zuri.
Tr. Documentado al Sur ya desde finales del s. XVI. Al Norte se encuentra en CartEsp (en el sdo. de 'blanca' (moneda)), INav, Haraneder, Goyhetche (250), Hiribarren, Bordel (95), Duvoisin, Elizanburu (Po 195), Hiriart-Urruty, Barbier (Sup 48), Zubiri (119), J. Etchepare (Ber 40), Etchepare de Jatsu y Larre (ArtzainE 49), que por lo gral. emplean xuri (q.v.), y como apelativo, tbn. en Oxobi (97). En DFrec hay 171 ejs. de zuri, todos, menos uno, meridionales.
Onom.: Galindo zuria. (1102) Arzam 474. Jaunçuria de Mont Real. (1250) GLarr SJ 328. Toda çuria. (1258) Arzam 474. Ena era que es clamada Larraynçuria. (s. XIII) GLarr SJ 514. Vuna muger moça, manceua de çurixe. (1475) Arzam 474.
1. (gral.; Lcc, Mic 5v, Deen II 188, UrduñBerb 398, Urt I 476, Lar, , Dv, H) Ref.: A; EI 89; Iz Ulz; Iz UrrAnz; Iz R 295; Holmer ApuntV; EAEL 218; Elexp Berg .
(Adj.). Blanco. "Blanco, zuría " (Voc. de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.2.4. "Blanco como quiera, zuria " Lcc. "Blanquecino, zurian kolorea " Ib. "Este infante Don çuria, unico d'este nombre, que en lengua cantabra quiere dezir Don Blanco" Gar Comp 690. "Blanca cosa, zuria <s->" Mic. "Forme augmentative de xuria [...] d'emploi bien plus restreint. On en fait usage [...] pour exprimer la blancheur d'un gros objet. Zaldi zuria, [...]. Hedoi zuria, nuage blanc sombre" H. "Albar, de color blanco", "albo, muy blanco" Lar. "En muchas zonas se usan en vez de zuri sus diminutivos xuri y txuri, aun sin carácter de tales" A. "Pálido. Kolore zurixa daukazu " Elexp Berg. v. txuri, xuri.
Zeruko irargi zuria dirudizu. Lazarraga A17, 1185v. Ene lastan zuri ederra. Ib. B28, 1204v. Ai, ai, ene narru zuri gazteak! Ib. B15, 1181v. Beukaz Peruk bere beiak ta nik neure zazpi zuriak. " Tenga Pedro sus vacas y yo mis siete blancas" . RS 421. Okin berriak baia zuri. " El panadero nuevo, el cedazo blanco" . RIs 73. Herodes erregeak burle egiteko ifini eutsan erropa zuria. Cap 138. Istiborreko aldetik badela blanxadi zuri bat. INav 130. Agertu zen zaldi zuri bat. He Apoc 19, 11 (Dv, IBe zuri; Lç, TB xuri ). Bander zuri bat. Mb IArg 121. Erropa zuri lisibara askotan dijoana. Cb Eg III 231. Hostia zuri baten iduri. Ub 201. Uso zuri eder bat. Zuzaeta 87. Lirio zuri eder bat. AA I 409. Ene matrailla zuria non dok? Non azal leun-garbia? Zav Fab RIEV 1907, 95. Opil zuriya biguñ azalik gabea. Echag 106. Arri leiarrezko zuri bat. Izt C 74. Gatza zuria da. It Dial 115 (Ur, Dv zuri; Ip xuri ). Soñekoa elurra baño zuriago zan. Lard 466. Sendo eta zuria, ahoko letaina. Hb Esk 227. Idi zuriak ez dira gizentzeko baizik. Dv Lab 238. Edurra lako egazti zuri bat. AB AmaE 85. Izar zuri zurbiltxoak. Ib. 384. Ain zuri egoan bere arpegia zein argizagia. Azc PB 160. Agin zuriak eta bardinak. Ib. 122. Uso zuri bat. Apaol 113. Izialdurarekin piltzarra bezein zuri dabiltzalarik. HU ( in Ox 202 ). Arpegiko azal zuria berealakoan gorritu. Ag Kr 102. Alkondara zuri garbia. Ag G 70. [Katuarraina] larru-beltz aragi-zuri gozo-gozoa. A Ardi 3. Amar baiño ez neure seme Don Diego, usakumetxu zurien orrek, beste guztiak ioanda bere, etxean egon bear izango dauan orrek? A BeinB 42. Azuzena zurijak. Altuna 78. Uso polita, euskal-mendiko usotxo zuri-garbia. Jaukol Biozk 16. Laño zuri bat. Enb 175. Meningitis duten aurrek kolore zuri triste [...] dutela. FIr 192. Lilia bezain zuri direlarik. Or Mi 125. Ur-jarioa apar zuri biurtzen. TAg Uzt 203. Ardi zuri ta baltzak. Eguzk GizAuz 28. Atean geratu zen, hatsa labur eta begitartea zuri. Mde HaurB 81. Ondar zuri mehea. Ib. 98. Esne zuri antzeko negarra. Or Aitork 69. Agin zuri ederrak. Erkiag Arran 187. Iretargi zuria. Erkiag BatB 143. Katin arpegi zuria zan; Gexina, beltzarana. Anab Poli 128. Oeratu zuten, argizaia baño zuriago. Ib. 44. Argi zuri batek. Ugalde Iltz 40. Ondarra zuria zan. Tarteka palmera batzuk. Anab Aprika 36. Elurra bezin zuri biurtzen. Onaind ( in Gazt MusIx 148 ). Izotz zuriaren gainean. JEtchep 55. Elur zuriak estali du. Arti MaldanB 193. Izara zuri bat. Alzola Atalak 60. Leixibitxu zuria dezu / andratxu gaztia. Balad 125. Zugaitz onen egurra gogorra da, ta zuria. Ostolaiz 37. Tellatu zuriak eta argiak ikusten asi giñan arte. Gerrika 242. Galtzak zuri eta gerrikoa gorri. MIH 310. Elurrak bere soingaineko zuripean estali zuen belarra. MEIG IX 103.
v. tbn. Oe 158. Mg PAb 117. JJMg BasEsc 50. Ur BulaAl 32. Arr GB 66. Aran SIgn 81. Xe 365. Zab Gabon 48. Bv AsL 136. Moc Damu 19. Echta Jos 143. Iraola 97. Lh Yol 12. Zerb Ipuinak 84. Mok 16. Tx B II 115. Otx 171. Alz Ram 116. Laux AB 74. Ldi BB 110. Ir YKBiz 488. JMB ELG 99. EA OlBe 73. SMitx Aranz 49. Etxde JJ 254. Akes Ipiñ 28. JAIraz Bizia 67. Munita 7. Txill Let 133. Gand Elorri 48. Vill Jaink 140. Osk Kurl 24. BEnb NereA 207. MAtx Gazt 59. Lab SuEm 204. Lasa Poem 67. Ibiñ Virgil 95. NEtx LBB 95. Uzt Sas 134. Etxabu Kontu 92. Onaind STeresa 69.
(Con reduplicación intensiva). " Súri suríxa [...]: muy blanco" Iz ArOñ . " Zuri zuri jarri zen (AN-5vill)" Gte Erd 312. " Zuri-zuri jarri, ponerse pálido. Ikusi zaittuanian zuri-zuri jarri da " Elexp Berg. Cf. INav 130: "Zurixuria". Cf. ZURI-ZURIA.
Gela barrua zuri-zuri iantzi eben. Ag AL 88. Edurtza zuri-zuria. Ib. 142. Zuri-zuri egoan itxas-gane guztia. Echta Jos 95. Tximista kiskalgarri bat aldemenean erori balitzaio bezela gelditu zan Jose, zuri zuri, konkortuta. Ag G 146. Mingain zuri-zuria agerian. A Ardi 24. Lanho itsusi bat hedatu zen [...] zuri zuria lehenik, ilhun ilhuna gero. Barb Sup 141. Zaldi zuri-zuri bat. JanEd II 69. Harri-mokor zuri-zuri [...] batzu lerratzen zaizko gain-beheiti. JE Ber 39. Oial zuri-zuri batekin. Inza Azalp 69. Lastoa zuri-zuri gelditzen zaio, ta alea xuurtua. Or Eus 46n. Etxeak, ostera, zuri zuriak dira. Erkiag BatB 168. Poli zuri-zuri gelditu zan. Anab Poli 126. Zer gertatzen zaizu? Zuri-zuri gelditu zera. Lab SuEm 197. Itxasontzi zuri-zuri aundi bat. Alzola Atalak 49. Goraxeago, aizpe zuri-zuri bat dago. Tene ( in Etxabu Kontu 183 ). Aurpegia zuri-zuri, erabat izutu ta beldurtua. Berron Kijote 102. Dana zuri-zuri zegoan. Izotza edo jela egiten zuan. Albeniz 83. Zuri-zuri jarri zaio aurpegia. MEIG IX 109.
v. tbn. AB AmaE 423. Kk Ab I 62. Jaukol Biozk 95. JE Ber 39. Osk Kurl 102. Arti MaldanB 229.
Beltz guztiak eztirala ikatzak eta zuri guztiak iriñak ere ez, nik badakit. Ag G 47.
(Vino) blanco. Cf.como sust. infra (3)
Ardao zuri, ardao Madrigalgoa. Sandailia 5 (v. más ejs. s.v. ARDO ZURI).
[Zeruko jauregiko] atseginz zuri garbia. Mb IArg I 241. Bataitu zituen santuak eta gelditu ziran fededun egiñak eta animaz agitz zuri ederrak. Mb IArg II 279. Haur bat zelakotz [...] garbi, zuri eta horaila zelakotz emakume ezainen aldean. Mde HaurB 103.
Bakizu, etorkizuna zelangoa dan? Zuria ala baltza dan? Cb EBO 43.
Blanco, cano. Cf. buruzuri, ILE ZURI.
Betuliak erdi zuri ta erdi murritubak. Mg PAb 72. Etzare egiña ukhaiteko / Bizar zuri bat lekaio! Gy 200. Bizarra luze ta zuriiya. Sor AKaik 110. Bizar da ule luze zuri ederrak. Ag AL 100. Burue zuri eta / eskuen urrie [...] gaztegoari artuez / aurretik leurrie. Gizon bizar-zuri bat. Or SCruz 93. Ille bat beltz edo zuri egiteko eskubidea ere eztuzu ta. Ir YKBiz 124. Illea zuri dugunok. Or Aitork 99. Burua zuri baiña biotza det gazte. NEtx LBB 363. Bizar zuriz, lepoa makurtuta. Alzola Atalak 74.
v. tbn. Anab Aprika 54. Etxabu Kontu 12. Ayesta 100.
(Con reduplicación intens.).
Mutilzar donadu ura, buru zuri-zuria, nik orain dudan bezala. Auspoa 97, 15.
Zarenaren arabera, aberats edo pobre, / Gorthe eta tribunaletan, hala egiñen zaituzte, / Osoki beltz edo, zuri bethi ere. Gy 160.
(Ojo) limpio, de aspecto saludable. Cf. BEGI-ZURI.
Ule gorrizta, begi zuriak. Echta Jos 232. Gerri kuriyosua, / bular egokiyak, / mingaña lasaitxua, / begiyak zuriyak, / oiek dira Agedaren / bentaja guziyak. Xe 180. [Zakurrak] bista ere argiya, / begiya zuriya. Yanzi 54.
(Ojo) muy abierto.
Hura irriz, begi zuri batzuekin. StPierre 16. Eta Piarres, zozotua, gasna bezen zuriko begi batzuekin, bi eskuak aintzin halako orro itsusi bat zintzurretik zoakola, bi plegutan eman zen. Barb Sup 46.
Plateado. Cf. URRE ZURI, ZILAR ZURI.
Pezeta zuri bana arturik. AB AmaE 279. Ezkata zuri dizdizariz beterikako sare luze bustia. Ag Kr 39. Ogerleko zuri ederrak. Kk Ab I 101 (v. tbn. Osk Kurl 193 ogerleko zuri ). Arrai aundi ezkata zuriak. Or Mi 62.
Que está en blanco, sin escribir, sin pintar.
Une zurijan ipiñi biarko dira izki ta zenbakijok. (1917). ForuAB 97. Jakulet, emadazu berehala paper xuri bat, ordonantza egin dezadan. Lf Murtuts 32. Eskolan nenbilela ohartu nintzen batipat, paper, liburu, edozein hutsarte zuri arrastoz betetzen bainituen. MEIG I 65.
2. (V ap. A ; Aq 248) .
(Sust.). "Al delicado, poco mal y bien atado, zuri baten papua eta lau zuriko trapua " Aq 248. "Blanca, cuadrante, ardite, moneda antigua cuadrada de hoja de lata, agujereada en el centro, que valía medio maravedí. No hace todavía un siglo se conocía por lo menos en V" A. Cf. lauziri.
Hemen bere artean zuri bat jateko eztuenek konpartitzen dutena da, etzin Erregeren maiestateak gastiga badeza dozena bat unzi Lapurdik bidaldu behar lukeiela. CartEsp 464s. Ene ustez mundu guztiak eztau zuri bat balio. Acto 330.
3. (Sust.). Vino blanco.
Ez gorri tantarik, baize zuria. Lazarraga B15, 1182v. Sein atsegin dau suria ala gorria? Mic 14v. Nafar baño obe diagu / Zaragozako zuria. (1705). GavonC Egan 1956 (5-6), 27. [Ardangelan bituta] beltzetik edo zuritik zurrutean. Ag G 165.
4. (Sust.). "Blanco, a donde se tira, zuria [...] jomuga " Lar.
5. (V, G, BN-baig; (G), Dv, H) Ref.: A; Elexp Berg .
(Ref. a personas). (Adj.). Falso, hipócrita; adulador, zalamero. "Zalamero, [...] (G) zuria " . " Gizon zuria, homme trompeur sous de belle apparence" H. "2.º (BN-baig), falso; [...] 6.º (V, G), adulador, zalamero" A. " Gizon hori ezlitake sinhetsi behar, sobera zuria baita; halere bere zurikeriez jende oro biltzen du (BN-baig), no se debiera dar crédito a ese hombre, pues es muy falso [...]" Ib. (s.v. zurikeria). v. elezuri, IRRI-ZURI, GEZUR-ZURI, sabelzuri, ZAKUR-ZURI.
Ah, zuri handia, erran zion harrikariak; norapait egorri nauk! hau da ene saria? Hb Egia 25 (en boca de una persona que ha sido engañada). Pedro Mari ogipeko zuri guzurti bat zala, ugazabagaz ondo eukiteagaitik sudurra ebaten itxiko leukeana. Ag AL 77. Zurigaldua, esan zion Txilibistro'ri: to saria ta aldegik! 'Traître' . Or Mi 86. Berak bialdu gindunan Zurien Buruxkilak gorriekin, eta askotan berak aitortua. Zuri esango zienat, paltso esatea bezala baita. Or QA 76. Ordun asi zitxinan esaten: Zertako yoan zerate gorriekin? Azal-uts zuriak! Ib. 76. Euskaldun ziralako, zuri paltso etziralako. Ib. 86. Ardoa neurri artuta adiskide on eta atsegingarri bada, neurriz gaiñera samin eta zuri (falso) biurtu oi da. Etxde JJ 187. Zuria zera ta itz-jale. "Falsa y desleal" . Berron Kijote 67.
(Palabra) aduladora, falsa; mentira. Cf. infra ZURI HITZ EGIN, ZURI-ZURIAN. v. ELE ZURI, GEZUR-ZURI (b).
Nahi nuke jakin haurra, ian egia den giristinoen solhas zuriek xoratu zaituztela zu ere. Jnn SBi 173. Zer elhe tetele zuriak atheratzen othe ditu orduan urinak? JE Bur 87. Portu-etxek [...] Santa Kruzengandik aldeginda asmatu zitun aren kontra asmatzekoak [...]. Dorrontsorok eta Lizarragak ere zabaldu zituten ojalatero eziñ-eraman aiek esaten zizkien izketa zuriak eta gezur beltzak. Or SCruz 108. Odeiaren izena Gezur-zuri, gezurra zuri baita, Euskalerrian esana. Or QA 75. Aburuok gezurbide zuriz eta kako-mako ugariz agertzen aleginak egiten zituen. Zait Plat 123.
6. (Adj. y sust.). Carlista; conservador.
Beltzak eta zuriak / Muñagorrirekin / geldituko gerade / bandera batekin [...] geldituko gerade / gu fueroakin. It Fab 212 (v. tbn. 213). Ta zelan dan España alderdi zuria: [...] gagoz gaur pozturik Espainiagaz betiko len legez baturik. Biba Isabel segunda ona baino obea. Azc PB 208. Eztakusgu, edonun ta edonoiz, nola inguratzen diran gorriak gorrietara, zuriak zuriakana, [...] elizkoiak elizaruntz. Ag G 332. Gudate aren lenengo aldian, baltzak eta zuriak, edo karlistak eta liberalak [...]. Kk Ab II 24s. Gorriak apaizak kalitzea gaizki zegok, baña zuriek eta erlijioaren ikurriña dakartenak? Or QA 86. Baña zuri oiek, oinbeste eriotz egin ditiguten zuri oiek, gure erritar ditxin. Ib. 91. Zuri oiek ongi gerra-naiean zeudenan botoetan galtzen zutelako. Ib. 79. [Gure azkeneko gerrateko] eskutitz sail bat zan; [...]. Besterik gabe, exeri ta irakurtzen asi nintzan. Gorri-alde? Zuri-alde? Zertarako zauri zaarrak berritu? NEtx LBB 79. Gorriak edo zuriak, aien mende egon bear. BAyerbe 67.
7. (V, G, L, B, BN) Ref.: A; Iz ArOñ ; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 13 .
(Adj.). "Flojo para el trabajo. Langile zuriak ditugu oraiko aldian (B), esta vez tenemos operarios flojos" A. " Zurixa dok, es flojo (en el trabajo). Zurixa, el perezoso" Iz ArOñ . "Perezoso. Diñuen letz, gazte aura, mardua baña zurixa, [...] aquel joven es apuesto pero vago" Etxba Eib. "Poco aficionado al trabajo. Korbatia eta trajia bai, baiña lanian zurixaua da, zurixaua..." Elexp Berg. " Barezuria baino alferrago (AN-gip), zuri samarra da hori (G-azp)" Gte Erd 13. Cf. ZURI-ZURI BIZI; cf. KOLPE ZURIRIK (EZ) (s.v. kolpe).
Baña, dakust munduan nagia ugari, / Diruzko erreketan egiñaz igeri, / Zeu bere beti izan etzara zuria ? [...] Nondik deabru alan aberastu zara? AB AmaE 226. Alperra zan, edo batzuk esango leukeen zuri utsa, itxia, lanari iñoz ekiten ez eutsana. A Ezale 1898, 147.
Izpiritu zuri eta lotsorrei beldur emateko lain den ekintza bat. Mde Pr 40.
" Alper zuria da (AN-gip)" Gte Erd 13.
Ez-ikasi, takar eta alotzek eztute iraunbear ez-iakinean, alper zuri aundi gertatuko baikinake ari ontara. Zait Plat 71. Zaarrenak, ostera, burugiña berau, gorputzeko medikua, alper zuria, ara eldu barri dan gazte oneri geisokia deritxa, eta leen esana diño barriren. Erkiag BatB 192.
8. (Dv) .
(Sust.). (El, lo) blanco; blancura.
Niri salda emoten eustan, bai; okeletik, begiaren zuria; ogi apur bat, bear nebanaren erdia emon izan baleust! Or Tormes 39. Ez duzu porruaren zuria ere eramanen. Or Mi 19. Zuririk ere ez dezaket ikus. "Y no puedo ver ni la blancura" . Or BM 34. Begien zuria ageriz. "Poniendo los ojos en blanco" . Or Eus 344. Sei gazta berri daude / erdiko leioan / zuriz eta berdiñez / ederki lerroan. "Iguales en color y bien alineados" . Ib. 367. Zurian beltzik datoz, euliak esnean. "Puntos negros en la blancura" . Ib. 146. Iturriko zuritik naiz izan lau xorta. "Algunas gotas de blanco de la fuente" . Ib. 284. Ur-zabaldian tarteta agiri ziran zuri-pirrintak erakusten zituen ondoen aize biurriaren jolasaldiak. TAg Uzt 225. Bainan ahanzten zitzaitan hospatzea neurthitzotan heien jaunzdura igandetan, bihotzaren zuriz ala? Zuritzetik hek bezala Ortzi Jaunak zaint'nazala. Mde Po 35. Tellatuaren gorriak eta ormaren zuriak. Txill Let 23. Legarrik... zuririk / ez daiela nabartu! 'Que no manchen el cuajo, su candor' . Gand Elorri 214. Ta zuri artatik beatz-muturrarekin pixka bat abora ekarrita. Anab Poli 101 (ref. a un merengue). Inguruko mendiak zartzaroko zuria zuten txapel. NEtx LBB 64. Zuri(a)n beltza yarri ezkeroz, an gelditzen da. (AN-larr) 'Diru-kontuak, artzekoak eta zorrak paper zurian tinta beltzez idatzi ezkero' . Inza NaEsZarr 783. Beltzari zuri ta zuriari beltz, urari ardo ta ardoari ur baderizkio [...]. In. MEIG I 209.
Tellatuen gorri miña; etxeeen zuri txuria. Ldi IL 47.
"Líber, [...] capa interior de la corteza, ordinariamente blanca [...], azalaren zuriya " Lcq 39.
9. (V-gip ap. Etxba Eib ) .
(Adj. y sust.). Blanco, de raza blanca. " Moruen artian badira zurixak, hay blancos entre los moros" Etxba Eib.
Nobiak aukeratu / gustokorik balitz, / beltzak zurien zale / omen dira agitz. Afrika 53. Eta Sajoi bizkor baltzak sututeko gizon zuri prestuak azpiratuteko! Azc PB 207. Gixon zuri bijotz gogordunak juaten ziran Apirkara. Kk Ab I 83. Beltzak eta zuriak, han oro phika bezen ohoinak dire. Zerb Metsiko 187. Ama ta ni zuriak gintzazala ta bera baltza zala ikustean aitagandik iges egiten eban. Or Tormes 9. Suizarra ta ni bakarrik zuriak,; gañerako jendea beltz-antzekoa. Anab Aprika 32. Badira judu zuriak, badira kolore argiko mozabitarrak. Ib. 98. Zuriak eta moruak nastuan ibiltzen dira Aljeren. Ib. 15. Gure artean eztugu beltzik. Denak yende zuriak gara. Izeta DirG 47. Or ibili dira Haroren marka borratu naian, estranjeritik beltzak edo zuriak ekarrita. Albeniz 164. Ez pentsa orain ere ez dela halako bere gisako ausardiaren beharrik geron [...] sorterritik irteteko. Ostalari, kamioiketari eta gidari beltz edo zuriekin sesioan nahiz hizketa paketsuan aritzeko bada zerbaiten premia. MEIG III 102.
v. tbn. Yanzi 83. Uzt Auspoa 10, 118.
10. " Zuri, aize zuri, empuje del viento" A Apend.
11. " Zuria (R-vid), ceño oscuro" A Apend.
12. (Morro) fino (ref. al delicado en el comer). Cf. MUTUR ZURI.
A, gariya, gariya, ori dok arrokeriya! I jaten auenak muturra zuriya, ni jaten nabenak arpegi gorriya. And AUzta 106.
13. " Surísamarra dok, es el que pide poco al vender una cosa" Iz ArOñ .
AHO ZURI, BURU ZURI, OSTER-ZURI, SABEL-ZURI v. ahozuri, buruzuri, osterzuri, sabelzuri.
ZURIAN BELTZ EGIN.
" Zurixan baltz eiñ. Se dice por escribir, y por antonomasia en pleitos y cuestiones en que intervienen los curiales. Eiñ zurixan baltz. Ez dago ba amen berbaz aitzeko biderik! ¡Hágase negro en blanco, ya que aquí no hay manera de entenderse hablando!" Etxba Eib.
ZURI-ARRE.
Blanco y pardo; blanquecino.
Zuri-arre zan garia ari da / oritzen eultzitu-âla. "Blanquecina" . Or Eus 338. Tala-aldean ebiltzan kaio zuri-arreak. Erkiag Arran 193.
ZURI-BELTZ.
a) (G ap. A ; -baltz V-arr-oroz ap. A ).
" Zuri-baltz, tribulaciones; litm., blanco y negro. Nor dago mundu onetan guztia erara jatorkanik, zuri-baltz bakorik? ¿quién hay en este mundo [...] que no tenga tribulaciones?" A.
Badoha Alcala deithu Eskola Handirat. Bainan zuri-beltzak ikusi beharko ditu toki hartan. Etcheb Obrak 22.
b) Blanco y negro.
Iru edo lau uletxu zuri-baltz eukazan [buruan] . Ag Kr 87. Zakur larri bat, zuri beltz, arrunta, baina indar handikoa. JE Bur 15. Yainkoen asmo zuri-beltzak aztertzen. Zait Sof 58. Iñoiz ba zituan etxakide ta barruko, zorri zuri-baltzak. Erkiag BatB 115.
ZURI-BELZKA.
"(AN), juego de niños que consiste en guardar un objeto en la mano" A.
ZURI-BELZKERIAK.
Partidismo, división entre liberales y conservadores.
Bada zioten "zuri-belzkeriak alde bat utzirik, batasuna egin bear genduela, nai baditugu irabazkidatu len galduak". Otag EE 1880a, 112.
ZURI-BERDE.
Blanco y verde.
Gorri-gorri jarri zan beingoan mutikoa, baiña andik lasterrera zuri-berde aldatu yakan arpegiko narrua. Erkiag BatB 62.
ZURI EGIN.
"Encanecerse zuri egin " Lcc. Cf. ZURI-ZURI EGIN.
Poner(se) blanco, palidecer.
[...] esan zuen Mariyak, esnea baño zuriago eginda. Apaol 124. Pareta bezen zuri eginda beldurrak. Barb Sup 66. Begia gasna bezen zuri egina. Ib. 44. Zaku-irina bezen zuri egina, hasarreak zozotua. Ib. 95.
ZURI-ERDI.
"Media blanca, zurierdia " Lcc.
ZURI-GARBI (V, G-to-nav, AN, S ap. A ).
"Colada, lavado. Urtean amaseiko bat, soiña ta oiña, ta ganera zuri-garbia: auxe izaten zan gure gurasoen egunetan otseiñen urteko alogera (V), al año una onza de oro, el vestido y el calzado y además el lavado [...]" A.
ZURI-GORRI (V-gip, G, L, B, BN, S) Ref.: A; Lh; Iz ArOñ ( asálurdiñ ); Gte Erd 312 .
Sonrosado; blanco y rojo. "Color sonrosado. Aur orrek aitaren egitea du, bisaia zurigorria baitu (L-sar), [...]. Beltzarana naizela zuk omendiozu; enaiz zurigorri, egia diozu (B; canc. pop.)" A. "Rose, rosé" Lh. " Asálurdiñ: (pers.) de tez surigorri " Iz ArOñ . "[Ikurrina] zurigorri, zuriurdin (V-arr, G-azp-goi, AN-gip-5vill, B, BN-arb), [...] gaztedi zurigorria (G-azp, AN-gip, B)" Gte Erd 312.
Biak Lore eder zurigorri, lur gaisto onen arantzan latzen artean [aziak] . Cb Just 5. Aoa ortz guziarekin ederrakin, kolorea zurigorri ederrarekin. Lar Carta a Gandara 162. Laugarrena da esmeralda. Bostgarrena, zurigorria eta deitzen dio S. Juanek Sardonix. AA III 580. Maria Mikaela [...] dama maitati eder / zurigorria da. Izt Po 87. Probinzia onetako jaiotarrak berenez dirala [...] larmintz me zuri-gorri ederrakiko osasuntsuak. Izt C 213. Arpegi zuri gorri piñak. Ib. 28. Begi urdiñak dituzu eta arpegi zuri gorriya. Bil 51. Lore zuri-gorriak. Arr May 142 (v. tbn. acompañando a lore en AB AmaE 121, Enb 151 y Mde Pr 144). Beñgoan sendatua eta len bezañ zuri-gorri eta eder utzi zuen. Arr GB 81. Gorputz ederrak [...] zuri gorriya larrua. Xe 318. Neska motz masaill zuri gorri, sagar panpandoja bezelakuakiñ. Alz STFer 117. [Malentxo] anpolari zuri-gorria baño ezkoago. Ag G 182. Neska txiki eder bat, azal zuri-gorria larrosaren antzera. Urruz Zer 115. Artzaintxoen txabolera bi aingerutxo zuri-gorri [...] gaur etorri. Jaukol Biozk 38. Arrosa zuri-gorri jaioberriak ere badauzkat baratzan. Ib. 61. Dituzula masallak / zuri-gorriyak. MendaroTx 279. Maiteak beatz zurigorriak dardarez beteak. Ldi UO 55. Garazi zuri-gorri, ille beltza dirdai. "Engracia es blanca y sonrosada" . Or Eus 20 (v. tbn. 36 y 335). Artoak zuri-gorri egonik luzaro. "Pálido y rojo" . Ib. 274. Ura emakumea! Begi urdiñak, masail zuri-gorriak. ABar Goi 16. Begien ziztagarri ziran neskatxen soñeko zuri-gorriak. TAg Uzt 226. Maite bat det zoragarri, musu lore zuri-gorri. NEtx LBB 341. Neskato jaio-barria daroa besoetan, zapi zuri-gorriz batuta. Onaind STeresa 20.
Setingo zur ederrak, eun meak, larru zuri-gorri ikusgarriak. Lard 81.
Flasko mutur-luze bat, beti gordea, / Ostaturat ba-daki ongi bidea; / Ba'litz erraile, Edari zuri-gorri zenbat suerte / Ahal lakike / Ibilirik, senarrak deus jakin gabe. LElsb ( in Elzb Po 217 ).
Amets zuri-gorri horrek baditu, haatik, zenbait alde txar. MIH 173.
Deus etxan errespetoz / mintzatu balira, / zuri-gorrin etxuran / naiko beltzak dira. Auspoa 63-64, 92.
(Con instr.). De blanco y rojo.
Ikastolako umiak, zuri-gorriz politto jantzitta egozanak. Altuna 9.
( zuri-gorritar, zuri-gorrizka, zuri-gorrizta ).
S. Juanek Sardonix deitzen dion arri zuri-gorritara. AA III 350. Lora zuri-gorrizkak. Enb 143. Legenaren antzeko natu zurigorrixka bat. Ol Lev 13, 42. Zaingorri edo jeraneo zurigorriztak. Erkiag Arran 58.
(Uso sust.).
Illuntzean, zeru-aldean zuri gorri zoragarriak. Erkiag BatB 168.
ZURI-ILUN.
Blanco apagado.
Sabeleko eri-handiek kolore zuri-ilun dute eta mazelak sartuak. FIr 191. Ozkarbi egoan; odei zuri-illun opilduak, borobilduak. Erkiag Arran 161.
ZURI-HIRUSTA.
" Zuri hirusta <bi->, trébol rastrero blanco" Labayru Hist I 47.
ZURI HITZ EGIN.
"Adular, lisonjear. Ik zuri itzegiok " Gketx Loiola.
ZURI-JARIO.
"(L), leucorrhée" Lh.
ZURI-NABAR.
Blanco y pardo.
[Idi] zuri-nabarrak. EusJok II 119. Zer usaindu ete du [...] zakur zuri-nabarrak? TAg Uzt 13 (v. tbn. 15).
ZURI-HORI-BERDE.
Blanco, amarillo y verde.
Oroldio zuri-ori-berdez ederki jantzitako egur zar bat. Arr GB 46.
ZURI PINTATU.
"Pintar de blanco. Etxia zuri pintau dabe " Elexp Berg.
ZURIRIK .
(Uso pred.). (Estar, etc.) blanco; puro.
Zeure mai santura graziazko garbitasunez zuririk eta ederrik elduteko. EL2 268. Errosario liburuagaz / zuririk jantzitakoa. Ayesta 57.
( zuri-zuririk ).
Begiak zuri-zuririk ipiñiaz, ixil-ixil geratu. Bilbao IpuiB 235. Praka guztiak zuri-zuririk itxi yeutsoazan. Ib. 14.
ZURI-URDIN.
Blanco y azul.
Lore zuri-urdin oso polit batzuek. Urruz Urz 118. Zeru-sabaia izarratu, lore zuri-urdiñez josia zirudian. Erkiag Arran 21. Aidea zuri-urdin degu zeruetan. NEtx LBB 216.
ZURIZ.
De blanco.
Zuriz jaunzirik bi aingeru. Mb IArg I 340. Jaunaren ministroa zuriz janzirik. Cb Eg III 233. Zuriz jantzita. AB AmaE 10. Ken jantzi baltzok ta zuriz jantzi. Enb 45. Zuriz jantzi zaitu. Or Poem 547. Eta neguan edurrak dituz zuriz estaltzen guztiak. BEnb NereA 113. Goitik beeraño zuriz jantzia. Anab Aprika 42. Or zegok ire sagar-lorea, aidea zuriz arrotzen. NEtx LBB 264. [Otsaillak] zuriz egin digu agur. Insausti 289.
v. tbn. VMg 64. Lard 468. Ag G 250. Jaukol Biozk 36. Laux AB 22. Ldi BB 32. Ir YKBiz 521. Mde Pr 166. JAIraz Bizia 14. Izeta DirG 73. Osk Kurl 84.
ZURIZ GORA.
a) (zuizgora V-m).
"Reflejos plateados que producen los peces al nadar dentro del agua" A Apend.
Arrañak uretan barruban egitten zittubezan zurizgora ta dirdiren adi urmael karel ganian jezarritta. Otx 133.
b) Con el vientre hacia arriba (ref. a los peces), produciendo reflejos plateados.
[Arrañak] eutsin barriro ogijari ta igesi ostera be; usigi batak, jarrai bestiak, ijuti aragokuak eta zurizgora ondotik etozanak. Otx 137.
ZURIZKO .
(Adnom. de zuriz ).
Izagurrizko emakume-pilla zijoan ildegira, goitik beeraño zuriz jantziak, begiak ez guzti. Saltzeko aukera orduan eta bide-baztarretan saltzale asko zegoan zurizko emakume aieri gauza saltzen. Anab Aprika 16. Emakumeak bakarrik sartu zitezkean ildegian. Gizonik ez zan ikusten eguardiko amabiak arte. Eta bitarte orretan ildegi-barrena zurizkoz betea. Ib. 16. Zurizko itxura zuri argi t'edurrezko / Zurizko itxura zuri ta uki eziñezko! 'Blanca figura de blanco' . Gand Elorri 127.
ZURI-ZURIA .
(Uso pred.). (Estar, etc.) completamente blanco.
Apezpikua, hor aintzinean, zuri-zuria hura ere, ikusi dueneko. Zerb Ipuinak 665. Galtzarik gabeko zangoak zuri zuria ageri. Barb Sup 48. Agertzen zaizkigu mendi-kasko zorrotz batzu, zuri-zuria, lerro-lerro. JE Ber 41. Alditxarturik zegoen [...] aurpegitxoa zuri-zuria. Mde HaurB 102. Gau batez [...] Haize hegoa omen zen zuri-zuria. (Interpr?). Zerb Azk 107. Ikaragarrizko izotz batek zuri-zuria ezarriak zituen mendi kasko hek guziak. JEtchep 54. Lurra zuri-zuria zen hormatua. Ib. 98.
ZURI-ZURIA EGIN.
"Au fig., [...] pâle. Dans ce dernier sens, il ne sert qu'a marquer la pâleur produite par la peur, par une fâcheuse nouvelle, etc. Zuri zuria egin zen, il devint tout pâle" Dv.
Sartzen dira, Maria eta Xaneta, hits-aldian osoki, eta zuri zuria eginak. Barb Sup 118. Martin, zuri zuria eginda, [...] brau xutitzen da. Ib. 11. Jaun mera [...] zuri-zuria egina, izialdurak harritua. Lf Murtuts 17.
ZURI-ZURIAN.
Empleando palabras aduladoras y lisonjeras.
Al dun bezela, mingain biguiñ eta legunaz, goxo-goxoan, zuri-zurian, agertzen dio bere biotzean daraman maitasuna. MAtx Gazt 45.
ZURI-ZURI BIZI.
" Zuri-zuri bizi. Alferrean, lanik egin gabe bizi, vivir sin trabajar" Asp ANaf.
ZURI-ZURI EGIN v. zuritu.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper