere, begi herts-idek aldi bat baizen ez eternitate luze haren aldean. Ib. 201.

azpisarrera-152

BEGI HERTS-IREKI. v. BEGI ITXI-IREKI.

azpisarrera-153

BEGI-ERTZ. v. betertz.

azpisarrera-154

BEGI-ESKAS.
"Daltonien" T-L.

azpisarrera-155

BEGI-ESTALKI.
Venda sobre los ojos (sentidos prop. y fig.).
Horra, eman ziotzánat hire anaiari milla zillhar pheza: horra, begi estalki bat zaiñ hiri hirekin diren guzien aldera, eta bertze guzien aldera. Urt Gen 20, 16 (Ur begien estalki, Dv bela bat izan dezazuntzat begien gainean, Ol, Ker begi-estalki, Bibl begi-estalgi). Beste batzuek, berriz, nahiago izaten dituzte betaurrekoak begi-estalkiak baino, [...] behar beharrezkoa iruditzen zaie [...] huts eta beltzuneak ahalik argi eta garbien ikustea eta salatzea. MIH 67.

azpisarrera-156

BEGIETAKO

azpisarrerakoSense-156.1

a) BEGITAKO (V-gip). (Tras gen.). Querido; simpático. "Begittakua izan, ser el preferido. Ni naiz gure amandrian begittakua" Elexp Berg. v. begiko (2).
Adios, izar ederra, eta khariua, / neure begietako lili arrarua! ChantP 198. Jainkoaren begietakoa zeraden agerpenik sendoena, atsegetzea deritzat. Ayerb EEs 1912, 153. Guziak aien begira daudela uste dute, guzien begietakoak (simpáticos) diralazkuan. Ayerb EEs 1914, 12s. Il egingo ete yakon, beraz, bere begietako Garbiñe laztana? Bilbao IpuiB 225.

azpisarrerakoSense-156.2

b) "Begietako, qui est des yeux. Begietako gauza da, c'est une chose évidente, visible" Dv. A.

azpisarrerakoSense-156.3

c) "Begi ordeak, begietakoak, lunettes, biserak (Ax)" SP. Dv. "(L-ain, S), anteojos" A. "Oeillères, begietakoak" T-L.

azpisarrera-157

BEGIETAKO ARGI (SP), BEGIEN ARGI, BEGI-ARGI.
Vista (sentido). "Begietako argiaz bertzeak galdu itu, il a tout perdu fors la lumière des yeux" SP.
Ezin itzegin det, moteldu ta lotu da nere mingaña; nere begietako argia ta biotza ere illundu da. Cb Eg III 311. Ene indarrak utzi nau, eta ene begietako argia bera ez da gehiago enekin. Dv Ps 37, 11. Oraindik bere onera etzan, begietako argia galtzen zitzaion, eta bere emaztearen hitzak aditzen ere etzituen. Arr GB 103s. Erri guztiyaren aurrian biurtu zion Franziskok begietako argiya neskatxa bati. Bv AsL 102. Azaleko errea izango zuan nunbait, bada Iturraldekoari begietako argia etorri zaio. Ag G 373. Ene Santak: ekatzue begietako argia, ta ekarriko dizuet arkumea! 'Rendez-moi la vue' . Or Mi 12. Itzuli iozute begi-argia, Santak, beti itzala ta itzala, eriotza baiño okerrago da ta. Ib. 145. Zure aintzinean zan ene naimin guzia, ta begietako argirik ere ez nedukan. (Ps 37, 9). Or Aitork 165. Biotza tapaka dut, albia galdu zait, eta begietako argia bera attu. Ol Ps 38, 11. Azkenean haren begien argia makaltzen da, eta ez daki egiaz ilundu denetz inguruan ala begiek dutenetz atzipetzen. Mde Pr 104. Nire begietako argiak berak be iges egiten daust. Ker Ps 38, 11. Jesusek asko sendatu zituen orduantxe, beren gaitz, gaixotasun eta deabruetatik; eta itsu askori eman zion begietako argia. IBk Lc 7, 21 (Ol, Ker ikusmena, IBe ikusmen-dohaina). Begien argia galdu ez duenak ez dezake horrelako usterik izan. MIH 85.

azpisarrerakoSense-157.1

Baiña niagon begi-argi onek, munduzale itsueri lillura biguin limurkoiez goxatzen die bizia. "Ista [lux] corporalis, de qua loquebar" . Or Aitork 286.

azpisarrera-158

BEGIETAKO ARGIAK EGIN.
"Begittako argiik egin, desmayarse" JMB At 57.

azpisarrera-159

BEGIETAKO BISTA

azpisarrerakoSense-159.1

a) Vista (sentido).
Galdu balegi gizon batek / begietako bistea. Lazarraga (B) 1201v. Zahartzean begietako bista laburtzen da, beharrietan gorreria egiten da. Ax 182 (V 123). Txakolin orrek turbadu deutsu begietako bistea. Acto 338. Negarraren negarragaz galdu eban begijetako bistia. fB Ic II 163. Igorri nau [...] adiarazteko esklaboei libranza eta itsuei begietako bista. TB Lc 4, 19 (Lç ikhustea, HeH argia, Ol, IBk, IBe ikusmena). Gure tartian gauza bat dago / izugarri itsusiya: / begiyetako bista ona ta / iñor ezin ikusiya. Tx B II 96.

azpisarrerakoSense-159.2

b) Mirada.
Begietako bista batek, behingo behatzeak [...] arrobatzen du bihotza. Ax 392 (V 256).

azpisarrera-160

BEGIETAKO GAITZ.
"Begietáko gáitze, el mal de ojos" Iz Ulz. v. BEGIETAKO MIN.

azpisarrera-161

BEGIETAKO KATARRO.
"Begitako katarroa kentzeko manzanilla egosin urekin igurtzi oi da" (G-goi). Arin AEF 1980, 65.

azpisarrera-162

BEGIETAKO LAUSO (begijetako leuso Mg PAbVoc).
Nube en el ojo, catarata. v. BEGI-LAUSO.
Begietako lauso puxkaren bat eduki bear det nik. Auspoa 113, 79 (ap. ELok 119).

azpisarrera-163

BEGIETAKO MIN (L, BN, S; Lar; begitako min G-goi), BEGIKO MIN (V-gip; Lar, Hb), BEGI-MIN (G-goi; Hb). Ref.: Lh (begietako m.); Etxba Eib begiko min ; Arin AEF 1980, 65.
Dolor de ojo; enfermedad del ojo. "Fluecos, enfermedad de ojos, begietako miñargia. Lat. Ophtalmia" Lar. "Ophtalmia, enfermedad de los ojos, begiko miña" Ib. "Mal de ojos. Begiko miñakin ebillen luzero" Etxba Eib. "Begi miñe, mal de ojos" Arin AEF 1980, 65. "Begitako miñentzat ona da larrosa egosin urekin garbitzea" (G-goi). Ib. 65. Cf. A EY I 127: "Gauza bat da begiko mina (el dolor de ojo) ta beste bat begizkoa (el aojo)".
Errakaiak, zurda eta txira bularreko eta begietako miñentzat erremedio onak dira. It Dial 78 (Ur begijetako miñentzat, Dv begietako gaitzentzat, Ip begietako minentako). Badu amaborz egun nagola begi min gaxto bateki, ez doked lei eta ez eskribi. Mdg 142. Begiko mina kentzeko, urari irakin-arazo, arizko zapitxo bat antxe busti ta begi ganean ezarri. (V-arr). A EY IV 2229 (v. tbn. EY I 76). Batek, amua beatzean sartuta eukala; besteak, begiko miña; urrengoak, zaldarra. Etxabu Kontu 94.

azpisarrera-164

BEGIETAN HARTU

azpisarrerakoSense-164.1

a) (V-gip, G-nav, B, BN-lab, S; Dv, H), BEGITAN HARTU (V, G, , AN-5vill-gip, L, BN, S, R; Añ, H). Ref.: A; A Apend; Lrq (begi); Etxba Eib (begitxan artu); Izeta BHizt2; Gte Erd 249, 181; Elexp Berg (negittan artu).
Coger aversión, mirar con malos ojos. "(No poder verle) pintado, aborrecerle, (c.) ezin begiz ikusi, begitan artu, arturik euki" Añ. "Au fig., tenir à l'oeil une personne à qui on en veut, ou qui est suspecte" Dv. "Begietan hartu zaituzte, vous leur êtes devenu suspect" Ib. "Begitan, begietan hartzea, 1. soupçonner quelqu'un, s'en méfier. Begitan hartua nau, uste du nik egin diotala, il se méfie de moi, il croit, soupçonne que c'est moi qui lui ai fait le tort. 2.ºprendre en aversion, avoir de l'antipathie" H. "Tomarle a uno en ojo, generalmente para mal" A. "Begitan artu (V-ger), tomar ojeriza" A Apend. "Begitan artu, entre ojo y ojo" Alt Eusk 1925, 86. "Begitan har ou hartze, prendre en aversion" Lrq. "Begitan artua zeukaten (G-azp, AN-gip, B, BN-lab-arb), etsaiak begitan artu zuten (V-arr, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B), begitan artute dauke (V-gip)" Gte Erd 249. "Nagusiak begitan artu zuen (G-azp, AN-5vill-gip, BN-arb)" Ib. 181. Tr. Aunque es difícil determinar en muchas ocasiones si los ejs. de begitan son casos de decl. indet. o formas contractas de pl., parece que esta var. es la más antigua y frecuente.
Hunen gainean has zedin Iainkoa haren begitan hartzen, eta (nola merezi ere baitzuen) bere obratan desaboatzen. Lç Adv * 8v. Bere desobedienziaren kausaz hiragun zekion, eta abominazionetan eta begitan har zezan, halako maneraz non hura baithan lehen lakhet eta plazent zaion guzia, egin baitzekion desplazent. Ib. * 8v. Gurutzea soñean, ta bere burua begitan arturik ez darraikidana. Mb JBDev 156s. Begitan ar-erazi uste dizkitzut blasfemi guziak eta gezurra, agertuz orretako bateen eta besteen itsustasuna. Mb IArg I 260. Bada dio Jangoikoak begitan artuenak daduzkan bekatu gaistoak dirala batek besteri eragiten diozkanak. Ib. 142. Artu zuten begitan ta etziran gelditu gurutze batean ilzez josirik illa ekusi arte guzian. Ib. 344. Yuduek hartu izan zuten begietan; hari yazarri nahiak ziren. Lg II 177. Nornai gaitzestea ta begitan artua idukitzea. Ub 177. Ezin ekusi naute, begitan artu naute. Mg CC 123 (CO 177 begitan artuta naukee). Nor dire justuki dabiltzelako persegituak? Sendo ta gogor gauza guzietan daudenak, mundutarrak begitan artu izan arren. Añ CatAN 67. Ze lotsari andiaz ateretan zaituezan urkemendira, soka baterik tiraka, pregoiak aurretik, erri guztiak begitan arturik. Añ EL1 184. Eztakizu eziñ amatu dezakezula zure Jaungoikoa begitan artzen ez dezula bekatua? AA III 450. Hortakotz Hokiu gaixtaginak begietan zuen hartua. Prop 1876-1877, 7. Emakume galdu eta begitan artuai berarizko onkiñagaz ostatu ematen zien. Arr Bearg 374 (ap. DRA). Koleran eta sutan ezarri zituen heretiko hekien aintzindariak. Jaun batek bereziki hartu zuen begietan. Jnn SBi 167. Ezen tzar guziek jaun hori begietan hartua dute aspaldian. Gogotik hil-araz lezakete, balute lotkiarik. HU Aurp 92. Ez-ditugu atzerritarrak begietan artzen eta ez diegu begizkorik egiten. Lh Yol 32. Sortu zan orduko, etsaiak begietan artu zuan gizona. Inza Azalp 62. Behin bazen axeri zahar, zahar bat. Zakurrek begietan hartua omen zuten, auzoko oiloak oro jaten zituelakotz. "[Ils] l'avaient pris en grippe" . Barb Leg 137. Bi nausiekilakoa nehork ezin egin: edo batto maitatuko du eta bertzea begietan hartuko; edo battori menduko zaio eta bertzeari jazarriko. Leon Mt 6, 24 (Lç gaitz eritziren, He higuin izanen, TB higunduko, HeH gaitzetsiko, SalabBN hastiatuko, Ip hastio ükhenen, Hual ekunen du aburrimentu, Ur gorroto izango). Zorigaiztokoa begitan artzen zun gizakumea! Aren ondamenaz ase artean etzan ito-lanean geldituko. Etxde JJ 39. Makiña bat kooperatiba ta sindikato jarri omen zuan. Bañan dendariak-eta begitan artu zuten Aita Goñiren lana. AZavala (in Goñi 11). Otua begitxan artu eban, ta andik aurrera beti ebillen Otuari nundik akatsen bat billauko. SM Zirik 13. Lurrak orain biltzen / ederra, argi gaiztoz zeruak / begitan artzen berde / arraia, ta bana-banaka / ostoz erazten adar-buruak. "El cielo aoja con luz triste" . Gazt MusIx 113. Jokatzalliak ez gero artu / begitan edo burutan, / erriyak berak irabazten du / makiña bat sentidutan. Auspoa 19-80-81, 228. Norbaitek begitan artzen bazinduan, etzizun barkatuko. Bereala ateratzen zituzten labaiñak. NEtx LBB 40. Nere etsai aundia, begitan artuta naukana. Berron Kijote 87.

azpisarrerakoSense-164.2

b) (Dv).
Contemplar; tomar en consideración. "Au propre, embrasser du regard" Dv.
Zu begietan harturik / parabisu sainduan / irabaz dezadan Kristau / penatuen portua. EZ Noel 104. Hunelako ikuspen borthitzenek ukirik ematen ez narote. Eta bizkitartean, begietan ongi harzen balirade, nor bizitze on batera bil ez laiteke? Dv LEd 175.

azpisarrera-165

BEGIETAN EDUKI

azpisarrerakoSense-165.1

a) Tener ojeriza. v. BEGITAN EDUKI.
Dollor, traidore seme, puta seme [...], lehen ere begietan hadukat eta gero bada lehen bada ene eskuetarik joanen haiz. (Améscoa, 1566). ReinEusk 62.

azpisarrerakoSense-165.2

b) Tener a la vista, presente.
Egiten hari ninzanean, begietan iduki dut geienean, Jesusen Konpañiako Aita Juan Croisetek debozio beraren gañean egin zuena. Mb JBDev (ed. Dodgson) 4. Sei urteren buruan / txit nekez bildua, / begietan daukagu / onen ispillua. Izt Po 140. Jainkoa Abrani agertu zitzaion eta esan zion, begietan zeukan bazter eder hura berari eta bere ondorengoai emango ziela. Lard 14s. Aria handi dut beraz sententzia horiek biak begietan idukitzea. Dv LEd 203 (Cb Eg II 113 kontu egitea).

azpisarrera-166

BEGIETAN EMAN

azpisarrerakoSense-166.1

a) (b. emon Lcc), BEGITAN EMAN.
Hacer daño a la vista, parecer mal. "Zaherir, begietan emon" Lcc. "Zaherimiento, begietan emaitea" Ib.
Egiten dituzu Jesusi begietan ematen dioten zenbait uts egite. Mb JBDev 190. Orien galgarri oriei begitan ematen die besteen birtuteak. Mb IArg I 163. Begietan ematen digu burua arro, bekoki edo kopeta goi, begiratua zorrotz eta aginduz bezala iñor eskera etortzeak. Inza Azalp 126s.

azpisarrerakoSense-166.2

b) (H; b. emon A Apend).
Poner ante los ojos, mostrar, hacer palpable. "Begietan ezartea ou emaitea, placer sous les yeux, représenter" H. "Begietan emon (V), hacer palpable" A Apend (que cita el msOch).
Ondo zail da Donibane Gurutzen olertitza --batean mistiku ta olerkari danez-- idazkera aldetik begitan ematea. Gazt MusIx 164.

azpiadiera-2.1

BEGITAN EMAN (H).
Echar en cara, reprochar. "Reprocher. Asitzen badira zuri begitan ematen egin ez dezuna, si on commence à vous reprocher, attribuer, une chose que vous n'avez pas fait (Mb). Syn. gain ematea" H.
Zeren [...] begitan ematen zien beren gaistakeriekin, artu zuten begitan ta etziran gelditu gurutze batean ilzez josirik illa ekusi arte guzian. Mb IArg I 344. Bera baño gutiagokoa izanagatik jaiotzez, adimentuz, dotez ta diruz aren andrea, begitan orrelakorik ari ez ematea. Ib. 181.

azpisarrera-167

BEGIETAN GOITI HARTU.
"(Sal), tomar ojeriza" A. v. BEGIETAN HARTU.

azpisarrera-168

BEGIETAN IZAN (aux. trans.)

azpisarrerakoSense-168.1

a) Tener a la vista. Cf. Lar, Añ: "(Siempre te tengo) presente, beti gogoan zauzkat, aurrean zaitut, nere begi bietan zaude, zagoz".
Benedika fortuna! ala enkontru hona! / orai begietan dizit desiratzen nuiena. E 177. Fiñean begietan zaitut, / amaren seme maitea; / utzi duzu ene gorphutza, / preso ziñauden etxea. Gç 73. Nekhez nahi zuten sinhetsi ezin ukha zezaketen eta begietan zuten gauza. Lg II 142. Beira ematen ginen, ederren aldetik; / begietan gintuen Laphurdi guzia, / linho landa iduri, itsaso garbia. Hb Esk 233. Egyptoan ikusiak baitzituen jainko faltsoak, Aaroni galdeka eman zen othoi eta lehenbailehen egin zetzon halakoak, hek bederen bethi begietan ukhaiteko. Zerb IxtS 39. Begietan dituztan lur horiek ez nuzke ikusi nahi. Elur egin balu gehiago, mendiak xuri-xuriak balire, beste gogoeta batzu egin nezazke menturaz. JEtchep 75.

azpisarrerakoSense-168.2

b) (Dv), BEGITAN IZAN.
Aborrecer. "Begietan nau, il me regarde avec de mauvaises dispositions" Dv. v. BEGIETAN HARTU.
Geroztik begietan ditu, eta uste dut ez direla hemen luzaz egonen ahal. Prop 1880b, 277. Nor da zuzenagorik, nor khorodunetan? / Gaixtaginek hortako dute begietan! Zby RIEV 1908, 604. Dituzte asasinaraziko begietan dituzten gizonak, bai eta egin araziko egun guziez [...] krimarik beltzenak. Elsb Fram 183. Jaun hoiek serora batzu eta fraide batzu dituztela holaxet begietan; eta bertze batzu aldiz beren gogokoak dituztela. HU Zez 100. Ba, poxolu ditugu, begietan ditugu, etsai ditugu frantsesaren itzalean eskuara ito nahi luketenak. HU Aurp 205. Jabeak ikharan arrotz harek, guti edo aski begietan dituelakotz, sudurra sarthuko duela barnago, jakitea gatik zer irakasten den han. JE Bur 44s. Zuzena maite duzu, ta okerra begitan. (He 1, 9). Or MB 76 (Lç gaitz eritzi, He gaitzetsi, TB hastiatu, Dv higuindu, Ol gorroto). Ifernuak begietan du Eliza: fraile eta serorak baitire Elizaren ume hoberenak, han eta hemen inharrosiko dituzte. Zerb IxtS 111. Munduak herrarik ezin duke zuentzat; ni bai begietan nu. Leon Io 7, 7 (Dv gaitzets nau). "Politikero" eta Eliza gizonen martira, orok, begitan zutenek berek, Saindutzat zaukaten gizona! Ardoy SFran 21.

azpiadiera-2.1

(Con comparativo).
Ezta gizona guretarik; gure arak, eta gutiago gure sinistea, eztire harenak; gogoko baino begietanago ditu hemengo zerak. HU Aurp 197.

azpisarrerakoSense-168.3

c) BEGITAN IZAN.
"Begitan diat (Sc), me agrada"" A.

azpisarrera-169

BEGIETAN JARRI, BEGITAN JARRI. (Precedido de gen.). Ser aborrecido por.
Neron [...] bere lasaikeria eta beste biurrikeriakin guzien begitan jarri zan. Lard 540. Ez nuke nahi holakoarekin eta halakoarekin samurtu; ez nindake nahi auzoekin makurtu, eta guziz herriko auzapezaren begietan jarri. HU Zez 85.

azpisarrera-170

BEGIETARA. (Alativo en función de part.). v. begietaratu.

azpisarrera-171

BEGIETARA EMAN (Dv), BEGIETARAT EMAN (Dv), BEGITARA EMAN, BEGITARAT EMAN.
Hacer ver, mostrar. "Begietarat ematea, exposer, représenter, faire voir" Dv. "Horrek begietarat ematen du zein gaixto den nihortaz trufatzea" Ib. "Begietara eman zion zein zen handia egin zuen gaizkia" Ib.
Elizako aiteen arabera, Adameren lo hark ematen daroku begietarat salbatzaillea gurutzean gure gatik ezarria. Lg I 17. Eman zioten, hitz estaliz, siximitarrei begitarat bere esker-gabetasuna. Ib. 216. Bada horra nere kasua, baldin gogoramendu on hauk izpiriturat eta egia hoin ageriak begitarat eman dauztatzun ondoan. CerBid 8. Fable hunek demaizkigu / begitara bi exenplu: / zointarik bata ez bertzea / zuhur ez baita hartzea. Gy 217.

Orotariko Euskal Hiztegia

Bilaketa

Adibidetegia

Ikus halaber

OEH - Bilaketa

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

ONLINE HIZTEGIAK

BALIABIDE OROKORRAK

ONOMASTIKA

CORPUSAK

DIALEKTOLOGIA

GRAMATIKA

SUSTAPENA

HIZTEGI DIGITALIZATUAK

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA AGERKARIA

Orotariko Euskal Hiztegia

Bilaketa

Adibidetegia

Ikus halaber

OEH - Bilaketa