OEH - Bilaketa

709 emaitza haize bilaketarentzat

Sarrera buruan (224)


Sarrera osoan (485)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ortzi.
tradizioa
Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur, aunque su uso es más frecuente al Sur, durante los ss. XIX y XX. La forma mejor documentada es ortzi, seguida de ortze . En textos septentrionales únicamente se encuentra la forma ortzi, con la excepción de Casenave que emplea ortze . Al Sur la variante más usual es ortze; hay tanto ortzi como ortze en varios autores (Enbeita, Lizardi, Zaitegi, Erkiaga, Ibiñagabeitia...) y urtzi en algunos del s. XX, pero únicamente para la acepción 'Dios'. Se documenta un ej. de ortse en Aitzol. Mirande emplea las formas ortzi y ortze. Cf. FHV 130: "Dada la frecuencia de ortz-, ost- en primer miembro de compuestos, el tema tenía que ser ortzi, pues -e no hubiera caído en esa posición". En DFrec hay 5 ejs. de ortzi, septentrionales, y 2 de ortze, meridionales.
sense-1
1. (c. arc. sg. A), urtzi (c.? arc. ap. A), ortze. Dios (como nombre común y propio, incluyendo el del supuesto dios primitivo vasco). "Deum uocant Urcia (Voc. de Aimery Picaud, s. XII)" TAV 2.2.12. "Ortz, Ost, Ortzi, Urtzi edo Egu [...] euskaldunak beren jainkotzat zeukatela naikoa azaltzen zaigu" JMB ELG 77. "Jainkoari Urzia deitzen diote" Vill Jaink 22. Sg. Lh: "Urtzi (Hb), dieu du tonnerre", pero lo único que encontramos en el dicc. de Hiribarren es "Urzi, ancienne ville d'Espagne, qui signifie abondance d'eau". Cf. TAV 2.1.8: "Orziren zorita zaharra, orziren zorita soroa (nombres de los seles de Roncesvalles, 1284)". Cf. tbn. VocNav 533. Tr. Documentado en autores del s. XX, casi todos ellos meridionales.
Nola diteke Urtzi bat irukoitza, izamen bat eta iru notin elkarren artean zeinduak eta izamenarekin berdiñak? " Dios" . Zink Crit 18. Urtzi Deunaren baratza guren / Usaintsu bardin bagia. Enb 108. An nai beste dukete / Goiko "zorun-ardo". / Urtzik sartu baititu / bere mastitara. TP Y 1933, 184. Urtzi askoren gurgintza zerabiltela gure aurreko euskaldunak. JMB ELG 103. Eurein ausija / atsegin dabe urtzi aierlak! " Dioses" . Laux AB 21. Ortzi euskal jainkoari zuzendu galde othoitz bat. Mde Po 33. Izaitetik hek bezala / Ortzi Jaunak zaint' nazala. Ib. 33 (61 orzi ). Gixasemia Urtzi'ren indar eskumaldian jezarririk. Arriand Mt 26, 64 (Lç iainko ). Urtzia al zan beren Jainko bakarra. Vill Jaink 23. Goiti dezogün gogotik / harrizko orhitzapena, / othoigian Ortze handian / ospetan egonen dena. Casve SGrazi 150.
azpiadiera-1.1
(Como primer miembro de compuestos).
Urtzi-baimenaz Euzkadin / Gurenda lortu dedin. Enb 64. Buaz, ba, ordu onez... Urtzi-lagi bidez. Ib. 210. Orok igez-eitian Urtzi maitasunak / pozez laztantzen ditu gogo ain itunak! " Amor de Dios" . Laux BBa 58. Begiak itxita urtzi-zigorra yasan genun. ' Azote divino' . Zait Sof 172.
azpiadiera-1.1.1
Zuen bitartez hunki ailitza / zorioneko egoitzak / Ortzi-Thor edo Akher Beltzari / nik dagiodan othoitzak. Mde Po 102. Altzaten barrena, ez dugu Urtzi-Thor eta Lamien aztarrenik sumatu. MIH 133.
sense-2
2. (L-ain, BN-baig ap. A; Dv; -rz- Zam Voc), ortze (Garate Cont RIEV 1935, 351; -rz- Saug Voc), ortse, urtzi. Cielo, firmamento. "Firmament, ciel apparent" Dv. "Ortze, zeruba. Itz au laterazko coelum'etik dator. Ortze zar-zarra da" AG 1571. "La forma osti viene de la de orzi y ambas significan 'cielo, el cielo físico, el firmamento'" Ib. 2368. "Claridad del cielo" A. "Ortz, Ost, Ortzi, Urtzi edo Egu (izartegia edo izartegiko argia)" JMB ELG 77. "Ortze, empleado como horizonte en una frase burgalesa, según el P. Donosti" Garate Cont RIEV 1935, 351. "Ortze zeruari esaten zaio" Vill Jaink 22. Cf. JMB MitV 196. Tr. Documentado al Sur durante el s. XX. Al Norte sólo se encuentra en Duvoisin, Mirande (Pr 305 ortze ) y Bibl .
Jainkoak egin izan zuen ortzia. Dv Gen 1, 7 (Ker, Bibl ortzi; Urt hedadura, Ur firmamento, Ol sapai, BiblE sabai). Ortzia gogortzen zuenean gainean eta ithur-urak beren neurritan ezartzen zituenean. "Aethera" . Dv Prov 8, 28 (Ol, Ker, BiblE (h)odei ). Gabeko ixarrak zurbil bigunak ortze zabalan! "Bóveda celeste" . Arriaga Lekob 48. Ta argien izpiak / dis ortze danean / einda, zabaltzen dau poza oianean. GMant Goi 20. Mirua, ortzian nabarmentzen dena. ADonostia Itzald II 17. Zer da mendi gallur erpiñari edatzen zaion oiua / ortzeren gañetik datorkion eresiaren doñua. Elizdo EEs 1925, 163. Beste izar batzuei oztodeiak deritzaie, ortzeko odeiak bezela diralako. ArgEgut 1928, 53. Larrosa gorritu zan, sorkaldeko ortzetiko izarra lez. Altuna 37 (80 ortzia, det.). Bere bi begi urdiñ aietan / Andaluziko ortze urdiñaren / urdiña. Jaukol Biozk 22. Ortze ta itxaso bitarte beste / Sendi zital bat bixi da. Enb 49 (175 ortzi). Almena, oldozkun ortsean goruntz darabilki olerkariak. "Cielo" . Aitzol ( in Laux BBa XII ). Ortzi izartuan zear. Ldi BB 54. Urdin-tarteak ageri zaizkigu ortzean loreillean. TAg Y 1933, 24. Ortze ta lurreko gauza guztiak aldatu ezindako legepean dagoz. Eguzk GizAuz 48. Esakizun eta esan-eziñak, ortzetikako ta lurretikakoak oro ikertzen dituzun Teiresi! 'Asuntos del cielo' . Zait Sof 65 (17 ortzian). Ortzantza ori ortzi deitu zenun. "Caelum" . Or Aitork 345. Eror bitez izarrak ortze baretik. Txill Let 36. Laño illunez estalduriko / ortze oztiña argitu. BEnb NereA 37. Nola Jupiter on guziz / beteak bere tximist / arraiaz zoardi daukan ortzi. "Cielo" . Gazt MusIx 109. Atergabe ari da elurra ortzi zabaletik. Ibiñ Virgil 101 (43 ortze). Lur, egurats, itxaso ta su ixurkorraren aziak nola elkartu ziran kantatzen bait zun, nola lendabiziko ekhai auetatik, oro gatzatu ziran, ortzi borobil xamurra ere. "Et ipse tener mundi concreverit orbis" . Ib. 49. Ortzea sabelez gora itzuli? / Donosti buruz-bera ote-jarri? NEtx LBB 229. Oi hiri oi izar oi ortzi / ez duzue balio ezer. Lasa Poem 80. Ortziak (zeruak) oiñarrietan sendotu ebazanean. Ker Prov 8, 27 (Ol ortzi; Dv, BiblE zeru ). Izar bat bakarrik ez da-ta ageri ortze guzian. "Cielo" . Berron Kijote 217. Illun dakus ortzia, illun lurra. Onaind STeresa 28.
v. tbn. El Correo Vasco n.º 44 (ap. DRA). EEs 1917, 135. Laux AB 21. Ir YKBiz 233. Erkiag Arran 10 (169 ortze). Eston Iz 31. Anab Poli 61. Azurm HitzB 89. Ortze: Patria 1902 (ap. NeolAG). Alt EEs 1912, 246. EEs 1917, 137. Garit Usand 64. AIr RIEV 1928, 605. Etxde JJ 10. Vill Jaink 31.
azpiadiera-2.1
(Como primer miembro de comp.).
Ortzi gainaldeko urak azpialdean zirenetarik berezi izan zituen. Dv Gen 1, 7 (Bibl ortzi gaineko; Ol sapaigañeko, BiblE sabai gaineko). Eta Lekobide agurea ta Onintze ortze-zatia, non ostenduten ete-dira? "La virginal Onintze" . Arriaga Lekob 41. Ortze-goian / euzkia. GMant Goi 51. Ortze goiraño jasoko neuke / Zelan goraldu baneki! Enb 152. Gizasemea aurki dakuskezute Yainko altsuaren eskui aldean eserita ortzi-odeietan etortzen. Ol Mt 26, 64. Zenbat izar dagozen / dirdir ortzi gaiñetan. Ir Y 1934, 175. Eskuialdetik buruaz ortze-maindira zulatzen dun [dorrea] . TAg Uzt 11. Zurrunbillo batek aize-erauntsia erakori zun, ortzi gaitza. 'Calamidad celeste' . Zait Sof 172. Ai-nintz uso, zurrunbillo bezin zalu, ego-arin, ortzi-laño-gain kokatuz. 'Etérea nube' . Ib. 136. Ortze-goietan, txit epelik, txit epelik, Eguzki Gaztea... Mde Pr 141. Gorez bezate Zure izena ortzigaiñeko aingeruen taldeek. Or Aitork 392. Ugarteko piñu gero ta lerdenagoak, bandera-makilla zut arroak zirudien goiko ortzi-kristalari begira. Erkiag Arran 182.
azpiadiera-2.2
Eguzkiaren argi-matatsetatik banatzen diran urrezko albañuak bezela, ortzeren baga sotillak txirrindolan daramazkiten oiartzun emekiak. Elizdo EEs 1929, 175.
azpiadiera-2.3
Bogota, bere argik ortze garbi dagoneko izarrak ziruditela. JAIraz Bizia 49.
azpiadiera-2.4
Ortze laugarrenean Apolok / zaldieri aurrera dagiño. " Cuarta esfera" . Berron Kijote 27.
sense-3
3. (V-gip, BN-ciz-arb-ad-baig-lab; Dv, H (L, BN), EEs 1912, 72; h- H (L, BN)), ortze (S; EEs 1912, 72), urtzi ( EEs 1912, 71) Ref.: Bon Trueno 416; A (ortze, ortzi); CEEN 1969, 84; Gte Erd 290 .
Trueno; rayo, relámpago; tempestad, tormenta. "Ilhuntzean jauzi zen ortzi gaitz bat, un orage terrible [...]" Dv. "Hortziak io du, la foudre l'a frappé. Hortzia erori da, la foudre est tombée" H. "Egun ortzearen lotsa nuk, hoy tengo miedo de la tempestad" A. "Urtzi barriz lenengotan ekaitza 'tempestad', adietan emoteko oitu eukian" EEs 1912, 71. "Ortze nai ortzi 'trueno'" Ib. 72. "Ez da ajolarik Urtzia eta Ortzia (iñusteria edo ostotsa)" JMB ELG 76. "Azileko ortzia, neguko iruzkia (BN-baig), trueno de noviembre, invierno reluciente" CEEN 1969, 84. "Trumoiak dira (V-gip), ortziak dira (V-gip)" Gte Erd 290. Cf. HeH Mt 16, 3n y VocNav s.v. urzia. v. osti, ortots, ortzantz. Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XIX y XX.
Boarnejes eman zioten izena, erran nahi baita ortziaren-seme. TB Mc 3, 17 (DvHtoy ortziri ). Ximistak, orziak edo orzanzak hurranik ari balin badira, ez jar, ez bilha atherbea arbolen azpian. EskLAlm 1878, 9. Aditu nuen abretarik bat, erraten ortzia bezalako oihu batekin. (L; Apoc 6, 1). Bon Trueno 417 (Lç igorziri, He, Dv (-rtz-) ihur(t)zuri, TB eurtziri, Ip ühülgü, Echn ortots, Ur (V) trumonada, Ur (G) turmoi, Ol ostots, Ker, BiblE trumoi). [Haritza] funditua uholdez, / zirimolez, ortziz. Zby RIEV 1909, 396. Anhitzetan bero handien ondotik ortziak eta zenbeit lekhutan harria. EskLAlm 1897, 20. (ap. DRA) Zer nahi den, [aphirilak] eman dauku jadanik uria nasaiki, haize hotza, barazuza, elhurra eta ortzi gaitzik. Eskual 17-4-1908, 2. Iragan ortziralean ortzia erori da Armendaritzen etxetiar bat baithan. Eskual 19-2-1909, 3. Hedoiak orai hits, sarri mokor [...], noiztenka ortziaren burrunba lazgarriarekin ihes bezala. JE Bur 76. Ortzia, ximixtak eta ozpinak. Barb Sup 98. Alhorrak xuri, ogiak zorhi, nehun ez ortzi hedoirik. Ox 69. Ortzi-egunetan [...] erramu-ostoak iskilinba batekin kurutzetara ezarten dituzte. (BN-lab). A EY I 173. Begia ortzi ta ximixt, jeiki ba Etxaun. Iratz 189. Suz betez, etorri zaitzu / ximixt-karraskan ortzia. Ib. 88. Ortzia etorri orduko, ez da Azkaindarrik santa Barbarari otoitzean hasten ez denik. Zerb Azk 109. Lorios etxerat zoalarik, ortziak erre zuen. Ib. 109. Menditar boza: idorra, ortziaren ikararekin. JEtchep 16. Ortzantz eta ximixtek, ilun pean, egiten dute karraska eta su... [...]. Zirt! Ortzia hantxet erori da. Ib. 49. Izigarriko hedoi itsusiak ikhusten ginintuen gainerat heldu, ortzia ortziaren gainean. Herr 1-9-1960, 2. Gerla dabila ortzi eta ximixta. SoEg Herr 11-8-1966, 1. Ortzia orroaz hasirik berehala ihesesari eman zirela. "Tonnerre" . Ardoy SFran 241. Jupiter: Erroman, Olinpoko errege, zeruko argiaren eta ximizt-ortzien nagusitzat zaukaten. Lf CEEN 1973, 124. Aditzen baduzu ortzia urtarrilean, botazkitzu barrika guziak ungarri metaren gainerat. EZBB I 25. Bainan zer eginen zuen besterik ene gainera erori zen ortziaren pean. Larre ArtzainE 229.
sense-4
4. "Atmosphère glacial de l'hiver, orzia " Foix.
sense-5
5. ortzia. "Fig., áspero, intratable" DRA.
Nehork ezin hurbilduzko gizon ortzia bat ala ogi mami gozoaren parekoa! Othoizlari 1954, 15.
azpisarrera-1
ORTZIAK JO. "Ortziak jo du (BN-arb), dündaz ari düzü (S)" Gte Erd 290.
azpisarrera-2
ORTZI-EME. Diosa.
Ortzi-eme ikusi-ezin orri eta zuri, Aidoneu! Aidoneu! gaupekoen errege orri! 'Diosas invisibles' . Zait Sof 150.
azpisarrera-3
ORTZI-EURI. Tormenta, tempestad.
Denbora ederki freskatzen duten kalerna edo ortzi-uri batzu. Prop 1892, 111. Idorte handi baten ondotik ortzi euria zorta larritan erortzen delarik. JE Med 11. Bururatu orduko, ortzi uri bat jautsi eta denak busti xipatuak itzuli gibelerat. Herr 18-9-1958, 2.
azpisarrera-4
ORTZI-GAI. Materia celestial.
Beti goranai, / kide goitar bearrez / duzu biurtzen ortzigai. Ldi UO 37.
azpisarrera-5
ORTZI-IKUSTOKI (ortzikustoki BeraLzM). "Observatorio astronómico" BeraLzM.
Bostgarrenez, Carroza de nigrománticos. An zijoan Xanti, gure ezaguna. Ortzi-ikustokiaren antza zeukan gurdikote are. Anab Don 131.
azpisarrera-6
ORTZI-KARRASKA. Trueno. "Ortzi karraska (Etch. I), les éclats de tonnerre" Dv (s.v. ortzi).
Lanhoak heldu ziren, anhartean, bethi ta izigarriago, ortzi-karrasken erdian. Barb Sup 141. Haize burrunba, ortzi karraska. Iratz 132. Hori entzutearekin, han ziren jendeetarik batzuek zioten ortzi karraska zela. Leon Io 12, 29 (LE ortots).
azpisarrera-7
ORTZIKO (Dv; otrzeko L ap. Lh). Relativo al cielo, celeste. "Qui appartient au firmament, à l'orage" Dv. "Céleste" Lh.
Semia laster ikusiko dozubela Jaungoikua'ren almenaren eskumaldian jarrita ta zeru edo ortzeko odeietan ibiltzen. (Mt 26, 64). AG 1471 (Ol ortzi-odei; Arriand goi-odei). Malko orrekaz piztuten dauz ortziko ixarrak. "Estrellas del cielo" . Laux BBa 58. Oiana ta ni batean gaitu / ortziko urdiñak estal. Or Poem 553. Ortziko egurats barna sorturiko lege oinluzeak. 'Celeste firmamento' . Zait Sof 81. Ortziko loretxu zidarrezko ditugun izarñoak. Erkiag Arran 30s. Arunzko muturrera iritxi zanean ortziko argiari ezkur-alea zitzaion. Anab Poli 13. Prometeuk sua ostu zien ortziko jainkoeri. Ibiñ Virgil 50n.
azpisarrera-8
ORTZI-LUR (Pl.). Cielo y tierra.
Bazirudian ortze-lurrei (zeru-lurrei) ta leizondoari (inpernuari) zemaika zegozkiela. Ldi RIEV 1929, 210 (Or ib. 6 zeru-lur, AIr RIEV 1928, 605 ortze, Anab ib. 611 goi ). Ortzi-lurrak eta aietako edergarri guzia orrela osotu ziran. Ol Gen 2, 1 (Ker, Bibl, BiblE zeru-lur ). Ortzi lurrek goretsi bezate Iauna. Or Ps 148, tí.
azpisarrera-9
ORTZI-MUGA (PMuj), ORTZEMUGA. Horizonte.
Non-nai euskel-oiartzun / ortzi-mugaraño. 'Confín del cielo' . Ldi BB 158. Sofista batek uste omen zuen ortzemugak begi batekin gaua eta bestearekin eguna ikusten zuela. PPer Harrip 47. Ortzemuga, hitzak berak esaten dik, zeruaren muga duk, ez lurrarena. Ib. 48.
azpisarrera-10
ORTZIPE (En casos locales de decl. sing.). Lugar bajo el firmamento.
Beste otsik eztago ortzi-pean, Azturiagako arkaitzak jotzen dituan itsasoaren susmurru luzea baizik. Lh Yol 37. Bildu bedi ortzipean dagon ura. "Sub firmamento" . Or Aitork 363. Narrazti anima bizidunak eta ortzipeko egaztiak. "Volatilia sub firmamento" . Ib. 401. Ortzi peko urak ortzi gaineko uretarik berexi zituen. Bibl Gen 1, 7 (Dv ortzi gainaldeko ).
azpisarrera-11
ORTZIRA (BN-baig ap. A; Dv (BN-baig)), ORTZIARA (L-ain ap. A). "Argia baitzen gaua, ortzira ikusi gintuen bi gizon, comme la nuit était claire, nous aperçumes deux hommes á l'horizon. [...]. Le sous-dialecte baïgorrien tranche la question. Quand le soir, à l'obscurité, on regarde de bas en haut le sommet d'une colline et que soit un arbre, un homme, un animal ou tout autre objet se détache sur le ciel, on dit: ortzira ageri da, il paraît au ciel" Dv (s.v. ortzi). "A la claridad de las estrellas" A. v. ORTZAIZKIARA.
azpisarrera-12
ORTZI-SOIN.
Arinkeri geiegiz emandako baiezpena egiztu-nai biziz urrutikuskiña darabillen ortziztilariak ortze-soietan, zer ez du estalgetuko? "Cuerpos celestes" . Zink Crit 29.
azpisarrera-13
ORTZI-UKALDI. "Ortzi ukhaldiak lehertu zuen, un coup de foudre l'écrasa" Dv (s.v. ortzi).
azpisarrera-14
ORTZI-ZEHAR. Por el cielo, atravesando el cielo.
Gauza argijenganako leia / ortzi-ziar igasi yakon. "Por el azul" . Laux AB 47. Tximistak ortze-zear irakaldika jolasean. TAg Uzt 131. Ortze-zear zebiltzan laño-mordo zuriskak. Ib. 68. Aillizar bat agertu zan ortzi zear. Ibiñ Virgil 61.
ortzi
<< orrazi 0 / 0 ostaize >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper