Harremana

    OEH - Bilaketa

    79 emaitza abegi bilaketarentzat

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    itxaron.
    tradizioa
    Tr. Documentado en autores meridionales de todas las épocas desde finales del s. XVI. Itxadon es la forma más frecuente en los textos antiguos, ya desde Refranes y Sentencias, y se encuentra más adelante en vizcaínos: catecismo de Cardaberaz, Olaechea, Añibarro (alternando en éste, a veces en un mismo texto, con los menos frecuentes itxaron, itxedon e itxodon (un ej. en LoraS)), Ulibarri y KIkV (junto con itxaron), así como en Goenaga, Aresti y Berrondo (Kijote 181). Hay itxaden en Lazarraga, CatAnz (2), e itxadeite- en EgiaK (87, único ej. del texto, que podría corresponder tbn. a un part. itxadon); itxaran en los vizcaínos Moguel (en éste alternando a veces en un mismo texto con itxaron), CrIc (157), CatElg y CatBus (31), e itxaraite- en Arzadun (que podría corresponder a un part. itxaron; cf. en este autor idaraite- pero idoro); itxaan en fray Bartolomé; itxeden en los guipuzcoanos Ochoa de Arín, Irazusta (itxedete-), Ubillos (122), Arrue (May 92) y tbn. en AxN; itxedon en Aguirre de Asteasu (I 423), Añibarro, Uriarte (junto con itxaron e itxodon), Lardizabal, Arrue (GB 26; tbn. itxeden), Goñi (59), Urruzuno (Zer 60), Mokoroa, Anabitarte (Usauri 24), T. Agirre (Uzt 133) y Orixe (Mi 67 y QA 147; junto con el menos frecuente itxaron y tbn. itxodon en Tormes); itxodon en MandatSerm (121), Ubillos (52, 172), Añibarro, Uriarte, Iturriaga, Arana (SIgn 24) y Orixe (Tormes); itxedan en Mendiburu (JBDev 148); itxiden en Cardaberaz (junto al más frecuente etxeden); itxoden en CatCeg y Guerrico (I 424); itxoon en Guerrico (II 37) e IrunSerm (242); itxogon en autores guipuzcoanos populares como Bilintx (165), Soroa (AuOst 82), Alzaga (Bern 73), Mocoroa (Ezale 1899, 3b) e Iraola (46); itxoron tbn. en los guipuzcoanos Echegaray (84), Iturriaga, Iztueta (C 308), Bilintx (30) y Beovide; itxeron en una ocasión en D. AGirre (Serm 225); la forma itxaron se encuentra en autores vizcaínos y guipuzcoanos (tbn. en Legaz), desde principios del s. XIX y es a partir de finales de ese siglo, la forma más documentada con diferencia. Hay además itxagon en una balada recogida en Vizcaya en el s. XX (Balad 57); itxirain en un ej. de EgutAr (23-8-1958 (ap. DRA)), etxarain en Ezale, y, si no se trata de errata, un ej. de itxoran en Moguel (CC 126).
    Las formas con e- inicial, además de en Capanaga y Cardaberaz, se documentan en textos alto-navarros y aezcoanos: así, hay etxiden en Ezcurra, F. Elizalde (etxidete-), Lizarraga de Elcano, y en dos catecismos aezcoanos de mediados del s. XIX (etxidete-, hetxidate-); etxeden en Beriayn, Cardaberaz, AxN (en éste junto con el más frecuente itxeden) y un texto alto-navarro de mediados del s. XVIII; etxodon en MurSerm (85), y etxadete- en Capanaga.
    En cuanto al sustantivo vbal. son generales las formas en -te, con las excepciones de itxarotze- en Legaz, etxodonze- en MurSerm (85), y dos ejs. de itxedetze- y etxedetze- en AxN, que por lo demás emplea itxedete-. Lauaxeta emplea formas sintéticas del tipo ditxaro, ditxaroe, ditxarot. Para formas de imperativo en autores como Micoleta, Capanaga, Larramendi, Mendiburu, Lizarraga de Elcano y Aguirre de Asteasu, v. itxoin. AxN explica iguriki (508), por itxeden, igurikitze- (58, 112, 113, 120) por itxedete-, igurikitzen (243) por itxedetzen, atsegin har ezazue (89) por itxeden zazue, igurikitzen (331) por etxedeten e igurikitzera (302) por etxedetzera. En DFrec hay 29 ejs. de itxaron, 3 de itxadon, 2 de itxedon y 1 de itsaron, todos ellos meridionales.
    etimologikoa
    Etim. Se trata, al igual que su sinónimo oriental iguriki, de un compuesto de nombre + verbo (quizá -edun); v. PT 334.
    sense-1
    I. (Vb.).
    azpiadiera-1.1
    1. (V, G; Añ (V), Dv, H (+ ix-)), itxadon (V-arr, G; Mic 6v, Añ (V), H (ix-)), itxaran (V-m; H (ix-)), itxarotu (Dv (V)), itxaro, itxaden, itxedon (V-ple, G; Lar, Añ, Dv, H (+ ix-)), itxeden (Lar, Añ (G), LE UrtVoc, Dv (G), H (+ ix-), A), itxedan (AN; H (ix-)), itxeron, itxiden (ix- H), itxirain, itxeraiñ, itxodon (G; Dv, H (ix-)), itxoden, itxogon (G-to; Dv, H (ix-)), itxoron (G; VP 38v, Dv (V), H (ix-)), itxoon (G-to), itxoran, etxaron (V-ger), etxagon (V-ger), etxadon (H), etxaon (A), etxarain, etxeden (Lar, Añ (G), LE UrtVoc, Dv (G), H (V; + ex-)), etxiden (AN; Dv, H (ex-)), etxidetu (LE UrtVoc ), etxodon, etxogon (ex- H) Ref.: A (etxiden , itxaron, itxadon, itxaran, itxedan, itxedon, itxodon, itxogon, itxoon, itxoron); Holmer ApuntV (itxaron, etxaron, etxagon) Las variantes con palatal fricativa que figuran en Harriet son, sin duda, formas inferidas por el propio lexicógrafo y no se documentan en los textos. Cf. Dv: "Exeden (G), se prononce etxeden" .
     (Aux. trans.). Aguardar, esperar. " Etxeden [...] Etxidetu [...] Itxeden, aguardar" LE UrtVoc (en el orig. sólo aparece etxiden ). "Attendre, espérer" Dv. " Itxedon, itxedotea (G), attendre. Itxeden, itxedete, ou etxeden, etxedete, ou itxodon, itxodote (AN-mer), etxiden, etxidete " Ib. Cf. ReinEusk 40 (Echauri, 1547): "llamandole de cornudo, vellaco, tafur ycharon", de sdo. poco claro. v. itxoin, iguriki. Tr. Salvo cuando se trata de construcciones de relativo o en excepciones como Mg PAb 204, Añ LoraS 72 y Ag G 110 (v. ejs. infra), el complemento va siempre en dativo si se trata de seres animados; por lo demás, el complemento suele ir tanto en caso absoluto como en dat.; hay con todo ejs. de alativo y gen. en algunos pocos autores.
    Oi onegaiti itxaden begi / dozenaxe bat urtean. Lazarraga A24, 1196v. Itxadonik txoria eskondu nei. "Esperando alcanzaría al pájaro" . RS 457. Etxadeten gagozala aen Majestadeen etorrerari. Cap 141 (v. tbn. en contexto similar con dat. Ber Trat 124v etxeden, OA 34 itxedeten edo esperatzen, CrIc 24 itxaraten). Zer gauza da esperanza? --Etxidetea edo esperatzea. El 25 (CatOrb1 943 hetxidatea zeruko gloria, CatOrb2 957 etxidetea zeruko gloria, Legaz 37 itxarotzea gloria). Tribunaleko ateetan sentenzia etxedeten zaudenean. Cb Eg II 110. Beste askori etxeden ez ta niri etxeden. Ib. 71. Eriotza on bat billatu ta etxedengo det. Ib. 89 (Harriet cita erróneamente etxogongo). Zazpi egunean itxedon zezala. Lard 156. Itxaran biar deustazu puska baten. Mg PAb 67 (154 itxaraizu). Uriti lagun barrijak itxaroten nenguan artian [...]. Ib. 204 (CC 126 itxoran). Etxidenzué bada orduráño. LE Urt (ms.) 81v. Gogoratu zelan egoten dan gaiso bat mediku osagillea itxadoten. Añ LoraS 72 (140 itxodon; v. tbn. EL1 13 etxean edo mezea itxadoten zagozan bitartean; EL2 10 itxaron). Nagusia dagokit niri itxodoten. It Fab 238 (87 itxoron). Itxodonik oraindikan beste zazpi egun. Ur Gen 8, 10 (Ker itxaronik; Urt iduriki, Dv begira egonik, Ol itxoinda; v. tbn. Ur Mt 9, 2 itxedon, corregido por Bon en itxodon). Ura zala Mesias, aspaldian itxedoten zutena. Lard 376. Berrogei egunean itxedon zion. Ib. 80. Itxoroten zion San Franziskoren etorrerari. Bv AsL 140. Zeru goiean itxaroten daukagun ondo-izatea. Ag AL 47. Ondo jauk, juan ari, guk emen etxaraingo juau. Ezale 1898, 50b. Billatu eta itxaroten ebela atarako era egokiya. Itz Azald 34 (v. tbn. 161). Itxaroten, aida batetik bestera, eriotzako ordua. Echta Jos 92. Biar joango naz Bilbora ontziari itxarotera. Ib. 230. Jetxi zan [...] zalpurditik. Etzuan iñork itxaroten. Ag G 110. Emen itxarongo dautzut. Kk Ab I 8. Euskaldunen artean itxedoteko bere azken-orduari. Mok 20. Zeu zara itxaroten gendun gure Jauna. Altuna 110. Txomin, abadea daukozu itxaroten. Bilbao IpuiB 160 (v. tbn. 142). Irrikatsu itxaroten nuen eguna iritxi da. Txill Let 59. Ikastetxera sartzeko ordua itxaroten zaudela. Osk Kurl 73 (152 itxeraiñ ). Itxadon ezaidak ni etorri arte. Arti Ipuin 26. Ordu-bete edo bi itxaroten egon. Alzola Atalak 121. Gabonei pozez eta itxaropen galantagaz itxaroten geuntsen. Gerrika 64. Ez du itxedoteko astirik edo gogorik. MIH 249.
    v. tbn. CrIc 64. JJMg BasEsc 225. Ur MarIl 116. AB AmaE 438. Azc PB 168. A BGuzur 118. Altuna 73. Enb 201. Otx 83. Or Eus 64. JMB ELG 47. Mde HaurB 14. Alt LB 64. Etxde JJ 34. Erkiag BatB 181. MAtx Gazt 87. Azurm HitzB 63. Etxabu Kontu 89. Onaind STeresa 87. Zendoia 67. Itxadon: Goen Y 1934, 178. Itxedon: Zab Gabon 26. Itxodon: Aran SIgn 24. Itxogon: AZavala Auspoa 54, 114.
    azpiadiera-1.1.1
    Urtebete ta erdi igaroak itxodon zituban [...] obeto prestatua arki zediñ. Aran SIgn 104.
    azpiadiera-1.1.2
    Zer ondasunak dirade neri etxedeten didatenak zeruan? (Munárriz, s. XVIII). FLV 1989, 109. Nolako sariak itxaraten ez die zeruan? Mg CC 188 (181 itxaroten ). Zenbat gizaldi geijagoko Purgatorijuak itxaroten deutsun! Ur MarIl 94. Zein patu gaiztoak itxedoten zion! Lard 200. Zeure gurasoakaz zer dozun egiten / pagu bardin bardiñak deutsu itxaroten. AB AmaE 293.
    azpiadiera-1.1.2.1
    (Con sujeto sin marca de erg.).
    Alan bada [...] ikasten dabee [...] zer itxaraten deutseen. Mg PAb 125 (v. tbn. en contexto similar CrIc 31, CatElg 159v itxaraten). Eta guenian [...] zelango sarija itxaroten deutsee? Mg CO 283 (255 itxaraten). Zenbat urteko purgatoria itxaroten ez die? Mg CC 221.
    azpiadiera-1.1.3
    (Aux. intrans. bipersonal).
    Oh! Zelako infernuba itxaroten jakeen! JJMg BasEsc 102 (v. tbn. 94).
    azpiadiera-1.1.4
    (Precedido de complemento en gen.).
    Aren etorrera santuaren itxedeten zeuden. Iraz 8. Beraren etorrera santuaren itxodeten zeuden [...] animak. CatCeg 18. Denbora luzean egon ziran Juduak Salbatzallearen itxedoten. AA I 420.
    azpiadiera-1.1.5
    (Con alativo).
    Obe det itxaran denpora obeago batera. Mg CC 210. Itxaroten dute gerora ondutzeko. Ib. 210. Itxedon bear da denbora egokiraño. AA I 574.
    azpiadiera-1.2
    2. + itxadon (ix- H), itxedon (Añ), itxodon (Bera), itxoron, itxaran, itxiden, itxeden, itxedan, etxodon (V-arr ap. Gte Erd), etxiden. Esperar, tener esperanza, confiar, creer. "Esperar en Dios" Añ. " Bat izatea obe da bi itxodotea baño " Bera (s.v. izan). " Iribaztea etxoten deure (V-arr)" Gte Erd 171. v. ESPERO IZAN.
    Gatx egiten bok / ain besteri itxadok. "Espera otro tal" . RS 296. Itxaraiten dot artuko dodala sakramentu onegaz bere grazia. Arz 60. Eztago emen lurrean zer uste ta zer itxiden. Cb Eg II 7 (CatV 111 itxadon). Esperetan eta itxadoten dot Zeure miserikordia andian joango nasala Zerura. Oe 35. Eztaukagu zer itxaran abegi onik. Mg PAb 73 (CC 208 itxaron). Itxadoten dot parkatuko deustazuzala neure bekatu guztiak. Añ EL1 210 ( MisE 174 itxedon ). Izango dira nos gitxien uste dogun, nos mundutarrak gitxien itxadongo daben. Ib. 39. Eztau inok ezer eskatuten, itxaroten ezpadau emongo jakala. Astar II 19. Alperrik itxaroten dituk nigandik [...] berba bigunak. Ur MarIl 10. Badakit maite nazuna, baño ez itxaron nigandik ezer. Ag G 196. Zorionera [...] eroango nozula, uste betez, itxaroten dot. KIkV 115. Ta tinko ditxaro bakotxak / irri orrein jaube-ixan naiez. Laux AB 94 (v. tbn. BBa 20 y 120 ditxaroe, ditxarot ). Itxaron zeiteken baño indartsuago bizi da. Eguzk GizAuz 70. Itxaron eta uste ez nun arren. Zait Sof 170. Ez itxarondako atsegiñak beste oro gainditzen dun ezkero. Ib. 172 (v. infra ITXARON GABEKO). Hegiaphalian etzazute babesik itxaron. Etxde JJ 166. Zeure salbamena itxaroten dot, Jauna. Ker Gen 49, 18 (Ur itxedongo; Urt iduriki, Dv igurikiko). Ezin itxedon dezakegu haiek, bere ezerezean, gure interesen murru izatea. MEIG VIII 44. (V 84 itxedon)
    v. tbn. CatBus 29. AB AmaE 34. Itz Azald 78. EEs 1918, 87. Enb 78. Ldi IL 156. Mde HaurB 45. Or Aitork 82. Txill Let 49. Erkiag Arran 160. Osk Kurl 50. Ibiñ Virgil 55. 87. Xa Odol 269. Itxadon: Ulib 124. Itxaran: CrIc 40. Itxedon: Arr GB 20. Or Aitork 218. Itxodon: Gco I 410. Itxoron: Bv AsL 32.
    azpiadiera-1.2.1
    (Con ines.). Esperar, confiar.
    Jende guztiei ongi egizu / fedean oso zaudela; / Jainkoa baitan etxidezu / ala zaizun bakean. Ezcurra 51ss. --Zer egiten du esperanzak? --Itxeden Jainkoagan, berak eskeni dizkigun onak. Ub 124. Itxadon Jangoikoaren ontasun neurri bagean. Añ EL1 40. Zugan, Jauna, itxadoten dot; Zugan ifinten dot esperanza. Ib. 234 (v. tbn. 151). Bera ezagututia geure Jaun, [...] beragan bakarrik itxaron edo esperetia. Astar II 44. Jangoikuagan itxaroten dot bere kurutziak eruateko indarra. JJMg BasEsc 269. Goiz-goizetik arratseraño, Israelek Jaungoikoagan itxaron beza. ArgiDL 118. Beragan sinistu ta itxaroteko agintzen dausku lenengo aginduak. KIkV 61. Maitasun onek Goiko Jaunagan ditxaro. "Mi amor confía en Dios" . Laux BBa 44. Artzain txarragan artalde onik / ezin legike itxaron. BEnb NereA 132.
    v. tbn. CatBus 23. Itz Azald 81.
    azpiadiera-1.2.1.1
    Zeugan, Jauna, itxadoten dot, parkatuko deustazuzala neure bekatu guztiak. Añ EL1 154. Zugan itxedoten det bear detan indarra ta sendaera. Ag Serm 347.
    azpiadiera-1.2.2
    (Con dat.).
    Etxiden Jangoikoái ta eramán óngi. Naizaitu progátu zerik zarén traballuaréki. LE Ong 13r.
    azpiadiera-1.3
    3. Tolerar, tener paciencia.
    Bekatu bakar bateatik datzaz asko infernuko laba gorian; zelan, bada, itxadon deustazuz niri ainbeste ta ain andiak? Añ EL1 144 ( EL2 159 ixilik eroan deustazuz ).
    azpiadiera-1.4
    4. itxedon. Descansar.
    Gizagajoa auldu egin zan eta abotik odola bota zun. Etxera-bearra izan zun bada itxedotera, erriko aizeak artzera. Or SCruz 19.
    sense-2
    II. (Sust.).
    azpiadiera-2.1
    1. (G-bet), itxaan. " Itxaron andikoa (G-bet), de gran paciencia" A. v. itxarote.
    Karidadia itxaan andikua da, pazienzija andikua da, biguna da. fB Ic I 90.
    azpiadiera-2.2
    2. + itxadon, etxeden (ex- H). (Sust.). Esperanza. "Attente, espérance" H. v. itxaropen.
    Bizitza onetako zoriona ta betikoaren itxadona. KIkV 105. Oroi zaite, Jauna, Zure aur oni emandako itxaron-itzaz; orrek bizkortu bainau nere aulaldian. Or MB 298.
    azpiadiera-2.3
    3. (Sust.). Espera, demora.
    Agintzen zaio Joseri [...] jaikitzeko aida batian eta eramateko Jesus eta Maria Ejiptora, eta jaikitzen da itxaron apurtxo bat gabe. Ag Serm 121.
    azpiadiera-2.4
    4. itxodon. Descanso, reposo. v. itxoigune.
    Gabeko-itxodona bitartean. "Vencida la noche y su reposo" . Or Tormes 53.
    azpisarrera-1
    ITXARONEAN EGON.
    Gurdia bete genukenetik / ba gaudeke itxedonean. "Podemos sentarnos a descansar" . Or Eus 89.
    azpisarrera-2
    ITXARON EGIN. Esperar.
    Nun osagilleari egiñik itxaron / urten zanean berbaz laster asi jakon. AB AmaE 219.
    azpisarrera-3
    ITXARON ERAGIN. Hacer esperar. v. itxaronarazi.
    Egiten ditu alegiñak guztijak itxaron eragiteko Marijaren bitartekotasunian. Ur MarIl 33. Mailletan beera etorrenak ezeutsan asko itxaron eragin. A BeinB 86.
    azpisarrera-4
    ITXARON EZA (det.). "Inesperado, [...] etxedeneza" Lar.
    azpisarrera-5
    ITXARON GABEKO. Inesperado.
    Nondik orrelako altasunak? Itxaron gabeko lekutik. Ag G 370.
    azpisarrera-6
    ITXARON-LEKU. Zona de espera.
    Itxaron leku orretan jende asko egoan, danak abio orretan juan biar ebenak. Gerrika 206.
    azpisarrera-7
    ITXARON-MAILA.
    Laterriaren itxaron-malletan arkitzen diranen artean egingo da aukera. "Escalafón general del Estado" . EAEg 11-10-1936, 20.
    azpisarrera-8
    ITXARON-SALA. Sala de espera.
    Uste genduan lauroi itxiko euskuela itxaron salara pasetan. Gerrika 206.

    itxaron

    itxaron
    << itxaro 0 / 0 izkur >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    z-library z-lib project
    Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper