(Sal, S, R; Lar, Dv, H; arzanhor Arch UFH (S)), artzanora (AN-egüés, L-ain (-nh-), BN-baig (-nh-), R), artzainor ( -rz- SP, Hb; artzain-hor VocBN ), artzainora (AN-5vill, BN), artzaiñol (B), artzanola (Ae), artzaron (AN-ilzarb), artzanero (AN-olza), artzanoa (Sal, R, S (-nhoa)), artzano (Sal, R) Ref.: A (artzanoa, artzaiñol , txakur); Bon-Ond 143; VocPir 383; Lrq (artzan) Hay formas seguras con -a constitutiva en AN-egüés y Ae (-ola). Azkue da tbn. todas las formas con -a.
Perro de pastor. "Chien de berger" SP. " Arzañ-ora. Mastín. Perro de pastor, agarrador" Mg PAb 181. "Chien de berger" VocBN y Dv. "Mastín, perro de pastor" A. Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII y al Norte, donde encontramos menos testimonios, desde mediados del XVII. Los autores meridionales emplean mayoritariamente artzanor(a) (con -a constitutiva no ambigua en Cardaberaz, Iztueta y Etxegarai); al Sur se documenta además artzañora en Lauaxeta y L. Jauregi. Para los ejs. encontrados al Norte, hay arzan hora en Tartas, artzañ-hor en Etchahun (artzan-hor en la versión de ChantP ), artzain-hor en un ej. de Eskual y artzanorrek (ergat. pl.) y artzain-or zakur en Barbier.
Arzaiña eta arzan hora. Tt Onsa 136. Arzanora edo zakur amorratu itsusi baten figuran. Cb Just 98. Guardatzen dituela bere Artzai mutilakin, zeñak diren Aingeruak eta Sazerdoteak, eta bere artzanorakin, zeñak diran Predikadoreak eta Eliz-gizonak. LE Urt 190 (ms. 67v bere tzakurréki). Arzaien txakurrei esaten zaie artzanora. Mg PAb 175. Otsoak, zijoala bein mendia gora, / topoz-topo arkitu zuen artzanora. It Fab 260. Artzañ-hor gaixua gida eman eta, / Arratsen ützül ditin [ardiak] gomendatüik untsa. Etch 346 (ChantP 332 artzan-hor gaizua emanik gida). Deitu omen zion zakur jabeari, bota zekiola bere artzanora andia. Izt C 252. Artzanora-talde baten iges dijoan otso baten moduan, ariñ dator gaba. Etxeg EE 1884a, 546. Baña Jaungoikoaren serbizioan gabiltzala murmuratzen badute, edo gaizki esaten badute, utzi artzanorai edo mastin txakur oriei illargiaren kontra zanga egiten. Echve Dev 264. Ni txakurra izan banintz, artzanora izango nintzan. Ag AL 93s. Txautu ta zukutu zuan etsai likitsa, artzanorak mendean daukan otsoa zukutzen duan bezela. Ag G 274. Denbora haietan otsoak gaitz ziren; bena Pete eta haren artzain-hor "Pekart" handia erne zagotzan. Eskual 10-1-1913 (ap. DRA ). Beti txabola-aurrean artzañorak ernai, / otsoarekin nunbait burrukan egin nai. Jaukol Biozk 96. Mendi-makilla eskuan artu eta artzanorari ots eginda, abiatu zen kaillatietako lepoan goruntz. Etxde JJ 5. Artzain-txistu bizia sakan-zidorretan, / Bere ogei artzarrak nunai gale-otsa, / eta artzanora ausika bedartza-langean. Ker (ap. DRA).
v. tbn. Artzanora (det.): Altuna 82. Artzain-hor: Ox 21. Artzañora (det.): Laux AB 83.