OEH - Bilaketa

409 emaitza talde bilaketarentzat

Sarrera buruan (61)


Sarrera osoan (348)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
izu.
tradizioa
Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Materre, Axular, Harizmendi, Mihura, Goyhetche, y ya en el s. XX, en J. Etchepare (cf. izigarri e izitu, de uso gral. entre los septentrionales). Al Sur se encuentra desde mediados del s. XVIII, aunque son escasos los testimonios vizcaínos, excepto en la acepción de 'fiero, indómito, arisco'. Izi es la forma propia de la tradición septentrional e izu de la meridional. Hay además uzu (sólo para la acepción citada anteriormente), en autores vizcaínos del s. XIX (no en f. Bartólome), Eguzkitza y algunos autores guipuzcoanos modernos, alternando en algunos de ellos (V. Moguel, Etxaide y Zaitegi), para otras acepciones, con izu . Hallamos además uxu en Kirikiño. En DFrec hay 10 ejs., meridionales, de izu .
etimologikoa
Etim. La forma primitiva parece ser izu, siendo izi y uzu debidas a asimilación.
sense-1
I . (Adj.).
azpiadiera-1.1
1. izi (Ht VocGr 402, H, A) .
(Uso pred.). (Estar, etc.) asustado.
Zergatik zarete izi fede xipitakoak? Mt 8, 26 (He, Ip izitu, Ur (V y G), Samper, Ol, Or, Ker, IBk beldur (bil-) izan, Dv beldurti, Hual lotsatu, IBe beldurrez ). Gu ikharaz gabilza, izi eta beldur gara. Mat 300. Segurantzarik gabe, izi ibiltzea. Ax 433 (V 282). Izi zen, beldur zen. Ib. 287 (V 192). Hain argi handiaz izi / badakusa birjina. Hm 78. Baiñan hek ez zuten deusik konprenitzen hizkuntza hortan eta izi ziren hari galdegiterat horren explikazionea. He Mc 9, 31. O zuhurtzia eternala, izi izanen naiz zuk zeronek gidatzen nauzunean? Mih 105. Erri atako gizadi onak izu ta baltz egozan. Ag Kr 206. Iñungo laguntzarik gabe ta txit estu / bi illabete luzean, esi-pean, izu... / Kañoiak, jo ta su. SMitx Aranz 212. Txistuka, goian, miruak. / Sasitzan, izu, olluak. Gand Elorri 62. Batzuk pozik bestêk izu. "Con espanto" . Gazt MusIx 135. Leize ta trokartean otsoaren gisa dabil izu. Azurm HitzB 63. Lenengoetan, izu samar, erdi gordean, izkutuka antxean ibiltzen giñan. AZink 43.
v. tbn. Auspoa 39, 121. Zendoia 103.
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva).
Izu-izu ta bere onetatik at [...] oera sartu zan. Berron Kijote 180.
azpiadiera-1.1.2
(Tras gen.).
Oin, gerri ta beso, izaretan erdiz, beroaren izu. "Por temor al calor" . Or Poem 526.
azpiadiera-1.1.3
(V-gip, G-to), izi (Ht VocGr 402, Dv, H) Ref.: Iz UrrAnz; Iz To .
(Como adj. pleno). Atemorizado; (animal) silvestre, huidizo. "Peureux" Ht VocGr 402. "El espantadizo" Iz UrrAnz.
Zer eginen du orduan arima izi hark? Ax 559 (V 357). Arraza ergel eta izia. Gy 110. Laur atzetako guziak / gutien iziak berak. Ib. 109. Pernandok bere artaldean, ardi bat oso izua zuan. [...] Kaikuak bildurtzen zuan. Muj PAm 74. Zakurra duk makurrena. Otso uzu bezain azkar omen duk. TP Kattalin 181. Basoetako katamotz nagusiak iize izuaren erraiak urratzen dituen bezala. 'Tremblante victime' . Or Mi 81 (v. tbn. en contexto similar Etxba Ibilt 462). Basurde izua. "Asustadizo" . Or Eus 75. An joan zaio txerritalde izua igesi. TAg Uzt 24. Mayi, arpegi izu alderatu zitzaon. Etxde JJ 276. Zerri goseak ezkurra, zakur izuak isats makurra. EZBB II 143. Berez gizaki apala, / itxuraz erdi izua. Zendoia 133.
azpiadiera-1.2
2. (G ap. A ; H), uzu (V-m ap. A ; Ast Disc 597, Mg PAbVoc, (V), Izt), uxu (V-ger-ple-arr-oroz-m ap. A ).
"Arisco", "indómito" . "Fiero, indómito" Izt 51r. "Fiera [...] abere uzua " Ib. "Fiero, arisco" A. "Arisco, indómito, espantadizo, incivil" Ib.
Gorputz uzu ta gatxera obenduba. Mg CO 223. Zelan kastigetan ditu [...] bere kontra jarkiten dirian seme uzu ta lotsabagaak? CrIc 28. Gazte uzu, natu txar ta aziera gaiztokoak. VMg 86. [Idiak] izuak ote dira edo jotzerako griñarik badue? AA II 185. Animalijarik uzu edo ferozenak otzandu. Astar II 98. Piztia uzuak. Zav Fab, RIEV 1907, 93. Sasi-bei ta idisko izuak [...] menderatu oi zituela. Izt C 247. Zezen izu igestuari etziola laga bear. Ib. 250. Ah, aragi uzu, ezibagia! Ur MarIl 20. Zezen-itea zuen, eta begi izua ta kolore illuna. 'Sauvage' . Or Mi 47. Arlesen zaldi izuak baditun. Ib. 103 (v. tbn. Eus 416). Ori da mantso egon daiten, onetariko aberiek uxuek ixeten die ta. Kk Ab II 152. Otso-zaunka izua ate zirrituan / ardi danak beeka, gose bait-nituan. Lek EunD 31. Piska bat uzu ta basati zan Lasalle. Eguzk GizAuz 66. Iize uzu. 'Agrestes fieras' . Zait Sof 170. Garibai eta Gebaren kontra / gudu izuan zetozen. SMitx Aranz 69. Pizti uzu (fiera indómita). Etxde JJ 198. Aize-burrunda barruan zaldi talde izuen azkazal-ots aundia nabaitu oi da. NEtx Antz 12.
v. tbn. Zink Crit 57. BAizk Ipuin 6 (ap. DRA).
azpiadiera-1.3
3. Terrible, espantoso.
Ots oiekin ta alako itz-izuakiñ arri-egiñik gure gaztea. 'Gritos y amenazas' . Aran SIgn 72. Orduan ere, gauza bat zeukan oker ta izua: ai! biotza eziñ jaurtigi, norberarekiñ eraman bear [...] eri ta negarti. Ag G 322.
sense-2
II . (Sust.).
azpiadiera-2.1
(V-m-gip, G; VP 37v, Mg PAbVoc, , VocB ( Dv ), H (V, G)), izi (AN, L, BN, Sal, S, R; Ht VocGr 402, Lar, , Dv (G), H), uzu (H (V, S)) Ref.: A ( izi, izu ); Etxba Eib; Gte Erd 278, 52 .
Espanto, terror, miedo; asombro; susto. " Izua eta zurkatxan bittartez pentsatzen eban jendia apaltzia " Etxba Eib. " Ura izia eman zigun aretxek (AN-5vill)" Gte Erd 278. " Izia ematen dit oianera eramateak (AN-5vill)" Ib. 52. v. izialdura, iziapen.
Nere orduko izu edo bildurrak orañ ere badirau. Cb Eg II 165. Beldurra ta izua sartuaz ez dala adiskiderik egiten. VMg 19. Au gogoratze utsak izu gorria ematen dit. Arr May 44 (v. tbn. GB 41). Izu andiak artu zuen / gura antxe ikusi zuenean. (Ae). Balad 185. Halako izi bat sartzerainokoan. JE Bur 29. Lotsa eta batzutan izia bera gainditzen dauzkizu. JE Ber 10. Ta an izua artu zulako. "Susto" . Or Eus 159. Izu aundiz izutu ziran. Ir YKBiz 21. Izu ta harridura bere begi borobilduetan. Mde Pr 100. Nietscheren izu deia. Ib. 42. Emakume batzuk, izuak eraginda karraxiai ekin zioten. Etxde AlosT 102. Irriz eta kantuz izuak oro uxatu nahian. Mde Pr 163. Ango bildur-izu, txilio ta didarrak! Erkiag Arran 145. Nabaitzen diñat nere barrenen ikarrizko izua formatzen ai dela. (AN-gip). PPer FLV 1987, 189. Aien muturjea ikusita, izua ematen zidaken. Ataño TxanKan 264. Agindu bildurgarri arek egundoko izua sartu zigun. AZink 84. Ez gara gutxi izuaren hotzikara larria suma-nahian ibiltzen garenok. MEIG I 174.
v. tbn. Añ NekeA 219. FrantzesB I 167. AB AmaE 70. A BGuzur 137. Sor AuOst 99. Goñi 98. Ag G 158. Etxeg Itzald II 150. Ldi UO 20. Zait Sof 61. Anab Poli 115. Akes in Onaind MEOE 774. Ibiñ Virgil 116. Arti MaldanB 202. Azurm HitzB 34. Berron Kijote 55. BBarand 49.
azpisarrera-1
IZU-HAIZE EDERRA EMAN.
" Bero bero egin, dar somanta (V-gip) [...]. Izu-aize ederra eman ion (V)" A EY III 338.
azpisarrera-2
IZU-ANTZ.
Atemorizado.
Zer zatozkit [...] begiak lausotu ta izu-antz? Ldi IL 41.
azpisarrera-3
IZUAREN IZUZ.
De puro espanto.
Kondesa, izuaren izuz hilla zirudiela. Arr GB 17. Txoriak urrun aldegiñik, izuaren izuz. Ldi BB 98.
v. tbn. Zait Sof 109. Mde Pr 121.
azpisarrera-4
IZU-HARRITURIK
Izu arriturik zeudela. 'Con estupor' . Aran SIgn 68.
azpisarrera-5
IZU-BELAR.
"Achilleum achimenis, izibelhárra " Urt I 99.
azpisarrera-6
IZU-BELDUR.
Terror, espanto. Cf. bildur-izu Erkiag Arran 145.
Izu-beldurra ematen die bera dakusaten guziai. Arr Orac 92.
azpisarrera-7
IZU-BELDURGARRI.
Espantoso, terrible.
Zure begitartea [...] izu-beldurgarria baita. Zait Sof 180.
azpisarrera-8
IZU-BELDURTU.
Espantarse, atemorizarse.
Izaten badu eritasun [...] andiren bat izu-beldurzen da. Mb IArg I 199. Ea bada, ez izu-bildurtu. LoraS 142.
azpisarrera-9
IZU BETEAN.
(Estar, etc.) muy asustado.
Otzikarak astintzen naute orain ere karrasiak gogoratzean; oiuak berriz entzuteko izu betean. Txill Let 105.
azpisarrera-10
IZU-BIDE.
Camino terrorífico.
Izutzen ba-gaituzu su-lezearekin ta ara daraman erio gaistoarekin, izu-bide galgarri orietatik gu atera naiez da, ta amoriozko zere bide zuzenean gu sar-erazteagatik. Mb OtGai III 272.
azpisarrera-11
IZU-DAMU (Lar ( Chaho ), , A), IZI-DAMU (Lar, Hb).
"Atrición, izidamua, izudamua. [...] ala deritza, izuak edo ikarak diakargun damuari " Lar. v. BELDUR-DAMU.
Izu-damua, infernuak izutu eta ara erorteko bildurrak bekatariari ar-erazten diona. Ub 208. Izidamu edo atriziozkoaren doloriaki. Kortazar Serm 45.
azpisarrera-12
IZU-DAMUTU.
"(Hacerse) atrito" Lar.
azpisarrerakoSense-12.1
"Atrito, [...] izi damutua " Lar.
azpisarrera-13
IZU ETA IKARA JARRI.
Atemorizar, espantar.
Onek jarri zituzan izu ta ikara. AB AmaE 346.
azpisarrera-14
IZU-IKARA.
azpisarrerakoSense-14.1
a) (BeraLzM; ixu-ikara BeraLzM).
"Terror, espanto, consternación" BeraLzM.
Sartu zitzaien izuikara gogorrak. Izt C 446. Eta Filistintar guziak izu-ikara andiak artu zituen. Lard 165 (56 izu-ikara gorriak ). Eta guzien biotzetan izu-ikara gogorra sartu zuen. Ib. 92 (187 izu-ikara latz ). Gorputz guziko izu-ikara laborriak artu eta estutasunaren indarrez ito-bearrean. Arr GB 89. Izuikara (pathos) eta pozkarioa (sofroshyne) . Lab Y 1933, 193. Buru-illeak izu ikaraz lazturik ditut. Zait Sof 147. Izu-ikaraz ola mintzatu zitzaion semeari. Ibiñ Virgil 118. Izu-ikaraz dardar ipiñiko dut. Ib. 95.
v. tbn. Amez Hamlet 40 (ap. DRA). Or Aitork 28. Erkiag BatB 143. Berron Kijote 227.
azpisarrerakoSense-14.2
b) (Estar, etc.), espantado, sobresaltado. v. IZU-IKARAN.
Otsaren zakarrez izu-ikara nintzan. " La aspereza del rumor me sobresaltaba" . Ldi BB 162. Gurasoek izu-ikara dagozkio begira. ' Atterrés' . Or Mi 149. Ire arpegi maiteak, / izu-ikara, / ildakoen itxura / artu ziñan. NEtx LBB 233.
azpisarrera-15
IZU-IKARA EGIN.
Espantarse.
Txerrizaiak, izu-ikara egiñik, nagusietara joan ziran. Lard 388.
azpisarrera-16
IZU-IKARAN.
(Estar, etc.) sobresaltado, asustado. v. IZU-IKARA (b).
Izu-ikaran <-ren> arkitzen zala / etsaiaren talderia. Izt Po 144. Izu-ikaran esnatu eta berriz ere loak-artu zuen. Lard 53.
azpisarrera-17
IZU-IKARATU (BeraLzM; ixu-ikaratu BeraLzM).
Espantar(se). "Aterrar, espantar, consternar" BeraLzM.
Baña Israeltarrak izu-ikaraturik, etzuten zeuden lekutik oñik aldatzeko biotzik izan. Lard 77. Ainbesterañoko karidadeaz izu-ikaraturik [...]. Aran SIgn 55.
azpisarrera-18
IZU-IPUIN.
Cuento de terror.
Irakurri izan zuen izu-ipuin bat. Mde HaurB 38.
azpisarrera-19
IZU-ITSUTU.
Alterarse, obcecarse por el miedo.
Argaltasunez jausten banas bekatu arinetan, bertatik biurtuko nas Jangoikoagana (baña izu-itsutu baga), eta nagoanean bakarrean, etxungo nas, parkeske, lurrean. LoraS 154.
azpisarrera-20
IZU-IZUAN
Yo dizut begiz ortzia, izu-izuan. 'Con espanto' . Ldi BB 2.
azpisarrera-21
IZU-IZU EGIN.
Espantarse.
Ikusten zuan artaz arriturik eta izu-izu egiña. Berron Kijote 105 (v. tbn. 113; 45 izu-izu egin-ta ).
azpisarrera-22
IZU JARRI, IZU-IZU JARRI.
Espantar, atemorizar.
Oi-ezko agerkari au [...] aski zan Santxoren barrena izu-izu jartzeko. Berron Kijote 209. Españolakin ez dituk oiek piatzen! Izu jartzen dituk! BasoM 145.
azpisarrera-23
IZU-LABORRI.
"(G; Ur), espanto, apuro extremado" A.
Zer izu laborria bera ikusteak emango duen! Arr May 46. Guziak izu laborriak artu eta [...] lasterka joan ziran. Ib. 108 (v. tbn. la misma expr. en Ataño TxanKan 230). Mutu eta izu-laborria sartuta geratu giñan. Arr EE 1882a, 98. Zer zion ere etzekien, izu-laborriak arturik zeuden ta. Ir YKBiz 243. Eta zergatik itzal eta izu-laborri ori jakintsuarekiko? Vill Jaink 128. Izu laborriak artuak zeuzkala. Ataño TxanKan 230.
v. tbn. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 178.
azpisarrerakoSense-23.1
( izu-laborritan ).
Ene bada! Izu-laborritan nago! Zait Sof 112 (73, 198 izu-lauorritan ). Berealaxe, izu-laborritan [...] aztatu nun. 'Temeroso' . Ib. 189.
azpisarrera-24
IZU-LABORRIGARRI.
Espantoso, terrible.
--Izu-laborrigarri!! --Biotz-erdiragarri! Amaika zantarkeri berriz ni astintzen! Zait Sof 121.
azpisarrera-25
IZU-LARRI.
"(FSeg), espanto, apuro extremado" A.
azpisarrera-26
IZUZ.
(Estar, etc.) asustado, aterrorizado.
Artoz asetzeko atseginez / ez izuz, ikaraz ta beldurrez. Mg ( in VMg 99 ). Mokozko bat eman ta izuz iges-egin. "Se retira asustada" . Or Eus 114. Izuz, neskatxen besoetan etzanaz, konortea galdu dut. Zait Sof 194. [Itsasoaren] beteak izuz eta herriminez batera jotzen zuen aita besoetakoa. Mde HaurB 98. Beste alakoren bat artzeko izuz, [...] igasi joaten itun. Ataño TxanKan 36.
azpisarrera-27
IZU-ZAPARRADA.
Terror, espanto.
Ondo begiratu eta pensatu ezazu nola izuzaparrada eta beldur larriak ingurutuko duten. Arr Orac 88.
azpisarrera-28
IZU-ZAPARREAN.
(Estar, etc.) espantado.
Gonbidatu guziak asaldatu eta izu-zaparrean maitik altxa ziran. Arr GB 94.
izu
<< izen 0 / 0 jabe >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper