OEH - Bilaketa

160 emaitza amoña bilaketarentzat

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
irauli.
tradizioa
Tr. Documentado, aunque no abundantemente, desde Lazarraga, en todos los dialectos. Es bastante frecuente en textos labortanos del s. XVII y en autores meridionales del XX. Los autores vizcaínos y Lazarraga emplean la variante iruli ; hay iraili en Belapeyre y en Lhande (en éste, en un texto guipuzcoano). En DFrec hay 20 ejs. de irauli, meridionales.
sense-1
1. (AN, L; SP, Ht VocGr, Lar, , Dv, H), iraili (iralli Gèze, Dv (S)), iruli (V-ple-arr-oroz-gip, G-to; , H), irauldu (Arch UFH) Ref.: A ( irauli, iruli ); Gte Erd 240 .
Hacer girar, volver, hacer dar la vuelta, invertir; girar. "Volver <b-> de un lado" Mic 5v. " Iraulzea <-ldea>, tourner" Ht VocGr. "Trasegar, volver lo de arriba abajo" Lar, . " Iraul zaite bertzaldearen gainera " H. "Transponer, invertir" A. " Ongi jan, eritasuna iraulteko (AN-5vill)" Gte Erd 240.
Berandu etzin eta gox jagi, / iruli sarri oean. Lazarraga A24, 1196r. Zure begi urrikarizti oriek iraulitzazu gugana. Is Salve 164. Traidore batzuek, arrazoinak kontrako aldeaz iraulirik, [...] maiz gaizki kontseillatzen dituzte. Harb 254. Adina irauliaz eta beheitituaz dohanean. 'Está de vuelta' . Ax 192 (V 130). Sori deia haurrer bere Aita amer ebastia? --Ez, hori bekhatü handi da, güziz gaizki irailteko, iokatzeko eta behar eztirenetako ixilik hartzen baderie. Bp I 99. Kristi lagünaren kontre gaizki erranak ükhatüz, eta hartzaz ihork dakitzan hontarzün hon ororen irailiz. Ib. 102 (los dos ejs. de Belapeyre son de interpr. oscura). Eztet [grazia] hura billatzeko nora nere burua irauli. Lar SermAzc 46. Gain bera bihotz hau irauli balirate bezain oñaze ta neke andiekin arkitzen naz. Mb OtGai I 294. Biak aserratu ziran, ta tortilla goitik bera irauli. Cb EBO 41s. Kontzan edo elgontzan legez iruli ta biurtzen dala nagia bere oean. GGero 34. Ikusi zazu Joanes artzaia, ireki zaiozu atea, irauli zadazu orria. Ag G III. Oin-otsa dugu, andregaia da; / irauli du maratilla. Or Eus 361. Arkaitzaundi larrugorri aiek, Jaungoikoak asarrealdian errotik ateratakoak eta ostikoka irauliak dirudie. TAg Uzt 95. Egunean iraulten egon da gorua. Arti MaldanB 222. Pago tantai bat azpikaldeko gurpillak gibeletik iraultzeko. "Torqueat" . Ibiñ Virgil 73. Xauli, xauli, anka ezin irauli. (B). NafEKZ 97. [Lurra] zail samarra bazetorren, ezin artu laien gaiñean da ezin irauli. JAzpiroz 80. [Alorra] irauli ta, hala-hala uzten baduzue. Larre ArtzainE 196.
v. tbn. Lar SAgust 14. HeH Lc 19, 5. SMitx Aranz 69. Anab Poli 33. Gazt MusIx 125 (irauli diraul). MIH 196.
azpiadiera-1.1
Lêngo puntatik irauli bear / zabaldutako belarrak. "Dar vuelta" . Or Eus 301.
azpiadiera-1.2
Ark, geienetan, bere aldera / iraultzen erabakia. "Arrastrar la opinión hacia sí" . Or Eus 421.
azpiadiera-1.3
Ur-mendi-sallak tontorka datoz / lerkoi, aserre, / leordegira zurrunbilloka / irauli-zale. EA OlBe 74.
azpiadiera-1.4
Hojear.
Nai baiño liburu guttiago iraultzen lukela. "Minus quam vellet voluminum evolveret" . Or Aitork 129.
azpiadiera-1.5
Doblar, girar.
Txapela tellatu gisa jartzen zuan, aurrean muturra luxe-luxea eta bi aldeetara iraulia. Salav 28.
azpiadiera-1.6
Revolcarse. v. iraulkatu.
Larru gorririk irauliz intzetan. "Se revolcó desnudo" . Or Eus 285. Zu zeuregan zaude; gu berriz, geuron gaitzean iraultzen gera. "In experimentis volvimur" . Or Aitork 82. Bazkaldar edo afaldar geienak ordi eginda maipean iraulita zeuntzanean. Zait Plat 84s.
sense-2
2. (H).
Examinar (la conciencia, etc.). Tr. Documentado en textos labortanos del s. XVII. Lo emplean también autores meridionales del s. XX.
Iraul ezazu zeure espiritua, eta pensa ezazu ea zein lekutan ibili zaren goizetik arratseraiño. Mat 313. Gaixtoenak ere hasten dira bere konzientzien iratiotzen eta iraultzen. Ax 204 (V 136). --Zer lan duk ori? --Luzetxo uke yardun ontarako, ta urrenagoan irauliko diñat. Or QA 53 (v. tbn. Aitork 144). Iraul eta azter ditzagun aren idaztiak. Zait Plat 61. Oroipenak iraultzen ditut ene baitan. Ibiñ Virgil 60. Bakotxak egia bat irauli daroa ixillean, Kristok egindako edo esandako zerbait. Onaind STeresa 78.
v. tbn. EZ Eliç 103 (225 hirauli). SP Phil 457. Vill in Gand Elorri 9. MAtx Gazt 53.
azpiadiera-2.1
Darle vueltas (a un asunto).
Nai duten aiña irauli dezatela. Bi neurtitz duzte oberenak. "Pueden darle las vueltas que quieran" . Or ( in Gazt MusIx 22 ).
azpiadiera-2.2
Auzo guziko berri irauli dezaten. "Comentar las noticias" . Or Eus 101.
sense-3
3. (G-to; Lar, , Dv, H), iraili (-alli S, -allte- H), iruli (V-ger-ple-arr-oroz, G-to; ), iduli (V-gip), irali (H), iruldi (Zam Voc), irauldu (Arch UFH) Ref.: A ( iralli, iruli ); Iz To ( gurdiya ); Elexp Berg ( iduli ) .
Volcar(se); derribar, tirar al suelo. "Coucher, renverser. Se dit de tout ce qui tient à terre. Belharra irauldurik zen, l'herbe était toute couchée" Arch UFH. " Gurdiya irauli zayo, se le ha volcado el carro" Iz To.
Xalupa irauli gabe gillaz gañera. EZ Man II 155. Arthiki zuen lurrerat ganbiatzailleen dirua eta irauli zituen hekien mahaiñak. He Io 2, 15 (Lç itzuli ). Etzan alaere ontzia geratzen bere iraultzeko mugimentuan. AA III 377. Oiñ petik lerratu zitzayon ikatz puxka batek berriz iraili zuan [Jordaens], beti gora-bera zijoan gabiaren azpira. Lh Yol 48. Kaska arrigarriaren indarrak gizonak irauli zituan. Ib. 43. Pertza irauli omen zitzaien. Or Eus 250n. Tranbia zatar bat eperdiz gora irauli dabe. Erkiag BatB 147. Dirularien maiak eta saltzalen alkiak irauli zituen esanaz: Idatzirik dago. Ir YKBiz 378s.
v. tbn. Prop 1881, 245. Arr May 34. Ldi IL 18. JAIraz Bizia 74. Anab Poli 120. Basarri 103. Iruli: Astar II X.
azpiadiera-3.1
(Dv, H), iralli (S ap. Lrq /ial'i/ ).
Derribar, destruir, desbaratar. " Bekhatuak iraultzen eta iraungitzen du adiskedetasuna (He)" Dv.
Arrazoiña [...] fedeari behar zaio iarraiki; eztu behar haren aitziñean ibilli; ez hura desegiñ eta irauli. Ch IV 18, 5. Baiñan baidire jende batzuek altaratzen zaituztenak eta Jesukristoren Ebanjelioa irauli nahi dutenak. He Gal 1, 7 (Lç erauzi, Dv gainazpikatu ). Hark bere besoaren botherea agertzen du, [...] gogoeta eta deseñu guzien iraulzeko. Mih 54. Miin dongiak [...] erre dituz urijak, iruli dituz etxerik senduenak. Astar II 110. Ezta or arri bat bestearen gañean geldituko, guzia irauliko da. Ir YKBiz 405. Zoriak eraiki ta zoriak irauli oi baititu beti. Zait Sof 193. Tantairik errotsuena ankaz gora iraultzeko. Etxde JJ 162. Umetako jolasak zeatz eta errotik irauliaz, emakumeak amodiozko txingarretan erreten jarten dituan biotzaren iñarrospen barria. Erkiag Arran 60.
v. tbn. Or QA 78.
azpiadiera-3.1.1
Derrocar, derribar.
Nere bakaulkia iraultzeko gertu zeuden bi itxes-pizti iñutzen ari nintzala. Zait Sof 176.
azpiadiera-3.2
Transtornar (la cabeza).
an-edanas bete gelditu arteo burua iraulirik. (163). LE-Ir.
azpiadiera-3.3
Arrancar, quitar, remover. "Apalancar, balenkaz, espekaz jaso, irauli, irauzi " Lar.
[Aingeruak] obigañeko arlosa irauli eta onen gañean eseri zan. Lard 466.
v. tbn. Ur (G) Mt 28, 2. Inza Azalp 75. Ir YKBiz 517.
azpiadiera-3.4
Volcar, caer.
Letrango eliza erortzeko zorian eta Aita Santo Domingo bere bizkarrez eusten irauli etzedin. Bv AsL 158.
sense-4
4. (Lar, , Dv, H), iruli ().
Revolver(se), agitar(se), revolucionar. "Revolverse el tiempo" Lar, . Azkue, que dice tomarlo de Axular, da como trad. "trasegar"; probablemente se refiere a esta acepción.
[Erreal] hetarik bat galzen duenean, argia iratxekirik, iraultzen baitu etxe guztia. Ax 549 (V 352). Ixillarazi behar dire jende bek, zeiñak familia osoak iraultzen baidituzte, behar ez direnak irakasten dituztela. He Tit 1, 11 (Lç erautzen, Dv nahasten ). Mintzalariak, bereak eta bost irauli ondoren, pozik esertzen dira. Ldi IL 21. Ez goikoz-bera ta azpikoz-gora / irauli gizalegea. SMitx Aranz 77. Etxe utsak barrunbea irauli zion. JAIraz Bizia 97. Aizeak askotan astindu ta irauli zun zurtzuri aul eta medarra. Etxde JJ 162. Gizaldietan sendo zeudenak / ekaitzaldiak irauli. Basarri 130. [Oraingo] ideiek irauli ta gaiñazpi jarri dizkigute lengo erak. Vill Jaink 7. Kalatxoriyak, bitsa-bitsa iraultzen zan itxaso gañean. RIEV 1931, 639. [Iraultzak] Euskal herria ere irauli du. MIH 383.
v. tbn. Cb Eg III 376. Aran SIgn 38. TAg Uzt 132. Arti MaldanB 202. NEtx LBB 65. Ibiñ Virgil 113.
azpiadiera-4.1
Revolver, menear. v. eragin (7).
Amona asi da besoz odolak iraultzen, / ez ditezen mamitu odolki baño lên. Or Eus 136.
azpiadiera-4.2
" Irauli arrautzak, batir" A Apend (que da tbn. iruli en el mismo contexto).
sense-5
5. (gral.; Urt I 234, Dv, H), iruli, irauldu ( VocBN , A), iraili (G-nav), ihauli (BN) Ref.: A ( iraul, irauli ); Lh ( ihauli ); Iz Als ( yaili ); Iz Ulz 440; CEEN 1969, 218 .
Arar, labrar, cultivar. "Tourner de la terre avec la charrue" VocBN .
Baratzeen erneki lanteaz, agudoki iraulteaz eta kurioski edertatzeaz. SP Phil 269. Lurra bertzetan baino han harroago zela; iduri zuen irauli edo aitzurtu berria. HU Zez 54. Behin irauli duten lurra hemen hamarretan arhatu dena baino hobeki da. Zerb Metsiko 324. Lurra iraultzen du golde-makurrarekin. Ibiñ Virgil 92. Batasunerako lehen urratsak egiten eta lurra iraultzen hasi ginen. MEIG VIII 95.
v. tbn. Mb IArg I 357. Dv Lab 207. Hb Egia 57. Arb Igand 83. Or Mi 94. Barb Leg 26. TAg Uzt 265. Iratz 36. JEtchep 66. Ardoy SFran 204. Iruli: A Ezale 1897, 284a.
azpiadiera-5.1
(Fig.). Cultivar, tratar.
Naiz ta gairik sakonenak izan, euskera garbiz irauli nai izango genituzke. Zait Plat 1. Ba da gurean eginkizun bearragorik euskal-idazleok lenen eta apetaz irauli bear zenituzketenak, beste edozein izkuntzetako idazlan garaienak euskerara itzultzen aritu bearrean. Gazt MusIx 7.
azpiadiera-5.2
"(Lc, BN-baig, Sal), hozar la tierra (se dice hablando de cerdos)" A.
azpiadiera-5.3
"(L), labourer (au fig.). Zauriz iraulia zen, il était labouré de blessures" Lh. " Ihauli, labourer de coups, maltraiter" Ib.
sense-6
6. (Lar, , Dv, H).
Cambiar, transformar(se). "Mudar" Lar, . " Zernahi moldetara gauzak itzul eta iraul daitezen (He)" Dv. " Emakumea sarri iraultzen ohi da " H.
Ez dala arrotu bear Andilekuetan; goikoak iruli oi diralako bekoetara. VMg 48. Gauzen eiteak aldatzen eta iraulten diran bezala. "Variantur et vertuntur species" . Or Aitork 346.
sense-7
7. (Lar, H), iruli.
Traducir; adaptar. "Construir, en la gramática. Hizkuntza batetik bestera hitzak itzuli, irauli, bihurtu " Lar.
Libru onetan aitatzen dirian Eskritura Santa eta Doktoreen esanak, eztira betibere berbatik berbara euskerara biurtu, iruli ta aldatu. GGero 4. Greziar ta latindar ereduak gaztelerara irauli ta egokitu. Gazt MusIx 7. Honela iraultzen du berak erdarara: [...]. MEIG VII 83. Letraz letra irauli zaizkigun esaerak, errefrauak, nahiz atsotitzak. MEIG VI 186. Erdaratik iraulia. MEIG I 257.
sense-8
8. Devolver. v. itzuli.
Orra, nere arima, zein garesti irten zitzaien [...] zerurako eskubidea zuri iraultea. Jauregui 244. Legez eta bidezkoa ez ezik, zor dana ere baldin bada nori bere gauza iraultea. Izt C 17.
azpiadiera-8.1
(Intrans.). Volver.
Bervich jauna arkitzen zan Franziara iraulteko asmoan. Izt C 376. Biderik ederrena / erdiko bidia, / iñorantz irulteko / bildurrik bagia. (Interpr?). Enb 58. Oroigabe uzten baditut, berriro murgiltzen dira ta zoko izkutuetara igesegiten dute, berriz ere andik irauli bear duten gisan. "Ut denuo velut nova excogitanda sint indidem iterum" . Or Aitork 258.
sense-9
9. Verter; (sobre todo fig.) expresar. v. 1 isuri.
Lenago Jainkoari zion amodio guzia, emakumeetaronz irauli zuen. Lard 214. Amets ta usteak / berriz irauli bertsotan. Jaukol Biozk 2. Saskia bete, saskia irauli, / gurdia mukurutzeko. "Llenando y vaciando" . Or Eus 77. Itzetan ordea biotz osoa iraultzen dio, barruan dirakion maitasun goria aditzera eman nairik. Etxde JJ 35. Biotza ziur irauli neutsun / zeure lorazko altzoan. Gand Elorri 177. Zahagi zaharretan ari da ardo berria iraultzen. MEIG III 108. Guztiarekin ere, bildu dudan uzta eskasa iraul dezadan, luzatu gabe. MEIG I 177.
v. tbn. Ldi IL 43.
azpiadiera-9.1
Emitir, verter (una opinión).
Zerbait dakianak iraulia izaki baipen garratz ori. Markiegi ( in Ldi IL 7 ).
azpiadiera-9.2
Entregar(se), inclinar(se).
Hemen pasa beharko dudan epea luzeegia da, [...] kontaketa likits horretan neure burua iraultzeko. MEIG IX 95. Haragizko jolasetara iraultzen da gehienaz. MIH 336. Gehiegixko iraultzen dela, ene iritziz, Urkixo geure ondasunak besterengandik hartutzat edukitzera. MEIG III 147.
azpiadiera-9.3
Desembocar.
Badu, haatik, Apodakako dermioetan jaio eta iraultzen den mendeko errekatxoren bat. MEIG VII 113.
sense-10
10. (H, A Apend).
Contestar, replicar.
Jesusek galdetu zien ea bidean zer itzketa ekarri zuten. Etzioten itzik irauli. Lard 409. Nobizioak ostera irauli zion: [...]. Arr May 177.
sense-11
11. Cruzar, recorrer. "Doblar. Gaina irauli degu (G-azp)" A Apend.
Perillik arriskatuenean argitu zan beiñ batean elurte galantarekin ausa Apeninoko mendiyak iraulitzean. 'Doblando los Apeninos' . Aran SIgn 87. Adierazten du luze nondik dan ibilli; / goizean goiz jeki, eta mendiak irauli. "Recorrido en vano montes" . Or Eus 47. Ontzik bizkarrean dirala, mendiaren beste aldera irauli. JAIraz Bizia 13. I ago mutila, i, baztarrak irauliz. Or QA 119.
sense-12
12. Echarse, arrojarse.
Bere konpesore onaren oñetan, malkoa plei-plei zeriola irauli arren ere. 'Echarse de nuevo [...] a los pies' . Aran SIgn 26. Zaldi otsa entzun orduko, gaiñera irauli zitzaizkien berri galdezka. Etxde JJ 254. Naikoa asti izango dezue, zaudeten ezkuta-lekutik atera ta bien lepo-gañera iraultzeko. NEtx Antz 25.
azpiadiera-12.1
Echar, arrojar.
Ardoa edaten zun bakoitzean, gelditzen zitzaion pixka atzekoaldera iraulitzen zun. JAIraz Bizia 21. Gorazkoa yatorko, ezin egon geiago. [...]. Aokadea irauli dau. Lurrean dago etzanda ta lurrera botau dau aokada nardagarria. Erkiag BatB 196.
azpiadiera-12.1.1
Irri-barrez artuta / eskuan txopera, / [...] / ederki iraultzen du / zintzurrian bera. JanEd II 111.
sense-13
13. Retorcer.
Entero nago etsita, / biatza moztu, begiya itxutu, / zankua iraulita. Xe 237.
azpiadiera-13.1
Irauliz irri ta parra. "No pudiendo reprimir la risa en sus labios" . Or Eus 333.
sense-14
14. Convertirse (a una fe).
Jende aiñ desberdiñetatik iru milla irauli edo konbertitu ziran. Arr Bearg 229 (ap. DRA ).
sense-15
15. "Flamber un objet, passer à la flamme" H.
sense-16
16. Gastar, emplear.
Nere gaztaroa ta nere diru geienak politika burruketan, diputadutzan, irauli ditut. Lab EEguna 68. Araudi orrek [...] jaso ditezken laguntzak zer-nola irauli ditezken erabaki beza. "Administrar" . EAEg 22-11-1936, 361. Diru-nekez biltzen dana norabait irauli egin bear da. "Se les dé un destino" . Ib. 23-1-1937, 881. Goizeko zortziretatik arratseko zortziretara ez bezate erritarrak tximist-argirik piztu. Ezta tximist-indarrik nola edo ala irauli ere. "Consumir" . Ib. 18-4-1937, 1523. Euzkoen ele zarraren alde bere kemen gartsuenak irauli nai ditu. "Dedicar" . Ib. 23-4-1937, 1551. Etengabean lanean iraultzen diran orduak, edo otordua egiteko etenda, bi zatitan iraultzen diranak. Ib. 18-3-1937, 1311.
sense-17
17. Llevar, arrastrar.
Nere zoriak Ameriketara irauli niñuan ezkero, ez det pauso on bat eman al-izan. NEtx Antz 107.
azpisarrera-1
IRAUL-AITZUR, IRAUL-ERREMINTA.
"Aratrum, lur iraulerreménta, [...] iraulhaintzurra " Urt II 236.
azpisarrera-2
IRAULIXE .
(Forma con suf. -xe, de valor aprox.).
Iraulixe gau-erdia lana bukatzeko. "Pasaba la media noche" . Or Eus 60.
azpisarrera-3
IRAUL-ORGA.
"Bura, iraulorga mahúnka " Urt III 425.
irauli
<< insignis 0 / 0 jan >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper