Euskararen Gramatika

23. Aditza (I): aurkezpena

23.1. Sarrera

23.1a Honela definitu ditugu aditzak Gramatika honetako bigarren kapituluan (§ 2.3.1): gertaerak, ekintzak, egoerak, prozesuak, deskribatzen dituzten hitzak. Aditz kategoriakoak dira, beraz, joan, mintzatu, egon, erosi, ekarri, etorri, gustatu, bizi izan, jakin, eskiatu, gosaldu edo esan hitzak. Aditzak munduko izakiek parte hartzen duten egoerak (bizi izan, egon, jakin…) edo ekintzak (erosi, edan, eskatu, joan…) denotatzeko erabiltzen ditugun hitzak dira.

Aditza predikatu bat da eta entitateen egoerak edo ekintzak predikatzeko erabiltzen dugu. Predikazioaren gunean dagoen elementua da, beraz, aditza: Neskek mutilek baino askoz diru gutxiago irabazten dute futbolean perpausean, neskek sintagmari buruz predikatzen dugunaren [mutilek baino askoz diru gutxiago irabazten dute] gune, ardatz da irabazi. Beraz, perpaus guztietan izango dugu aditz kategoriako hitza, agerian nahiz isilean.

Aditz jakin batek adierazten duen gertaera, ekintza edo egoerak parte hartzaile batzuk izango ditu, aditz horrek eratzen duen perpausean nahitaez agertu beharko dutenak. Etorri aditzak, esaterako, nahitaezkoa du nor datorren edo etorri den zehaztea, eta askotan nondik datorren eta/edo nora datorren ere bai. Beste osagai batzuk, ostera, hautazkoak izango ditu, hala nola noiz datorren edo nola datorren adierazten dutenak. Argumentu esaten zaio aditz batek nahitaez eskatzen dituen osagaietako bakoitzari, eta aditz baten argumentu egitura nahitaezko osagaien multzoari. Argumentuak osagarriak izan daitezke (gela garbitu du) edo adjuntuak (Iruñetik etorri da).

Bigarren kapituluan aipatu ditugun hiru ezaugarri horien eta hiru ezaugarri horietatik datozen beste batzuen berri emango dugu aditzari eskainiko dizkiogun bost kapituluetan. Ondorengo puntuetan aletuko ditugu xehekiago kapitulu horietako edukiak.

23.1b Batetik, aditz kategoriako hitz horiek hainbat irizpideren arabera sailka ditzakegu. Aditzaren morfologia egiturari erreparaturik, aditz bakunak (etorri, erosi, joan, eman, ikusi), elkartuak (hostoberritu, lekualdatu, onetsi), eratorriak (luzatu, gizondu, kaleratu, ureztatu), eta aditz predikatu konplexuak (maite izan, gorroto izan, gai izan, lan egin, min hartu…) bereiziko ditugu. Aditzen sailkapen semantikoa ere egin daiteke, aditzek zer gertakari mota adierazten duten kontuan hartuta; irizpide honen arabera bereiziko ditugu gertaera adierakoak, aldaketa edo iraupena adierazten dutenak, ‘iritzi’ aditzak, egoera baten, ekintza baten edo prozesu baten berri ematen dutenak, mugimendua adierazten dutenak eta abar. Aditzaren esanahiak, jakina, lotura estua du aditz horren argumentu egiturarekin. Hau da, azken batean esanahiak erabakiko du adierazten duen gertaera, prozesu zein ekintzak zenbat parte hartzaile eskatzen dituen. Saldu aditzak, esaterako, gutxienik bi parte hartzaile behar ditu: saltzailea eta salgaia, baina ohikoa izaten da hirugarren bat ere gehitzea, ekintza horren hartzailea, alegia. Hau da, norbaitek zerbait saltzen dio norbaiti. Irakurri aditzak, oro har, bi parte hartzaile eskatzen ditu: nork irakurtzen duen eta zer irakurtzen duen. Aipatu ditugun bi aditz horietako parte hartzaileak sintagma ergatiboaren, sintagma datiboaren, eta sintagma absolutiboaren bidez adierazten ditugu (ikus 18. kapitulua: “Egiturazko kasuak”). Gustatu aditzak ere bi parte hartzaile eskatzen ditu; baina ez ditugu sintagma ergatiboaren eta sintagma absolutiboaren bidez adierazten, baizik sintagma datiboaren eta sintagma absolutiboaren bidez (nori, zer): Ume gehienei gustatzen zaie txokolatea. Aditzen “argumentu” deitzen diegu aditzek duten sare semantikoan ageri diren osagaiei (ikus § 1.5c). Argumentu sare horren eta argumentu horiek adierazteko baliatzen ditugun funtzio sintaktikoen arabera bereizten ditugu, esaterako, aditz trantsitiboak (iragankorrak), intrantsitiboak (iragangaitzak), eta azken hauen artean, intrantsitibo absolutibodunak (Jon berandu etorri da), intrantsitibo datibodunak (Joni txokolatea gustatzen zaio) eta intrantsitibo ergatibodunak (Jonek oso ondo eskiatzen du); edo trantsitiboen ondoan, ditrantsitiboak (objektu zuzenaz gain, zehar-objektua ere badutenak, Jonek Mikeli autoa eskatu dio). Beste hizkuntza batzuetan “inakusatibo” eta “inergatibo” terminoak ere erabili dira, hurrenez hurren, intrantsitibo absolutibodunak eta intrantsitibo ergatibodunak izendatzeko, baina hobeto egokitzen zaizkio euskarari intrantsitibo absolutibodun eta intrantsitibo ergatibodun terminoak.

Irizpide horiek guztiak hartuko ditugu kontuan aditzari eskainitako kapitulu honetako bigarren puntuan aditz motak aztertzean (ikus § 23.2). Eta argumentu egituren puntua sakonduko dugu § 23.3 atalean.

23.1c Aditza predikazioaren gunean dagoela esan dugu, baina aditz kategoriako hitzak ezin ditugu bere horretan erabili perpausean. Izenak ISen buru izan arren mota bateko edo besteko determinatzailea eskatzen duten bezala, aditz kategoriako hitzek ere kategoria funtzionalen laguntza behar dute perpausa osatzeko. Ezin dugu esan, adibidez: Gure lagunak atzo goizean Aizkorrira igo; Senarrari tomatea erostea ahaztu edo Informatiboek gehienetan berri txarrak eman. Horiek ez dira perpausak. Horretarako, beharrezkoa da euskaraz hiru kategoria funtzional adieraztea: aspektua, aldia eta pertsona komunztadura. Batetik, egoera, ekintza edo gertaera hori dagoeneko burutua den ala ez adierazi beharko dugu; edo une honetakoa den, edo ohiturazkoa (hau da, behin baino gehiagotan gertatzen dena), edo gertakizun dagoen. Aspektu esaten zaio informazio horri eta euskaraz aditzari -tu (badira beste atzizki batzuk ere, hala nola -i aurrerago ikusiko dugun moduan), -t(z)en edo -ko/-en erantsirik adierazten dugu; hots, partizipio burutuen, burutugabeen eta partizipio prospektiboen bidez, hurrenez hurren (etorkizuneko partizipio terminoa darabil Euskaltzaindiak 85. arauan).

Bigarrenik, gertaera edo ekintza hori iraganekoa den ala ez zehaztu beharko dugu. Beste morfema funtzional batzuez baliatuko gara aldia adierazteko: -en/ Ø (zegoen/dago, esan du / esan zuen).

Eta, azkenik, pertsona eta numero komunztadura adierazten duten morfema funtzionalak ere beharrezko zaizkigu perpausa osatzeko. Izan ere, egiturazko kasu deitu ditugunek —absolutiboak, ergatiboak eta datiboak— komunztadura egiten dute aditzarekin, hau da, pertsona eta numero ezaugarriak “kopiatzen” dituzte aditzean: nik liburua erosi dut / nik liburuak erosi ditut / zuk liburua erosi diozu aitari / zuk liburuak erosi dizkiozu aitari eta abar.

Hiru kategoria funtzional horiek —aspektuak, aldiak eta pertsona- eta numero- komunztadurak— INFLEXIOA osatzen dute. Berez perpaus osoari dagozkio (ikus § 2.14), baina aditzari erantsirik ematen ditugu: erosi dut, erosten nion, zetorkion, emango dizkit… ‘Adizki’ esaten diogu perpausetako aditz formari; hau da, kategoria funtzionalei dagozkien atzizkiekin ageri denari. Adizki jokatuei eskainitako kapituluan aztertuko ditugu kategoria funtzional horiek (ikus 26. kapitulua).

Pertsona markei dagokienez, bi motatakoak bereizi behar dira euskaraz: perpauseko egiturazko sintagmei dagozkien morfema funtzionalak eta solaskideari dagozkionak. Peru berandu dator edo Mikelek garesti ordaindu du etxe berria perpausetan sintagma ergatibo eta absolutiboen komunztadura markak ditugu; hurrenez hurren, Peru hirugarren pertsona singularreko sintagma absolutiboa, eta Mikelek hirugarren pertsona singularreko sintagma ergatiboa gehi etxe berria hirugarren pertsona singularreko sintagma absolutiboa. Baina euskarak badu aukera solaskidearen aztarna, gizonezkoarena edo emakumezkoarena, adizkian emateko. Goiko adibide horietan, emakume batekin ari bagara, esan dezakegu Peru berandu zetorren; edo zetorrek gizon batekin ari bagara. Berdin egin dezakegu bigarren adibidean ere: garesti ordaindu din / garesti ordaindu dik. Solaskidea adizkian “sartzeaz” gain, gizon edo emakume horri zuzentzen gatzaizkionean hi esaten diogula ere adierazten dugu (konfiantzazko trataera ematen diogula, alegia). Hitano esaten zaio euskaraz solaskidea aintzat hartzen duen tratamendu honi eta adizki alokutibo solaskide horren marka daraman adizkiari (ikus 27. kapitulua).

23.1d Adizkien artean, ordea, bi motatakoak bereiz daitezke: hitz bakarrean ematen ditugunak (dator, nekien, deritzo, dakarkit, zebilen) / bi hitzetan ematen ditugunak (etorriko da, esaten dizut, eman zizkidan, irakurriko zenuen…). Adizki sintetiko esaten zaie euskaraz lehenengoei (euskal gramatiketan “adizki trinko” terminoa ere ohikoa izan da) eta analitiko (edo “perifrastiko”) bigarrenei, bi hitzetan ematen ditugunei. Azken hauetan, aditzak eta aspektu markak osatzen dute lehen partea (askotan aditz nagusi ere deitu zaiona) eta laguntzaileak bigarrena. Izan ere, bigarren osagai horrek, aldi berean, badu aditz laguntzaile deitzen dioguna, eta horri eransten zaizkio aldia eta pertsona- eta numero- komunztadura adierazten duten atzizkiak. Lau aditz laguntzaile bereizten dira euskara idatzi estandarrean (baina euskalkietako aldaerak kontuan harturik euskarak sei laguntzaile ditu orotara, ikus § 26.3.3). Estandarreko lau horietatik bakarra da aditz kategoriako hitza edo lexema: izan. Gainerakoen erroa ikusten dugu eta erro horrek hartzen ditu atzizki funtzionalak: erosi nituen adizkian, adibidez, n- eta -it- dira lehen pertsonako sintagma ergatiboari eta hirugarren pertsonako objektu pluralari dagozkion markak, -en aldi iraganeko adizkiaren marka. Ikusi ninduen adizkian, lehen pertsonako sintagma absolutiboari dagokio n-, eta iragan aldiari -in- eta -en atzizkiak. Horiek guztiek -(d)u- erroa dute euskarri, eta horregatik proposatu izan da laguntzaile horren aditz lexematzat *edun forma, nahiz testuetan ez izan forma horren lekukotasunik. Aditzak erabakitzen du zein laguntzaile mota hartuko duen, izan ala *edun.

Beste bi aditz laguntzaileak *edin eta *ezan dira, hauek ere forma eraikiak, ez baitute lekukotasunik testuetan: joan dadin, esan dezan adizkietan ageri zaizkigu, hurrenez hurren, bata eta bestea. Aurreraxeago itzuliko gara izan, *edun, *edin eta *ezan laguntzaileen arteko bereizketara (edo, nahiago bada, benetako formak erabiltzearren da, du, dadin, dezan bereizketara). Adizki jokatuen kapituluan ikusiko ditugu aditz laguntzaile hauek ere (ikus § 26.3.3).

23.1e Orain arteko adibideetan adizki guztiek zeramatzaten aspektu, aldi eta komunztadura markak. Adizki jokatuak ziren guztiak. Baina badira horrelako markarik ez dutenak ere, adizki jokatugabeak alegia. Azken hauek partizipio burutu forman ageri dira edo -tze atzizkia oinarri duen formaren bat hartzen dute, oro har, perpausa osatzeko. Partizipio burutua dute zehar-galderetako, erlatibozko, moduzko zein denborazko mendeko perpaus jokatugabeek, baita kontzesiboek ere: Hobe duzu poliki ibili; Lanean hasi baino lehen; Zuk egin(dako) lana; Hori eginagatik… Beste mendeko askok -tzeren bidez eratzen dituzte perpaus jokatugabeak: Atzo goiz osoan alde batetik bestera ibiltzea; Saiatuko naiz [lanak garaiz amaitzen]; Azkenean utzi dio [zigarroak erretzeari], baina [puruak erretzen] jarraitzen du; [Eguneroko gimnasia saioa egitetik] nator… Adibide horietan predikazio baten buru dira ibili, hasi, egin(agatik), ibiltzea, amaitzen, erretzeari, edo egitetik; baina predikazio horiek, perpaus horiek ez dira beregainak, beste baten beharra dute. Horregatik adibide horiek ezin ditugu bere horretan erabili, osatu egin behar ditugu. Hain zuzen ere adizki jokatuek duten gisako kategoria funtzionalik ez izatetik datorkie perpaus beregainak osatu ezina. Aditz izen esaten diogu euskaraz -tze atzizkia hartzen duen formari. Aspektu burutugabea adierazteko ere -tze baliatzen dugu, ondoren inesiboko -n duela. Laburbilduz, adizkien artean jokatuak eta jokatugabeak bereizi behar ditugu; eta jokatuen barruan, sintetikoak eta analitikoak.

Bestalde, -tze adizkiek badituzte izenei egozten zaizkien ezaugarriak ere, baina beste leku batean aztertuko ditugu -tze adizkien eta izenen arteko antzak eta desberdintasunak, dagoeneko kapitulu batean edo bestean aipatuak ditugunak eta aurrerago ere ikusiko ditugunak (§ 4.5.9, § 11.5, § 30.6.3).

23.1f Adizkiek, dela sintetikoek dela analitikoek, inflexio markez gain bestelako morfema funtzionalak ere har ditzakete, perpausen arteko menderakuntza erlazioak ere adizkiei erantsiriko atzizkien (edo ba- aurrizkiaren) bidez ematen baititugu. Honako adibide hauetan -(e)la, -(e)n, ba- eta bait- morfema funtzionalak mendeko perpausen ezaugarri dira: Ane ikusten baduzu, esaiozu bihar deituko diodala; Ez zaio behingoan ahaztuko gaur ikusi duen filma; Ezingo zara Parisera joan, ez baituzu bete agindutakoa. -(e)la morfemari -ko edo -rik erantsirik sortu dira -(e)lako eta -(e)larik. -(e)n morfemak postposizio atzizkiak (-(e)nean, -(e)netik) eta morfema beregainak (-en arren) har ditzake. Menderagailu deitzen diegu horrelako morfema funtzionalei.

Menderagailu gehienak atzizkiak dira eta adizki jokatuei bakarrik erants dakizkieke. Mendeko perpaus batzuetan, ordea, morfema beregainak ere ikus ditzakegu: Nahiz berandu iritsi zaren, afaria gorde dizugu; Berandu iritsi zaren arren, afaria gorde dizugu; Esan dudan orduko damutu naiz… Adibide hauetan menderagailua morfema beregain batez eta atzizki batez dago osatua: nahiz … -en, -en arren, -en orduko. Mota honetako menderagailu konplexuek aukera ematen dute morfema beregaina bakarrik erabiltzeko adizki jokatugabeekin: nahiz berandu iritsi, berandu iritsi arren, esan orduko. Zeren perpaus jokatuekin bakarrik erabil daiteke, askotan bait- edo -en ondoan dituela. Zeren … bait- egituran aukeran dugu zeren erabili edo ez, kausa balioa bait- morfemak ematen duelako (§ 38.6): Zeren kanpaiak Mattinentzat ari baitziren bereziki (Irigoien). Baina maiz ageri zaigu bera bakarrik ere, eta orduan nahitaezkoa da zeren (diskurtso markatzailetzat hartzen duguna, § 42.23.2), bestela kausa balioa galdu egiten delako: Arma hauekin ni ezin higi naiteke, zeren ez nago ohitua. Mendeko perpausak aztertzean ikusiko dugu xeheki nolako menderagailuak baliatzen ditugun perpaus mota bakoitzean.

23.1g Adizki jokatuetan, aditz laguntzaileen erroa aipatu dugu (§ 23.1d) eta eratorpenari eta hitz elkarketari eskainitako kapituluetan aditzoin terminoa ere erabili dugu (aditzoina da-eta hainbat atzizkiren oinarri eta hitz elkarketa mota batzuetako osagai). Bi termino horiez zer adierazten den hobeto ikusteko, aldera ditzagun hiru forma hauek: etorri, etor, -tor-. Lehen biak forma beregainak dira; azkena ez, eta horregatik eman dugu marratxo artean. Hala ere, lotura estua du aurreko biekin. Nola defini dezakegu forma horietako bakoitza? Etorri aditz kategoriako hitza dela esan dugu kapitulu honen hasieran; horixe da “hitz egiten duena dagoen tokira joan” ekintza izendatzeko erabiltzen duguna, hiztegietako sarrera dena. Baina morfologiaren ikuspegitik, bi morfema, bi osagai ditugu hor: etor kategoria lexikoa eta -i aspektu marka (kategoria funtzionala). Argi ikusiko dugu hori etorri da / etortzen da / etorriko da adizkiak alderatzen baditugu: hiru horietatik lehena erabiliko dugu ekintza hori burutua denean, etortzen (besteak beste) behin eta berriz gertatzen den ekintzaz dihardugunean eta etorriko gertakizun den zerbaitez ari garenean. Beraz, aditz kategoriako hitzak partizipio burutuari dagokion aspektu marka eta guzti aipatzen ditugu (izenak ere artikulu eta guzti aipatzen ditugun bezalaxe).

Baina aspektu markarik gabe ere ager daiteke aditza: etor, ekar, ikus, ikas, ida(t)z, azter… ‘Aditzoin’ esaten diogu euskaraz aspektu markarik gabeko formari. Bi egitura motatan baliatzen dugu euskaraz aditzoina: batetik, hitz berriak sortzerakoan —ikusgarri, ekarpen, azterketa, etorbide, idazluma…—; bestetik, aditzoina ikusiko dugu adizki jokatu askotan ere: etor gaitezen, ikus dezagun, azter dezaket, ikas ezazu…

Aditz erroa oraindik ere elementu txikiagoa da: ez da morfema beregaina, baina aditzaren esanahia adierazten du. Adizki sintetikoetan ageri da dagokion aditzaren erroa: nator, henbilen, zegoen, dakarkit. Adizki horietan, e-tor-i, i-bil-i, e-go-n eta e-kar-i aditzen erroak dira, hurrenez hurren, -tor, -bil-, -go-, edo -kar-. Erro horiei lotzen zaizkie denbora eta pertsona eta numero komunztadura atzizkiak. Baita solaskidea adizkian txertatzeko atzizkiak ere: zetorrek, zekarrenan… Eta adizki analitikoetako aditz laguntzaileetan ere *e-du-n, *e-di-n eta *e-za-n aditz laguntzaileen erroak dira esan dezan, etor dadin edo ekarri ninduen adizkietan ageri direnak.

Aditz gehienek ez dute forma sintetikorik, adizki analitikoak bakarrik era ditzakete. Beraz, aditz guztiek izango dute aditzoina, baina gutxi batzuek bakarrik erroa. Adizki jokatugabeari eskainitako kapituluan aztertzen dira aditzoinak (§ 26.3.2.4) eta aditz erroak (§ 26.1.1).

23.1h Aditz laguntzaileez baliatzen gara ‘modua’ adierazteko. Besterik gabe zerbaiten berri eman nahi dugunean, indikatibo esaten zaion modua erabiltzen dugu. Izan eta *edun aditz laguntzaileek osatzen dituzte indikatiboko adizki analitikoak (perifrastikoak): etorri naiz, esan ziguten. Eskariak, erreguak, aginduak… adierazteko subjuntiboa eta agintera baliatzen ditugu eta dagozkien adizki jokatuak *edin eta *ezan laguntzaileekin eratzen ditugu: ekar dezagun, joan gaitezen, esan iezaguzu. Indikatiboko, subjuntiboko eta aginterazko formen ondoan, baditugu ahalerazkoak eta alegiazkoak ere. Ahalerazkoek *edin eta *ezan laguntzaile hartzeaz gain, -ke- morfema funtzionala dute ezaugarri: etor naiteke, ikus dezakezu. Alegiazko adizkiek ba- aurrizkia edo -ke atzizkia daramate: sartzen balitz, egin balu, sartuko litzateke, egingo luke. Baina aipatu ditugun bi balio horiek baino erabilera zabalagoa du -ke atzizkiak; ahalerazko eta alegiazko formetan agertzeaz gain, aldi oraineko eta iraganeko laguntzaile guztiek har dezakete eta denbora-aspektu-modu perifrasi guztiekin konbina daiteke: sartzen dateke, ikusten duke, ikusi zukeen, sartuko dateke, ikusiko zukeen…… (ikus § 26.3.5.3).

23.1i Adizki jokatuen ondoan ager daitezke beste osagai batzuk ere, hala nola ahal, bide, omen/ei, ote, edo al, -a: etorri omen da; etorri ote da?; etorri al da?; jin dea? Adizki jokatuaren inguruan ematen ditugu, halaber, bai/ba- eta ez, esaten dena baieztatzeko edo ezeztatzeko balio dutenak. Ba- eta ez ere adizki jokatuaren, zehazkiago esanda, laguntzailearen aurre-aurrean ematen dira, partikula modalak edo al galdera marka tartekatzen direnean izan ezik: badoa / ba omen doa; ez doa / ez omen doa; ba ote doa; ba al doa? Bi multzo handitan banatu behar ditugu osagai horiek (EGLU-II 1987b: 486): egia balioarekin zerikusia dutenak (bai eta ez), eta ziurtasun neurriari buruzko ñabardurak edo informazio iturriari buruzkoak ematen dituztenak (ahal, bide, omen/ei, ote). Hirugarren bat gehitu beharko genioke sailkapen horri: galdera egitura nabarmentzera datozen al partikula eta ipar-ekialdeko hizkeretako -a atzizkiak osatzen dutena (§ 10.3.2.5, § 10.4, § 22.9.3). § 23.5. atalean aztertuko ditugu osagai horiek guztiak.

Bada beste morfema bat ere, ohi, kokagunea laguntzailearen aurrean duena: etorri ohi da, egiten ohi zituen… Aspektuari loturiko balioa ematen du eta, horrenbestez, adizki jokatuei eskainitako kapituluan aztertuko dugu, aspektuaz ari den atalean (ikus § 26.1.4.2).

23.1j Modalitatea adierazten dute beste adizki hauek ere: gauza handiak egin ahal ditu, gauza handiak egin asmo zituen, gauza handiak egin behar ditut, gauza handiak egin nahi/gura ditut, gauza handiak egin gogo ditut, ezin ditut liburu horiek guztiak irakurri. Bi aditz ditugu adibide horietako bakoitzean: egin eta irakurri batetik, eta horiei eransten diegun ahal, asmo, behar, ezin, gogo, gura/nahi, uste + izan bestetik. Egin eta irakurri aditzek esaten digute zer gertaeraz ari garen; horiek ematen dute oinarrizko esanahia. Gertaera horretarako ahala, gogoa, asmoa, nahia, beharra edo ezina adierazten duen izenak eta izanek osatzen duen predikatua gehitzean modalitate deontikoa adierazten da gehienetan (ikus § 10.4). § 23.4 atala eskaintzen zaie aditz modalei.

23.1k Aditz perifrasiak. Predikazio berean aditz nagusi batek eta hura osatzera datorren, hari eragiten dion beste aditz batek eratzen duten egiturari esaten zaio aditz perifrasi. Mota horretako egiturak dira -tzen hasi (kantatzen hasi), -tzeari utzi (erretzeari utzi), -tzera joan… Hasi, utzi edo joan aditzek moldatu egiten dute, eragin egiten diote aditz nagusiari (kantatu, erre…). Perifrasi horietako askok modua adierazten dute, edo aspektua; mendeko perpausen harira ikusiko ditugu horietako bat baino gehiago (§ 30.6.3). Berez adizki jokatu gehienek ere egitura analitikoa, perifrastikoa dute: adizki nagusi batez eta adizki laguntzaile batez osaturik daude. Neurri batean, modu bereko egiturak dira kantatzen hasi da, kantatzera doa eta kantatzen du. Baina adizki analitikoetako adizki laguntzailea guztiz gramatikalizatu da, bere esanahia galdu du eta inflexio markei oinarria baino ez die ematen. § 26.4 atalean aztertzen da zer motatako aditz perifrasiak ditugun euskaraz.

23.2. Aditz motak

Hainbat irizpideren arabera sailka ditzakegu aditzak: morfologia egituraren arabera, esanahiaren arabera, hartzen duten laguntzailearen arabera edo argumentu egituraren arabera. Euskal aditzek duten morfologia egitura aztertuko dugu hurrengo puntuan, eta ondorengoan, berriz, aditzen balentzia (zein laguntzaile mota hartzen duten). § 23.3 atalean arduratuko gara argumentuez; eskatzen dituzten parte hartzaileen (eta parte hartzaile hauek duten paper tematikoaren) arabera sailkatuko ditugu aditzak.

23.2.1. Morfologia egitura

23.2.1.1. Aditz bakunak, eratorriak eta elkartuak

23.2.1.1a Morfologia osaera kontuan hartzen badugu, aditz asko eta asko bakunak direla esango dugu. Barne egiturarik ez dutenak, gehiago zati ezin daitezkeenak dira aditz bakunak. Berdin dio jatorriz euskal aditzak diren edo maileguz hartuak: ahaztu, barkatu, bedeinkatu, erori, esan, etorri, etzan, gelditu, ikusi, irakurri, joan, sartu, dimititu, heredatu, simulatu, sufritu…

23.2.1.1b Beste aditz asko izenetatik edo adjektiboetatik eratorriak dira: adiskidetu, amatu, egurtu, gizondu, lekutu, loratu, lotsatu, umetu, zigortu / alaitu, apaindu, belztu, bigundu, gorritu, laztu, sendotu… Eratorpenean aztertzen dira mota honetako eratorriak (ikus § 6.1).

Aditza bera ere izan daiteke aurrizki bat hartu eta beste aditz bat sortzeko oinarria: arraeraiki, berregin, desegin…… (ikus § 6.5).

23.2.1.1c Aditz kategoriako osagai bat eta izen edo adjektibo kategoriako osagaia elkartuz ere sor ditzakegu aditzak. Aditz elkartuak ditugu aurreikusi, gurutziltzatu, hostoberritu, tokialdatu, goretsi, luzetsi (ikus § 9.3).

23.2.1.2. Aditz arazleak

23.2.1.2a Aditz arazle edo kausatiboak ere aditzoinari arazi erantsiz osatzen ditugu: etorrarazi, eginarazi, ibilarazi, ikusarazi, mugiarazi, sinetsarazi… 23. arauan eman zituen Euskaltzaindiak aditz arazleak osatzeko morfologia jarraibideak. Batetik, arazi forma hobetsi zuen euskara estandarrerako, eta ez lehian zuen erazi (adierazi da salbuespena); bestetik, aditzoinari elkarturik idatzi behar dela arautu zuen. Baina arau horretan ontzat eman ziren sortarazi eta agertarazi (aditzoinak berez ez duen -t- dutenak), gero baztertu egin dira Euskaltzaindiaren Hiztegian eta sorrarazi edo agerraraziren alde egin; beste aditz batzuetan ikusiko dugu, ordea, -t-dun aldaera (ulertarazi).

23.2.1.2b Arazi formaren ondoan, erazi (batez ere erdialdeko eta ekialdeko aldaeretan), erazo eta arazo (mendebaldekoetan) ere erabili dira: Beren bide makurrak utz-erazirik ekarri zituen gure lege santako bide zuzenera (Mendiburu); Beretatik asko il erazi zituen (Uriarte); Santa Helenak eraiki erazi zien eliza eder bat (Intxauspe); Ikurrin gorri aundiak aizetan zabal erakusten ditue, eta “Marselletarra” ta “Internazionalen” doiñuak entzun-erazo (Erkiaga).

23.2.1.2c Mendebaldean eragin baliatu da kausatibotasuna adierazteko: Tartetxo bat lehenago otu zitzaidanak […], harexek esan eragin zidan nire graziaren egia (Jimenez); Ikusi eragin diezadala zein onuragarriak diren dauzkagun ohiturak (Elexpuru); Zelan iraun eragingo deutsegu grazia onei? (Mogel); Otsoari belarriak agertu eragin eutsazalako (Agirre). Eragin da, gaur ere, [izena+egin] motako aditz lokuzioen forma arazlea, eginarazirekin batera: Barre eragiten zion horrek (K. Zabala); Txoratu egiten zuen tipulek negar eragin diezaguketela ikusteak (Olarra); Davidek Israel lurraldean bizi ziren atzerritarrak biltzeko agindu eta hargintzan lan eragin zien (Elizen arteko Biblia); Nola daiteke gizon batek milari erasotzea, / eta bik hamar milari ihes eragitea? (J. A. Mujika); Jende askori entzumenean kalte eragiteko bezain zarata ozenak sortzeko gaitasuna (Aldasoro).

Nolanahi ere, ugariak dira arazi hartzen duten [izena+egin] lokuzioak: amets eginarazi, gogoeta eginarazi, ihes eginarazi, negar eginarazi, oihu eginarazi, porrot eginarazi, talka eginarazi, zin eginarazi…: Nik biziki maite dut irri egitea eta irri eginaraztea (Oxandabaratz); Eta horrexek alde eginarazi zien (An. Garikano); Hormonek negar eginarazten zidaten (Iturbe).

Testu zaharretan erazi ere ageri da balio arazleko aditz lokuzioak sortzeko: Zeñak bekatu erazi zion Israeli (Uriarte).

23.2.1.2d Arazi eta eraginen osaerari erreparatzen badiogu, bestalde, bietan ikusiko dugu -ra- morfema, euskararen historian aditz arazleak sortzeko baliatu zena: irakatsi, erakutsi, iragan, erakarri, erantzun, eroan eta beste aditz batzuetan ikus daitekeena (eratorri Arana Goirik sortua). Jatorriz, beraz, ikasi, ikusi, igan, etorri, entzun edo joan aditzen forma arazleak dira aditz horiek, eragin, eginena zen bezala: Mark harturik erekharrak eurekin (Leizarraga); Berak lenik egiten duela, guri gero eragin nai diguna (Mendiburu). Baina literatura tradizioan ere nekez aurkituko ditugu balio arazlean -ra- morfema duten aditz horiek.

23.2.1.2e Bada beste modu bat ere arazle edo kausatibo balioa emateko: aditz laguntzailea. Inkoatibo/kausatibo oposizioa eratzen duten aditzetan ikusten da modu hori: hil da / hil du; atera da / atera du; zuritu da / zuritu du (§ 23.2.2.2f, § 23.2.2.5c, § 23.2.2.5d). “Kausatibo lexiko” deitzen diete Ortiz de Urbinak (2003a) eta Oyharçabalek (2003b) horrelakoei¹⁸⁹. Absolutiboko argumentua besterik ez duten aditzak dira forma kausatiboa horrela adieraz dezaketenak; eta horien artean ere, jarduera edo gertatzea adierazten duten aditzek ez dute balentzia aldaketa onartzen (gertatu da / *gertatu du; mintzatu da / *mintzatu du); ezta aditz bihurkariek ere (ikus § 23.2.2.2): jantzi dut edo garbitu dut aditz trantsitibo hutsak dira, ez jantzi naiz eta garbitu naiz bihurkarien aldaera kausatibo edo arazleak. Egoera nahiz leku aldaketa adierazten duten aditzek eta aditz psikologikoek bakarrik era dezakete aldaera kausatiboa laguntzailea aldatuz (Oyharçabal 2003b): hautsi da / hautsi du; zabaldu da / zabaldu du; hurbildu da / hurbildu du; aspertu da / aspertu du; izutu da / izutu du.

23.2.1.3. Aditz predikatu konplexuak

Ugariak dira izen batez, adjektibo batez, adberbio batez edo postposizio sintagma batez gehi aditz batez osatutako aditz predikatu konplexuak ere. Hitz bat baino gehiagoz osaturiko aditz hedatutzat jo ditzakegu halakoak, sintaxiaren eta morfologiaren artean kokatzen direnak: badituzte morfologiako egituren ezaugarriak, baina baita sintaxi egiturenak ere (Zabala 2004). Predikatu konplexu hauetako aditzen eduki semantikoa murriztua izan ohi da: aditz arinak (egin) edo lotura aditzak (izan, egon, ibili) izaten dira. Osagaien jokabide sintaktikoan zurruntasun maila desberdinak aurkituko ditugu: aditz predikatu horietako batzuetan osagaien hurrenkera guztiz zurruna da; beste batzuetan malguagoa. Esanahiari dagokionez, ihartze prozesuak gertatzen diren heinean, esanahia ezin izaten da osagaienetatik abiatuta asmatu. Ikasi egin behar izaten da.

Atal honetan predikatu konplexu hauen morfologia egituraz arduratuko gara eta aurrerago aztertuko dugu hauen balentzia eta argumentu egitura (ikus § 23.2.2 eta § 23.3).

23.2.1.3.1. [izena + egin], [PS/adberbioa + egin] egiturako aditz lokuzioak

23.2.1.3.1a Izenak eta aditz arin batek osa dezakete predikatua. Adibidez: agur egin, alde egin, aurre egin, barau egin, barre egin, dantza egin, dei egin, deiadar egin, doministiku egin, eraso egin, errieta egin, eskaera egin, eztanda egin, eztul egin, garrasi egin, hitz egin, hots egin, huts egin, ihes egin, iruzur egin, irri egin, jolas egin, kalte egin, keinu egin, kale egin, lan egin, lo egin, min egin, muzin egin, negar egin, oihu egin, otoitz egin, porrot egin, salto egin, tiro egin, traizio egin, txalo egin, uko egin, zalantza egin, zin egin. Batzuetan lokuzioan bakarrik aurki daiteke lehen osagaia: laprast (egin), turrut (egin). Aditz lokuzio esaten zaie horrelako egitura duten predikatuei. Gramatikari batek baino gehiagok aditz elkartuen artean aztertu dituzte; izan ere, itxuraz, izenaz eta aditzaz osatutako aditz elkartuak dirudite, hostoberritu edo gurutziltzaturen parekoak. Horixe dute, hain zuzen ere, lokuzio hauek lehen ezaugarri morfologikoa, izen soila (determinatzailerik gabea) izatea lehen osagaia.

23.2.1.3.1b Meteorologiako gertakariak adierazten dituzten euria egin, elurra egin, izotza egin… aditzetan lehen osagaiak badu mugatzailea, baina hori da har dezaketen determinatzaile bakarra; ezin dute, adibidez, erakuslerik hartu (*elur hori egin, *izotz hau egin). Nolanahi ere, determinatzailerik gabeak ere badira: bero egin, hotz egin.

Meteorologia gertakariak adierazi ez arren, aurki daitezke lehen osagai determinatzailedunak (gutxi izan arren): bizarra egin, harrikoa egin, itxura(k) egin, planta(k) egin. Baita -a/Ø alternantzia ere: eztul egin (ugariena) / eztula egin.

Askoz adibide gutxiago ditugun arren, adberbioa edo postposizio sintagma ere izan daiteke lehen osagaia: atzera egin, aurrera egin, behera egin, borrokan egin, euskaraz egin, gora egin, haginka egin, hanka egin, harrika egin, hazka egin, hegaz egin, hegan egin, korrika egin.

23.2.1.3.1c Mugatzailerik hartzen ez duen lehen osagaia izateak berarekin dakar aditz hauek ez erreferentzialak izatea; hau da, erreferentzia jakina baino areago, erreferentzia generikoa dute (lan egin / agindu dizuten lana egin). Honetan ere bat letozke hitz elkartuen erreferentzia generikoarekin. Determinatzailea hartu arren, euria edo elurra generikoak dira, ez espezifikoak.

23.2.1.3.1d Baina lokuzio hauek badituzte aditz elkartuetatik bereizten dituzten ezaugarriak ere; Hitz-Elkarketa/3 lanean jaso zituen Euskaltzaindiak (1991) funtsezko ezaugarriak. Mota hauetako aditz lokuzioak aztertu dituzten hizkuntzalariek ere (besteak beste, Mitxelena 1977d; Azkarate 1990b; Zabala 2004; Martinez 2015) hainbat ezaugarri nabarmendu dituzte: partitiboa hartu ahal izatea, izena lekuz aldatzeko aukera, edo elipsia koordinazio egituretan. Horregatik, ihartzera jo duten jatorrizko sintaxi egituratzat hartu beharko lirateke. Ihartze bide horretan, esanahi berezia ere hartu du zenbait aditz lokuziok: hanka egin, kale egin, porrot egin. Ihartze bide horretan aurrera egin ahala, galdu egiten dituzte sintaxi egituren antzekotasunak: hurrenkera finkoa izaten dute, izenak ez du partitibo markarik hartzen eta abar (*ez du kalerik egin, *egin zuek porrot…).

23.2.1.3.1e Partitiboa onartzen du lehen osagaiak gehienetan, ez du lanik egin, ez du negarrik egin… Egia da aditz esapide hauetako batzuetan izenak ez duela partitiboa hartzeko aukerarik, ez behintzat bestelako ñabardura semantikoren bat erantsi gabe (ez du hitz egin / ez du hitzik egin, ez du inoiz hutsegin / ez du inoiz hutsik egin). Gutxi batzuk dira horrelakoak, ihartutzat har daitezkeenak hain zuzen ere (alde egin, huts egin, kale egin, porrot egin). Lokuzio gehien-gehienek onartzen dute partitiboa (Martinez 2015), baina ez amaiera edo muga jakinik gabeko jarduerak aditzera ematen dituztenek (Etxepare 2003): esaterako, argi igorpena adierazten dutenek (dir-dir egin), edo erdiespenak adierazten dituztenek (bat egin, eztanda egin, leher egin).

23.2.1.3.1f Sintaxi egituren pareko askatasuna dute aditz lokuzio haueta- ko askok eta askok osagaien ordenari dagokionez: izena lekuz alda daiteke galdegai/mintzagai jokoaren arabera (§ 41.4.1-2): Egiozu otoitz Profetari (Zubizarreta); Ez dizut nik dei egin. Itzul zaitez eta egizu lo (Elizen arteko Biblia). Bi aditz lokuzio ditugu adibide horretan: lehenak [izen+aditz] ordena gorde du, bigarrenean izena atzera pasatu da, mintzagai hanpatugabearen gunera. Galdegai kontrastea ere marka daiteke lokuzio horietako izenekin: Baina umeak ez du lo egiten, negar baizik. Diskurtso markatzaileak ere eman daitezke izenaren ondoren: Batzuetan barre ere egiten du (Oñederra); Baina lo behintzat ez zuen askorik egingo (Olano).

23.2.1.3.1g Bi aditz lokuzio koordinatzean, aditzaren elipsia, lehen lokuzioko aditza isilpean uztea da ohikoena: Otoitz eta barau egin ondoren; Askok, handi nahiz txiki, iseka eta irain egiten zieten (Asisko Frantzisko, Asisko Klara); Vassiak ez zekien barre edo negar egin (Sastre). Egiazko aditz elkartuetan ezin da lehen osagaiko aditza isilpean utzi: *leku eta herrialdatu.

23.2.1.3.1h Lokuzio hauetako egin aditz arina da, berezko esanahirik ia ez duena. Ez da esanahi osoa duen egin, zerbait sortzea adierazten duena (etxea egin, habia egin, tratua egin). Egin horren objektuak erreferentzialtasun osoa izaten du eta erlatibo baten buru izan daiteke (txoriak egin duen habia, egin duzuen tratu hori). Subjektuak, berriz, ‘egilea’ paper tematikoa (ikus § 23.3) hartzen du. Egin arinak ez du horrelako ezaugarririk; ezin dio subjektuari paper tematiko jakin bat esleitu. Izenak eta aditzak osatzen duen lokuzioak du eginkizun hori. Horregatik, izenaren araberakoa da lokuzioak subjektuari esleitzen dion paper tematikoa: hitz egin (egilea), barau egin (esperimentatzailea). Bi egin hauetaz gain, egin aditz laguntzaile ere bada mendebaldeko hizkeretan (esan dagigun egia osoa (§ 26.3.3)) eta aditzaren beraren galdegaitasuna nabarmentzeko ere erabili ohi da Hegoaldean (ikus § 41.4.1d, § 41.4.1e).

23.2.1.3.1i Aditz lokuzio hauetako askok eta askok jarduera motaren bat adierazten dute: barau egin, barre egin, dantza egin, errieta egin, garrasi egin, hegan egin, iruzur egin, iseka egin, lan egin, lo egin, mesede egin, oihu egin, porrot egin, pixa egin… Beste batzuek burutzapenak (harrikoa egin) edo erdiespenak (alde egin, ihes egin, irrist egin, tiro egin); batzuek egoerak ere adierazten dituzte (bero egin). Argi geratzen da amaierarik gabeko jarduera adierazten duten eta amaiera duen aditz predikatuaren arteko aldea: Jonek bi orduan lan egin du, baina ez du lana amaitu / *Jonek bi orduan harrikoa egin du, baina ez du harrikoa bukatu (Zabala 2004; Martinez 2015). Aditzak bere baitatik dakarren aspektuari aktionsart edo aditzen aspektu lexikala esaten zaio (ikus § 26.1.4.1).

Rodríguezek eta García Murgak (2001), Etxeparek (2003), Zabalak (2004) eta de Rijkek (2008) [izena + egin] lokuzioen sailkapen semantikoa ere egin dute. Hiru sailkapenak guztiz bat etorri ez arren, honako sail hauek bereiz ditzakegu:

a) Igorpenak adierazten dituztenak, dela soinu igorpenak (barre egin, deiadar egin, hasperen egin, intziri egin, negar egin, oihu egin, zurrunga egin), dela hizketazko igorpenak (agur egin, berba egin, birao egin, burla egin, dei egin, errieta egin, galde egin, hots egin, mehatxu egin, oles egin, otoitz egin, zin egin), edo argi igorpena adierazten dutenak (dir-dir egin, diz-diz egin).

b) Jarduera fisikoak eta kognitiboak adierazten dituztenak, mugimendua adierazten dutenak barne: amets egin, duda egin, gogoeta egin, hausnarketa egin, kasu egin, kontu egin, itxura(k) egin, muzin egin, paso egin, zirt edo zart egin; aharrausi egin, botaka egin, dar-dar egin, doministiku egin, eztul egin, kaka egin, lo egin, oka egin; ausiki egin, bultza egin, buru egin, gogor egin, haginka egin, hozka egin, kalte egin, putz egin; alde egin, hanka egin, ihes egin, irrist egin, jauzi egin, korrika egin, labain egin, laprast egin.

c) Bestelako jarduerak adierazten dituztenak: bekatu egin, bizarra egin, guardia egin, harrikoa egin, huts egin, lan egin, ohea egin.

d) Gertaera meteorologikoak adierazten dituztenak: bero egin, eguzkia egin, euria egin, fresko egin, hotz egin, izotza egin.

23.2.1.3.2. [izena/DS + eman/hartu] egiturako aditz lokuzioak

23.2.1.3.2a Eginen ondoan, maiztasun txikiagokoak izanik ere, badira eman eta hartu aditzekin osatutako lokuzioak ere: abisu eman, adore eman, aholku eman, amaiera eman, amore eman, antz eman, arrazoi eman, atsegin eman, aukera eman, beldur eman, berri eman, buru eman, fede eman, kasu eman, kontu eman, lur eman, meza eman, min eman, musu eman, nazka eman, pena eman, su eman; arnasa hartu, atseden hartu, esku hartu, hats hartu, kargu hartu, kontu hartu, lo hartu, mendeku hartu, min hartu, parte hartu, su hartu, usain hartu…

Hauetan ere lehen osagaia gehienetan determinatzailerik gabeko izen soila izaten da, baina determinatzaile eta guztikoa ere izan daiteke (are plural markaduna): animoak eman, beldurra eman, eskerrak eman, etsia hartu, lanak eman, bide(a) eman, kontuak eman… Baina determinatzailea finkatua dago, ez dago aukerarik beste determinatzaile bat aukeratzeko.

Ergatibo sintagma ere izan daiteke lehen osagaia: buruak eman, bihotzekoak eman. Hemen sar daiteke aurreraxeago determinatzaile sintagma edo postposizio sintagma lehen osagai dutenen artean sartu dugun gogoak eman ere (§ 23.2.1.3.3).

23.2.1.3.2b Lokuzio hauetako izen osagaiak ere eginekin osatzen diren lokuzioetakoen ezaugarriak ditu: lekuz alda daiteke (hau da, mintzagai hanpatugabe gisa eman daiteke), partitiboa har dezake eta abar. Gauak ematen dit beldur; Egizu kontu; Besoak ez zion jada minik ematen (I. Mendiguren).

23.2.1.3.2c Batzuetan, izen bera izanik, egin nahiz eman aditzekin osa daiteke lokuzioa, esanahia aldatu gabe: atsegin egin / atsegin eman, min egin / min eman, errieta egin / errieta eman. Beste batzuetan, ostera, esanahi desberdina dute lokuzio batek eta besteak: ikara egin / ikara eman.

23.2.1.3.2d Lokuzio hauetako aditzen esanahia, funtsean, eman eta hartu aditzen esanahi bera da (edo oso gertu dago, behintzat). Hortaz, ezin esan dezakegu eginen pareko aditz arinak direnik. Aditzaren argumentu egitura bera du lokuzioak ere: egilea edo arazlea adierazten du eman lokuzioetako subjektu ergatiboak; esperimentatzailea, aldiz, hartu lokuzioetakoak: min eman zidan irainak / batek edo bik min hartu zuten orkatila arroketan bihurrituta (K. Izagirre). Horregatik ez da harritzekoa mota honetako bikoteak aurkitzea: atsegin eman / atsegin hartu, esku eman / esku hartu, hats eman / hats hartu, min eman / min hartu.

23.2.1.3.2e Eman eta hartu aditzekin osatzen diren lokuzio gehienek modu bateko edo besteko jarduerak adierazten dituzte: jarduera fisikoak (arnasa hartu, hats hartu), psikologikoak (amore eman, atentzioa eman, atsegin eman, atsegin hartu, etsia hartu, min eman, min hartu), pertsonen arteko harremanekin zerikusia dutenak (aurpegi eman, bizkarra eman, errieta eman, eskerrak eman, fede eman, kargu hartu, kontu(ak) hartu, musu eman…). Beste batzuek ekintza baten hasiera edo amaiera adierazten dute: azkena eman, buru eman, hasiera eman, gaina hartu (Zabala 2004).

23.2.1.3.3. [izena/DS/PS + eman, hartu, jan, jo, lotu, sartu…]: lur jo, gogoak eman, bideari lotu, kontuan hartu

23.2.1.3.3a Aditz predikatu konplexutzat har ditzakegu azkena jo, behea/erreka jo, begiak ireki, begiak itzuli, begiak josi, burua jan, gaitz opa, hitza bete, hanka sartu, hitza jan, kontu atera, larrua jo, lur jo, kanpaia jo, txalo jo, ziria sartu…

Predikatu hauetako aditzak eduki semantiko osoa du (ezin da esan aditz arina denik), baina osagaien morfologia berezia da eta, batez ere, esanahia gehienetan ez da konposizionala. Izan ere, determinatzaile sintagmak ez du aukerarik ematen plurala hartzeko (edo singularrean azaltzeko plurala bada), edo erakusle determinatzailea hartzeko (*begi horiek josi). Bide beretik, postposizio sintagma lehen osagai dutenetan ere, ez dago aukerarik beste postposizio atzizki bat hartzeko: kontuan hartu bai, baina *kontura hartu ez; burutik egin bai, baina *buruan egin ez, eta abar.

Esanahia ere askotan ezin da asmatu izenaren eta aditzaren jatorrizko esanahia kontuan hartuta. Mota honetako predikatuen deskribapen zehatza aurki daiteke Zabalaren (2004) lanean.

Nolanahi ere, zalantzazkoa izan daiteke aditz predikatu konplexutzat hartu behar ditugun ala ihartutako esapidetzat.

23.2.1.3.3b Lehen osagaia ergatibo edo datibo sintagma ere izan daiteke: arimak eman, buruak eman, gogoak eman, loak hartu, negarrari eman, bideari lotu, ihesari lotu. Ekintza baten hasiera adierazten dute datibo sintagma duten predikatuek. Orduan buruak eman zidan, edo gogoak, edo arimak, edo nik ote nekien ba ni baitako zerk eman zidan, alferrik zirela otoitzak (Jimenez).

23.2.1.3.3c Postposizio sintagma dute lehen osagai beste askok. Horrelako egitura batzuek egoerak eta egoera aldaketak edo jarduerak adierazten dituzte: aldean izan, bistan izan, boladan egon, burutik egon, gogoan izan, hizpidean egon, kontuan eduki, kontuan izan, modan egon, modan jarri, jolasean ibili, lanean aritu. Beste batzuetan, adjuntua da postposizio sintagma, modifikatzailea, -n, -ra edo -tik postposizio atzizkiak har ditzakeena: ahotan hartu, ahotan erabili, gogoan erabili, gogoan hartu, kontuan hartu, harira etorri, pikutara bidali, bazterrera eman/utzi, burura ekarri/etorri, gogora ekarri/etorri, larrutik pagatu, burutik egin, eskutik irabazi, eskutik eduki.

23.2.1.3.3d Osagaien hurrenkerari dagokionez, predikatu konplexu hauetako askok ematen dute aukera lehen osagaia aditzaren ondoren emateko (mintzagai hanpatu egiteko, alegia): Ez dator harira, ordea, nire barrukotasunaren zoko ilunak airatzea (Saizarbitoria); Entzumenaren sentiberatasuna kentzea eta tresnaz lagundutako komunikazioa daude boladan (Olarra); Ahalik eta erarik naturalenean erditzea dago modan (Iturbe); Botanikaz edo geologiaz pentsatzeak Artola dakarkizu burura (Montoia). Hala ere, semantikoki ihartuak dauden predikatuetan nekez aldatuko dugu osagaien hurrenkera: ??Bidali pikutara lagun horiek; ???Lanean izandako hanka sartzea pagatu zuen larrutik. Atal honetan aztertu ditugun gainerako predikatu konplexuen parekoak dira honetan.

23.2.1.3.4. [izena/adjektiboa + izan (da/du)] egiturako aditz predikatuak

23.2.1.3.4a Beste predikatu batzuek [izena + izan (da/du)] egitura dute. Bi motatako aditzak bereiz ditzakegu izan aditzaren balioen arabera (izan naiz / izan dut). Lehen motakoak naiz laguntzailea hartzen dutenak dira: adin izan, ahalke izan, aiher izan, arrangura izan, beldur izan, damu izan, egarri izan, falta izan, gai izan, gauza izan, gose izan, kexu izan, lotsa izan, pena izan… Hemen adibide batzuk: Zure adin ginenean Otañoren kantuak abesten genituen (Salaburu); Arrangura dela etxe horren geroaz diru aldetik (X. Arbelbide); Pena litzateke hau guztia bertan behera uztea (Juaristi).

Bigarren motakoak, du laguntzailea hartzen dutenak, berriz: ardura izan, arrazoi izan, axola izan, balio izan, behar izan, damu izan, desio izan, gorroto izan, higuin izan, merezi izan, nahi izan… Batzuetan zaila da lehen osagaia zein kategoriatakoa den esatea, predikatuaren barruan bakarrik erabiltzen baita: itxaro izan.

23.2.1.3.4b Hala ere, lokuzioko osagai diren hitz askoren izen kategoria ez dago beti garbi. Adibidez, gose, egarri, lotsa, beldur eta gisakoak garbi dago izentzat jotzekoak direla testuinguru askotan, baina egoera sentipen bati dagozkion predikatu osagarri gisa erabiliak dira lokuzio arrunt askotan: gose/beldur naiz¹⁹⁰. Bestalde, jakina da izenak ere predikatu osagarri funtzioan joan daitezkeela (izen eta adjektibo kategorien arteko muga ere ez da garbi eta finkoa beti: langile (oso) gaztea / gazte (oso) langilea). Alkate / lagun / gidari da/dute eta gisakoak, berriz, predikatu osagarrizko esapide arruntak dira (§ 24.2c).

23.2.1.3.4c [adjektibo+izan] egiturako predikatuak ere baditugu: ageri izan, aiher izan, aski izan, ezagun izan, gogoko izan, gustuko izan, hobe izan, komeni izan, nahiago izan, nabari izan, posible izan, segur/ziur izan, zale izan, zilegi izan… Zalantza sor daiteke predikatu konplexutzat hartu behar diren mota horretako egiturak ala lehen mailako predikaziotzat (ikus § 24.3.3.1). Predikatu nagusiaren barruan ageri dira beti adjektibo horietako batzuk, inoiz ez sintagma baten barruan (aiher, aski, komeni, nahiago…); baina horrek berak ere zalantzan jartzen du egiaz adjektibo kategoriakoak diren. Bestalde, predikatu konplexua da argumentuak hautatzen dituena, dela perpaus osagarri jokatua (nabari du ez dela asko ibili mendian), dela perpaus osagarri jokatugabea (merezi du gauzak patxadaz egitea). Horregatik hartu ditugu predikatu konplexutzat.

23.2.1.3.4d Badira da nahiz du laguntzailea hartzen duten predikatuak: ageri da / ageri duzu, ezagun da / ezagun duzu, damu naiz / damu dut eta abar. Hiztegiek ematen dute predikatu bakoitzaren balentziaren edo erregimenaren berri.

23.2.1.3.4e Predikatu hauetako aditza, izan (da zein du), ia laguntzaile soila da; izenak ematen du esanahia eta aditzaren aspektu balioak adierazteko euskarria baino ez da izan: maite izan dut, maite izaten dut, maite izango dut (ikus § 26.5). Baina batzuetan izenak zuzenean har dezake aspektu prospektiboaren morfema: maiteko zaitut, beharko dut, axolako dizu, nabariko da. Inoiz isilpean ere utz daiteke izan: Merezi bai zuek jan gabe gelditzea!

23.2.1.3.4f Predikatu hauetan ere osagaiek aditz elkartuek ez bezalako jokabidea dute. Aurreko aditz predikatu konplexuetan ikusi dugun bezala, izena lekuz alda daiteke beste osagai baten galdegaitasuna markatzeko: Bihotz-bihotzez zaitut maite; Ez izan horien beldur; Horregatik naiz beldur (Elizen arteko Biblia); Jaunari bakarrik izan beldur (Elizen arteko Biblia); Ez da kexu sortutako ezerengatik (J. M. Lekuona). Baina aspektu ñabardurak adierazteko izan ere ageri denean (kexu izan, kexu izaten, kexu izango), corpusetako adibideek erakusten dute ez dela hurrenkera aldaketarik gertatzen: Ez gaitezen kexu izan ezin garelako […] pozez garrasika hasi (Atxaga); Jakizue berarekin noranahi heltzen zaretelarik ere, ez naizela kexu izango (Montorio); Ez zara ezeren beldur izango (Elizen arteko Biblia).

Bi predikatu elkartzen ditugunean ohikoa da aditzaren elipsia: Eskertu egin zuten Irisarriren eskaintza, gose eta egarri baitziren (Juaristi); Bereziki laborariak kexu eta arrangura direlarik (Aintziart). Beste egitura hauetan ere aditza isilpean uzten dugu: Ni beldur, ez dela sekulan ezkonduko Dominique (Landart).

23.2.1.3.4g Izan aditzaren laguntzarekin osatzen diren predikatu hauek aditz eratorria dute askotan ondoan: beldurtu, maitatu, gosetu, egarritu, lotsatu, damutu, gorrotatu, higuindu, zaletu… Ez dira, baina, guztiz berdinak. Egoera aldaketa adierazten dute horietako askok (ez guztiek), aditz telikoak dira eta inkoatibo/kausatibo oposizioa eratzen dute (ikus § 23.2.2.2f, § 23.2.2.5c, § 23.2.2.5d): beldurtu (da/du), gosetu (da/du), egarritu (da/du), damutu (da/du), higuindu (da/du) edo zaletu (da/du). [Izena+izan] egiturakoek, ostera, gehienetan egoerak adierazten dituzte (ikus § 11.5d).

23.2.1.3.4h Emankortasunari dagokionez, Hitz-Elkarketa/3 lanean (1991: 20) esaten den bezala, adibideek zerrenda dagoeneko osatua eratzen dutela dirudi; aspalditxoan ez da berririk sortu. Beste modu batera esanda, egitura hauek ez dira gaur emankorrak.

23.2.1.3.5. [adberbioa/PS/adjektiboa + egon, ibili] aditzekin osatutako predikatu konplexuak

23.2.1.3.5a Predikatu konplexuen artean sartu izan dira, azkenik, egon eta ibili aditzekin osatzen diren zain egon, eske ibili, bila ibili eta gisakoak. Jarduera adierazten dute ibili aditzarekin osatzen diren predikatuek. Egoera, berriz, egon aditza daramatenak. Adi egon, argi egon, bero egon, garbi egon, zain egon; adi ibili, argi ibili, bila ibili, eske ibili, oker ibili.

Lehen osagaia adberbio kategoriakoa izan daiteke edo postposizio sintagma (adi, eske, zain, jolasean, lanean), baina baita adjektiboa ere (adi/oker egon, oker ibili, zintzo ibili).

23.2.1.3.5b Zalantza sor daiteke lehen zein bigarren mailako predikazio egituratzat hartzekoak diren aditz predikatutzat eman ditugun horiek (§ 24.3.3.2). Interpretazio baten edo bestearen alde egiten lagun diezaguke aztertzeak aditzaren eta [X + aditza] egituraren artean alderik ote dagoen hautatzen dituzten osagaiei dagokienez. Irizpide hori kontuan izanik, argi egon eta garbi egon aditz predikatu konplexutzat hartzekoak dira: biek har dezakete perpaus osagarria, egon aditzak hauta ez dezakeena. Bero/hotz/ilun egon ere aditz predikatuak dira, gertakari meteorologikoa adierazten dutenak; bero, hotz edo ilun ez dira hor subjektu baten egoera mailako predikatuak. Aldiz, gertakari meteorologikoetatik kanpo, kafea bero dago edo aretoa ilun dago esaten dugunean, predikazio egituren aurrean egongo ginateke. Oker egon, oker ibili nahiz zintzo ibili, ostera, hobeto esplika daitezke predikazio egitura moduan.

Zain, bila eta eske berez dira argumentu egituradunak, aditzaren beharrik ez dutenak osagarria hautatzeko. Beraz, erraz azter daitezke “(norbait) egon/ibili _PRED[X+bila, eske, zain]_PRED” moduan, non X bila, eske edo zainen argumentu den. Egitura berekoa da eske etorri ere. Adik ere har dezake datibo sintagma, zeri adi. Nolanahi ere, badirudi egitura hauek predikaziozko beste adibide batzuek (kezkatuta ibili, nekatuta egon eta abar) baino lexikalizazio maila handiagoa dutela. Eta gogoan izan behar da batzuetan aditzari begirako adberbioen eta bigarren mailako predikazioaren arteko muga lausoa izaten dela.

23.2.2. Kasu-balentziak

23.2.2.1. Kasu-balentziaren araberako lau aditz mota nagusiak: da, du, zaio, dio

23.2.2.1a Aukeratzen duten laguntzaile motaren arabera bereizten ditugu aditzak hiztegian da, du, zaio eta dio motako aditzak. Zehatzagoa litzateke esatea aditzek ezartzen dutela, esanahiaren arabera, zenbat parte hartzailek eta zer motatakoak agertu behar duten perpausean. Eta parte hartzaile horien araberakoa dela laguntzailea (ikus § 23.1b). Aditzaren argumentu egitura esaten zaio horri eta hurrengo puntuan hartuko dugu aztergai. Hemen laguntzailearen arabera bereizten ditugun lau aditz mota horiez arituko gara. Aditzaren balentzia edo erregimena deitzen zaio aditz batek, inguruan behar dituen parte hartzaileen arabera, hartzen duen laguntzaile motari.

23.2.2.1b Guk lau aditz mota aipatu baditugu ere, bi multzo nagusitara bil ditzakegu lau horiek: da/zaio batetik eta du/dio bestetik. Hau da, da aditzak / du aditzak. Izan ere, oinarrizko bi sail bereizten ditu gramatika tradizionalak, erregulartasun handia erakusten dutenak: intrantsitiboak eta trantsitiboak (euskaraz iragangaitz eta iragankor ere esan zaienak). Da motakoak dira, oro har, aditz intrantsitiboak eta du motakoak, trantsitiboak.

23.2.2.1c Bistakoa denez, perpausa osatuko bada, aditz guztiek behar dute subjektu izango den sintagma bat (eguraldi aditzak izan ezik, aurreraxeago ikusiko dugun moduan). Egiturazko kasuan joatekoak diren sintagmen artetik kasu absolutibokoa bada aditzak subjektu gisa hartzen duen sintagma, aditz hori intrantsitiboa dela esaten da. Kasu horretan, ez da izango perpausean objektu zuzen funtzioko sintagmarik: Aulkia erori da. Aldiz, aditzak kasu ergatiboko sintagma hartzen badu subjektutzat, eta, subjektu horretaz gainera, kasu absolutiboko objektu zuzen bat, aditz hori trantsitiboa dela esaten da: Haurrek aulkia bota dute. Badira subjektutzat kasu ergatiboko sintagma hartu arren, objektu zuzenik ez duten aditzak: Jonek oso ondo eskiatzen du. Intrantsitiboak dira hauek ere (intrantsitibo ergatibodunak). Beraz, objektu zuzen funtzioko sintagma izatea da irizpide nagusia aditz intrantsitibo eta trantsitiboen arteko bereizketan.

Bai intrantsitibo eta bai trantsitibo askok kasu datiboko sintagma bat ere har dezakete, beste balentzia bat gehituz: Aulkia erori zaio haurrari; Haurrek aulkia bota diote atezainari.

Beraz, aditzaren balentzia (laguntzaile mota) eta egiturazko kasuak alderatzen baditugu, honako eskema hau dugu:

23.2.2.1d Ohar batzuk egin beharra dago, hala ere. Lehenik, aditz bakoitzaren semantikaren arabera, datiboko sintagma ez da beti izango gehitua edo aukerakoa: iruditu zaizu (*iruditu da); ondo iritzi dio (*du). Bigarrenik, aditz batek berak adiera bat baino gehiago izan dezake perpaus batean edo bestean, eta horrek eragin balentzia-jokoan ere: lagunak egunkaria dakar(kio) / egunkariak berri hori dakar(?kio); autoa aurreratu dut / dirua aurreratu dit. Hirugarrenik, aditz batzuk forma berean egokitu daitezke balentzia joko bat baino gehiagotan, edo guztietan: sartu da / sartu du / sartu zaio / sartu dio.

23.2.2.1e Gure gramatika usadio zabalduenean, honela adierazi izan dira lau kasuok: NOR, NOR-NORK, NOR-NORI, NOR-NORI-NORK. Izendatzeko modu horrek baditu zenbait akats aski agerikoak. Alde batetik, ordena jakin bat iradokitzen du egiturazko kasuen artean, eta, bestetik —eta garrantzi handiagoa du bigarren kontu honek— NOR galde-izenordainak barnean hartu nahi edo behar lituzke hor ZER izenordainari dagozkionak ere (eta ZER izenordainari dagokion hori, bestalde, izen sintagmaz nahiz askotariko perpausez osatua izan daiteke, perpaus osagarrien kapituluan ikusiko dugun bezala: ikus § 30.1.1).

Horregatik, ohikoagoa dugu gramatika eta hiztegi modernoetan bestela adieraztea aditz mota, hirugarren pertsona gramatikaleko adizkiak markaturik haren balentzia-jokoa (komunztadura tarteko), hots, aditz horrekin joatekoak diren osagai nagusiak (egiturazko hiru kasuotan doazenak, alegia: absolutiboa, ergatiboa eta datiboa). Hala, da, du, zaio, dio motako aditzak bereizten ditugu.

23.2.2.1f Azkenik, aipa dezagun, goraxeago esan bezala, badirela bestelako izen tekniko batzuk datiboko sintagma hartzen duten aditzentzat ere: da (intrantsitiboa), du (trantsitiboa), zaio (intrantsitibo datiboduna), dio (ditrantsitiboa). Nomenklatura horretan, di-trantsitibo terminoaz adierazten da bi objektu dituela aditzak: zuzena eta zeharkakoa (euskaraz, datiboak adierazia betiere bigarrena). Ditrantsitibo da nazioarteko nomenklatura, aldi berean, trantsitibo eskatzen duena.

23.2.2.1g Aditzen balentzia eta aditz jakin batekin ager daitezkeen egiturazko kasuak kontuan hartuta, honako sailkapen hau egingo dugu: aditz intrantsitiboak, intrantsitibo datibodunak, intrantsitibo ergatibodunak, trantsitiboak, ditrantsitiboak (edo trantsitibo datibodunak). Aditzen esanahia hartzen da kontuan aditz mota horietako bakoitzean azpisailak egiteko. Etxepareri (2003) jarraituko diogu ondorengo sailkapenean.

23.2.2.2. Aditz intrantsitiboak

23.2.2.2a Subjektu funtzio sintaktikoa betetzen duen argumentua baino hautatzen ez duen aditzari esaten zaio aditz intrantsitibo; objekturik hartzen ez duenari. Da laguntzailea hartzen dute aditz intrantsitibo gehienek (intrantsitibo absolutibodunek, alegia); eta perpausean absolutibo kasua hartzen du aditzaren argumentu bakarrak. Aurrerago aztertuko ditugu subjektua eta zeharkako objektua (hau da, absolutiboa eta datiboa) hautatzen duten intrantsitiboak (§ 23.2.2.3) eta argumentu bakarrari, subjektuari, ergatibo kasua ezartzen diotenak (§ 23.2.2.4).

Intrantsitiboa da, beraz, izatea, existentzia adierazten duen izan (eta existitu): ni naiz nirez, nire borondatez; bai eta egitura kopulatiboetako izan eta egon ere, dela egoera mailako predikazioa —haien mende gaude, pozik gaude, nekatuta gaude—, dela izaki mailakoa —gure alaba oso bizkorra da— (§ 24.3.3).

Lanbidea adierazten duten izenekin ere biak ager daitezke, izan eta egon: Maider irakasle dago Cambridgen / Maider irakasle(a) da Cambridgen. Egon hautatzean, aldi baterako lanbidea dela ematen dugu aditzera; izanek, aldiz, Maiderren lanbidea zein den adierazten du (eta bide batez, zein den bere lanlekua).

Perpaus existentzialak ere intrantsitiboak, argumentu bakarrekoak dira, egon aditzarekin eratzen ditugunak (eta ipar-ekialdean izan aditzarekin): Badago salda; Badago/bada filosofiaren eta erlijioaren arteko muga gaindiezin bat.

23.2.2.2b Egoera fisiko eta mentalak adierazten dituzten aditz hauek ere intrantsitiboak dira (horien artean [izena + izan] egiturako asko): gaixo dago, haserre dago, ahalke da, beldur da, damu da, gose da, herabe da, lotsa da… Gaur ere oraindik herabe naiz haren izena ahoskatzeko (M. Mujika); Damu zara, ahalke zara, lotsa zara (Montoia).

Egoerak adierazten dituzte aditz hauek, baina ondoan duten aditz eratorriek (gaixotu, haserretu, ahalketu, beldurtu, damutu, gosetu, lotsatu) egoera aldaketa adierazten dute (ikus § 23.2.2.2e).

23.2.2.2c Kokapena eta noranzko mugimendua adierazten duten aditzak: ailegatu, egon, erori, etorri, gelditu, gerturatu, hurbildu, hurreratu, ibili, igaro, igo, iritsi, irten, jaiki, jaitsi, joan, kokatu, partitu, sartu, urrundu.

Aditz hauetako batzuk trantsitibo moduan ere erabil daitezke (du laguntzailearekin): gelditu, gerturatu, hurbildu, hurreratu, ibili, igaro, igo, jaitsi, kokatu, sartu edo urrundu. Bi motatako aditzak ditugu hor. Batetik, bide batean zehar aurrera egiten duen mugimendua adierazten dutenak: ibili, igaro, igo edo jaitsi. Horrelako aditz trantsitiboek adierazten dute objektuaren azalera guztia hartzen duela mugimenduak: Mendia igo dut, aldapa jaitsi dut, mendialde guztia ibili dut goitik behera (Juan Garzia). Beste aditz batzuek irakurketa kausatiboa dute; da/du alternantziak inkoatibo¹⁹¹/kausatibo alternantzia adierazten du (berez gertatu den egoera aldaketa, edo eragindakoa): gelditu da / gelditu du, hurbildu da / hurbildu du edo kaxa guztiak igo/jaitsi ditut.

23.2.2.2d Gertatzea eta agertzea adierazten duten aditzak: agertu, aurkeztu, azaldu, desagertu, egokitu, gertatu, heldu (Ipar.), jazo, pasatu, suertatu, tokatu. Berandu afaldu beharra ere egokitzen da maiz; Eta frantziarrek badakite loteria gutxitan tokatzen dela (Egungo Euskararen Hiztegia); Izugarria jazo da! (K. Izagirre); Egunero gertatzen diren gauzak (Euskaltzaindiaren Hiztegia). Azken adibide honetako gertatuk ‘gertatzea’ baino ez du adierazten. Beste adibide hauetan, ostera, ondoriozko aditza da: Batzuetan, jakina, gehiegizko beroa galdu beharrean gertatzen dira klima hotzetako animaliak ere (Aldasoro); Askotan Jainkoak ontzat ematen du gizakia erasotua gerta dadin (J. M. Lekuona); Atzerriko gure etsaien aurrean barregarri gerta ez gaitezen (Elizen arteko Biblia). Ondoriozko egoera adierazten duen heinean, predikazio egitura onartzen du: animaliak […] beroa galdu beharrean (gertatu), gizakia erasotua (gertatu) edo (gu) barregarri (gertatu).

Pasatu aditza trantsitibo bihur daiteke: Ibaia pasatu du; Gorriak pasatu ditu. Lehen kasua trantsitibo bihurtzen diren mugimendu aditzen oso-oso antzekoa da. Bigarrena, berriz, aditz psikologikotzat har genezake (ikus § 23.2.2.5e).

Agertzea adierazten duten agertu, aurkeztu edo azaldu aditzak ere trantsitibo bihur daitezke; inkoatibo/kausatibo alternantzia adierazten dute da/du (dio) laguntzaileek, Euskaltzaindiaren Hiztegiko adibide hauek erakusten duten bezala: Ez da deus estalirik agertuko ez denik / Jaunak agertu duen guganako onginahia; Ez da etxera azaldu ere egiten / Nola egin zuen ihes azaldu zigun. Desagertu aditzak arazi arazlea behar du kausatiboa adierazteko: Hamabi urteko neska desagertu da / Hamabi urteko neska desagerrarazi dute.

23.2.2.2e Eguraldia adierazten duten predikatuak (egon aditzarekin eratzen direnak): ateri dago, bero dago, giro dago, hotz dago, ilun dago, sargori dago. Molde intrantsitiboa baliatzen dute (dago); areago, aukera bakarra singularreko hirugarren pertsona gramatikala da, baina betiere subjekturik gabe.

Eguraldiaren egoera hutsa adierazi ordez, aldaketa baten ondorio dena adierazi nahi denean, du laguntzailea erabiltzen da: atertu du, ilundu du… (ikus § 23.2.2.4b). Baina ez dago, ez subjekturik, ez objekturik.

Denbora tartea adierazteko esapide batzuk ere eredu berean sartzekoak dira: Bost hilabete da hori gertatu zela; Orain dela zazpi urte gertatu zen zuk diozuna. Parekoak dira du hartzen dutenak: Bost hilabete du (egin) hori gertatu zela; Duela zazpi urte ez zen horrela mintzo. Berez ekialdeko hizkeretakoak dira azken hauek, estandarrera hedatu direnak.

Guztiek ere aukera bakarra dute: singularreko hirugarren pertsona gramatikala, perpausean gauzatzen ez dena, hutsik dagoena.

23.2.2.2f Egoera aldaketa adierazten dutenak. Bi mota bereiz daitezke horrelako aditzen artean: (berezko) egoera aldaketa edo gertaera baten hasiera baino adierazten ez dutenak (erori, heldu, jaio, loratu) eta inkoatibo/kausatibo oposizioa era dezaketenak, hau da, da eta du laguntzailearekin erabiltzen direnak (argaldu, bihurtu, bilakatu, garatu, gizendu, goibeldu, heldu ‘fruituez mintzatuz’, sortu, tristatu, umotu…). Adjektiboetatik eratorritako aditz gehienak mota honetakoak dira (ikus § 6.1c, § 6.1d). Egoera aldaketa adierazten du, eta inkoatibo/kausatibo alternantzia eratzen du jarri aditzak ere subjektu biziduna eta gogo egoera adierazten duen adjektibo edo adberbioa hartzen dituenean: Triste jarri naiz / Azken berriek triste jarri naute.

23.2.2.2g Aditz psikologikoak. Gogo egoeraren aldaketa (edo aldaketaren hasiera) adierazten duten aditz psikologikoek ere da/du bikoteak osatzen dituzte, inkoatibo/kausatibo alternantzia erakusten dute. Inkoatibo baliokoak intrantsitiboak dira: alaitu, asaldatu, aspertu, aztoratu, beldurtu, harritu, haserretu, ikaratu, kezkatu, kontsolatu, lasaitu, liluratu, poztu, txunditu, urduritu… Hauetako asko izenetatik edo adjektiboetatik eratorritakoak dira. Absolutiboak esperimentatzailea paper tematikoa hartzen du eta, ageri bada, postposizio sintagma baten bidez adierazten da estimulua: Pozten naiz hori entzuteaz (O. Arana); Andre gaztea, hori entzunik, biziki poztu zen (Igerabide); Eta Naroa alde batera lasaitu egin da, eta, bestera, berriro ere urduritu da (Zubizarreta).

23.2.2.2h Aspektu eta kontrol aditzak. Aspektu aditzak dira amaitu, ari izan, bukatu, hasi, ibili, jarraitu, joan, segitu… -tzen motako perpaus jokatugabeekin aspektu perifrasiak osatzen dituztenak (ikus § 30.6.3.3.2): kantatzen hasi, galtzak josten jarraitzen du, gauza guztiak egiten amaitu, galtzen doa ohitura hori. Jarduera adierako -n postposizio sintagma (baita -z postposizio sintagma ere) edo -ka adberbioa ere onartzen dituzte aspektu aditz horietako askok: dantzan/jolasean/lanean + ari/hasi/ibili da. Gure zergetarik tiraka ari da (Borda); Txirula joka hasi zen; Ate joka ibili; Oihuz ari/hasi da. Intrantsitiboak izan arren, du laguntzailea hartzen dute amaitu, jarraitu eta segitu aspektu aditzek (intrantsitibo ergatibodunak dira): Idazle gazteak gutuna irakurtzen amaitu eta aitorpenak egiten jarraitu zuenean (Zubizarreta); Bertsoak esaten amaitu zuenean, isilaldi bat izan zen (Aldasoro).

Kontrol aditzak: ahalegindu, ausartu edo saiatu aditzek ere -tzen perpausak hartzen dituzte osagarri (Lana garaiz bukatzen ahalegindu; Ez zen ausartzen emakumeei aurpegiz aurpegi begiratzen, K. Zabala). Aditz hauek subjektuaren kontrola ezartzen dute; mendeko perpaus osagarri jokatugabeak ezin du ageriko subjekturik hartu: *Ez naiz ahalegindu zuk lana garaiz bukatzen (ikus § 30.6.3.3.3).

23.2.2.2i Bihurkari eta elkarkariak. Euskaraz X-en burua sintagma baliatzen dugu adiera bihurkaria emateko. Sintagma bihurkaria erabiltzen dugunean, nahitaezkoa da aditz trantsitiboa, bi argumentu izango ditugulako, X-k X-en burua: bere burua heriotzara arte arriskatu du, ezkutuarekin babestu bere burua, bere burua urkatu du, nork bere burua garaitu, bere burua zeharo mespretxatu, bere burua zigortu, bere burua eskaini, bere burua zuritu, bere burua ezagutu…

Baina bada beste modu bat ere: aditz bihurkariak da laguntzailea hartzea (“desbihurkaritzea” Etxepare 2003): garbitu, jantzi. Hirugarren eta zazpigarren egunean garbikuntzako urez garbituko da, eta berriro garbi geldituko (Elizen arteko Biblia); Behar den bezala jantzi naiz? (Navarro). Bihurkari atxikiak (‘inherenteak’) dira apaindu, garbitu, jantzi, lehortu, zikindu, baina badituzte bihurkariaz bestelako adierak ere. Inkoatiboa (leihoak zikindu dira, eguzkia gorde da, jantziak lehortu dira…). Badute forma trantsitiboa ere (inkoatiboari lotua): jantziak lehortu ditu, zapatak garbitu ditu…

Gaur nahiko hedatuak daude bi bideak onartzen dituzten aditzak: X-en burua (trantsitiboa) eta da (intrantsitiboa). Aterkipean babestu naiz / Aterkipean babestu dut neure burua; Ondo defendatu da / Ondo defendatu du bere burua; Zerrien antzera gobernatzen naiz (Morales) / Gobernatzen dut neure burua; Prestatu naiz / Neure burua prestatu dut. Babestu aditzari dagokionez, lokatiboak (-n postposizio sintagmak) erraztu egiten du da laguntzailea hautatzea. Nolanahi ere, nahiko mugatua izan da bide hau tradizioan eta kontu handiz aztertu behar da zein aditz bihurkarik onartzen duen da laguntzailea (ikus § 13.8.3). Alberdik (2003) ere seinalatzen du zenbait aditz mailegatutan ere trantsitibo (du) / bihurkari (da) alternantzia: abandonatu, gobernatu, defendatu, libratu…

Beste batzuetan argumentu bihurkaria ez da absolutiboaren bidez markatzen, baizik postposizio sintagma batez edo datibo sintagma batez. Instrumentala (-z) hartzen dute ahaztu, arduratu, fidatu, etsitu, edo kexu izan aditzek (bere buruaz fidatu), -n postposizio atzizkia sinetsik (bere buruan sinetsi), eta komitatiboa (-kin) solastatu edo etsaitu aditzek (bere buruarekin solastatu, neure buruarekin etsaitu). Beste aditz sorta batek datiboa ezartzen dio izenordain bihurkariari: egotzi, galdetu, jaramon egin, kasu egin, leporatu… Neure buruari galdetu nion zergatik ari ote zen oihuka (Larrañaga).

Elkarkariak. Bi bide ditugu objektu zuzen elkarkaria adierazteko ere. Ohikoena elkar izenordaina (eta forma trantsitiboa) da: elkar hil, elkar babestu, elkar gorrotatu, elkar iraindu, elkar jo, elkar miretsi, elkar zaindu. Baina intrantsitiboa (da) ere onartzen dute aditz batzuek: maite gara, ikusiko gara… Kontu handiz ibili behar da horrelako egiturekin; ziurrena elkar (dagokion kasu marka edo postposizio atzizkiarekin) eta aditz trantsitiboa erabiltzea da (ikus § 13.8.4).

23.2.2.2j Zenbait aditz faktibok¹⁹² ere izan laguntzailea hartzen dute: akordatu, jabetu, konturatu, ohartu. Jabetu da ez duela irtenbiderik; Akordatu da biharko entregatu behar duela lana. Gogoratu eta gomutatu aditzek erabilera intrantsitiboaren ondoan onartzen dituzte du eta zaio laguntzaileak ere: Antonio Machado erbesteratuaz gogoratzen naiz (Hernandez Abaitua); Amaordeak esan diona gogoratu zaio (Sastre); Lehen beti honela izaten zela gogoratzen du (Gonzalez); Ediporen historiaz gomutatzen da (Azurmendi); Nahitaez baten bati Arana Goiri gomutatuko zaio (Azurmendi); Gomutatzen dut etxeratu orduko gau iluna zela (Gonzalez).

23.2.2.2k Hizketa eta juzgu aditzak. Trantsitiboak izan ohi dira mota honetako aditzak, baina mintzatuk izan (da) laguntzailea hartzen du eta postposizio sintagma baten bidez ematen da barne argumentua (zertaz mintzatu).

Berez kokapena adierazten duen egon aditzak ere badu aukera juzgu aditzen adiera hartu eta perpaus osagarria hautatzeko: Nago ez ote genukeen gehienok beste horrenbeste egin behar (Joxerra Garzia). ‘Iritzi horretako izan’ adiera hartzen du horrelako egituretan nago adizkiak. Zehazkiago litzateke esatea nago adizkiak hautatzen duela perpaus osagarria, beti forma bera ageri delako; OEHko datuen arabera, literaturako salbuespen bakarra Egiategirena da: Dago ere egia zela gizon behar bezalakoa, Phlegon zen deitzen.

23.2.2.2l [adjektiboa + izan] predikatuak hirugarren pertsona generikoan bakarrik erabil daitezke da laguntzailearekin eta perpaus osagarria hartu ohi dute (edo horrelako perpausa ordezkatzen duen erakuslea): erraz izan, haizu izan, neke izan, posible izan, zilegi izan… Neke zen ez baikor izatea honelako bizitasunaz jabe zen emaztearen ondoan (Touyarou); Oraintxe erran bezala, erraz da ihardestea (Xarriton); Zilegi da oroitaraztea Heliogabalo Asia Gutian hezi zela (Juan Garzia).

Zaio laguntzailearekin erabiltzen direlarik, balio generikoa galdu egiten da (datibo hunkituko egituratzat har daitezke, § 18.4.4): Bakoitzari zilegi zaio bere onurari, ustez, dagokiona egitea (Xarriton); Posible izanen zaigu jendearen eskakizun zehatzei moldatzea gure eskaintza (Berria).

23.2.2.3. Aditz intrantsitibo datibodunak

23.2.2.3a Badira aditz motak absolutiboa eta datiboa eskatzen dutenak, edo, behintzat, onartzen dutenak: mugimendu aditzak, gustatu motako aditz psikologikoak, edo datibo hunkituko egiturak (Etxepare 2003).

23.2.2.3b Mugimendu aditzak. Aditz intrantsitibo hutsen artean ikusi ditugun mugimendu aditzetako askok (§ 23.2.2.2c) onartzen du datibo sintagma: erori zaio, gerturatu zaio, hurbildu zaio, hurreratu zaio, iritsi zaio, joan zaio, urrundu zaio. Datiboak, mugimenduaren amaiera (biziduna) adierazten du: Barraren beste puntako gizona hurbildu zaio (Gonzalez). Baina datibo hunkitua (interes datiboa) edo jabe datiboa ere izan daiteke (ikus § 18.4.4); hau da, jabetza edo interes harremana egon daiteke subjektu absolutibokoaren eta datiboz markatua den argumentuaren artean: Gure amaren lankide bat etorri da / Gure amari lankide bat etorri zaio; Gero eta ikasle gutxiago joaten zaio eskolara (Zubizarreta) / Gero eta ikasle gutxiago joaten dira (haren) eskolara.

23.2.2.3c Gustatu motako aditz psikologikoek (bururatu, gustatu, otu) absolutiboa eta datiboa eskatzen dute. Datiboak ‘esperimentatzailea’ paper tematikoa hartzen du eta absolutiboak ‘tema (gaia) edo estimulua’ (ikus § 18.4.3). Absolutiboko sintagmaren ordez perpaus jokatugabea zein jokatua ere izan daiteke estimulua: Literatur lantegi bat antolatzeko ideia bururatu zaio Lujanbiori (Lertxundi); Gure laguntzaren beharrean ote zeuden bururatu zaio norbaiti (Zubizarreta); Beisbola gustatzen zaio (Aristi); Jende gehienari gustatzen zaio kafea hartzea (Elorriaga).

Beste batzuek da/zaio alternantzia onartzen dute: damutu, dolutu, interesatu, laketu. Garesen laster laketu naiz (Aintziart); Honako hau areago laketuko zaio (Jon Muñoz); Damutu zait horrela sutu izana (Larrañaga); Berehalaxe damutu naiz nire esaldiaz (M. Etxebarria).

23.2.2.3d Datibo hunkituko egiturak zein jabe datibokoak (ikus § 18.4.4): Joni alkandora urratu zaio; Joni ama hil zaio; Aneri begitartea ilundu zaio.

Beste adibide hauetakoak ere datibo hunkituak dira: Laster, eguna izanen da eta neke izanen zaigu herri aitzinetik iragan eta beste aldera iristea, nehork ikusi gabe (Touyarou); Zilegi izan bekit zuri gaztigatzea ezen hasiak direla munduan Valmonten ausentziaz ohartzen (Jon Muñoz).

Gertatzea eta agertzea adierazten duten aditzek ere har dezakete datiboa: Sugetzar bat agertu zitzaion bidean (EH); Zer gertatuko zaio herri honi balio hauek familietan erakusten ez badira […]? (Salaburu).

23.2.2.4. Aditz intrantsitibo ergatibodunak (eta intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak)

23.2.2.4a Badira beste bi aditz mota, non (adiera jakin batean behintzat) adizkiak formalki objektu zuzen batekiko komunztadura markatzen baitu, baina ez baita gero ageri objektu zuzenik perpausean. Batak (intrantsitibo ergatibodunak) du motako adizkia eskatzen du, baina ergatibozko subjektua baino ez du hartzen, eta objektu zuzenik ez da perpausaren osaeran: Gehienek etsi dute; Egunak argitu du; Eboluzionatu dugu. Besteak, berriz (intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak), dio motako adizkia eskatzen du, baina ergatibozko subjektua eta datibozko zeharkako objektua baino ez datoz perpausa osatzera, objektu zuzenik gabe berriro: Zuk ekin diozu lanari; Inork ez deritzo gaizki horri.

23.2.2.4b Eguraldi aditz batzuek formalki du laguntzailea hartzen dute, baina ez dute ez ageriko subjekturik ez objekturik hartzen (ez dute argumenturik): atertu du, berotu du, hoztu du, ilundu du. Beste batzuek, [izena + egin] egiturakoek ere du laguntzailea hartzen dute, baina ez dute ageriko subjekturik: elurra egin du, euria egin du, izotza egin du, kazkabarra egin du.

23.2.2.4c Ageriko subjekturik gabeak dira irudi izan (du) eta adiera bereko eman ere (ematen du): Irudi du asko dela, baina idazle baten egitekoa idaztea eta publikatzea da (Urkiza); Beste ehun urte itxaron beharko duzula ematen du (Azurmendi). Mendeko perpaus osagarriko subjektuaren igoera gertatzen denean (hau da, mendeko perpausaren subjektu posiziotik perpaus nagusiko subjektu posiziora igotzen denean), trantsitibo bihurtzen dira aditz hauek: Orain, aldiz, hiru ehun mila hil ukan dituen herri dohakabe horrek iduri du bide hobean dela 2000 urtean sinatu bake hartaz geroztik (Herria). Aspektu marka hartzen duenean, ordea, intrantsitibo datibodun moduan erabiltzen da iruditu: Ixaskunek zapiaz begiak xukatzen zituela iruditu zait (Txillardegi).

Ageriko subjekturik gabea da irakurketa generikoa duen merezi du ere. Euskaltzaindiak arautu zuen merezi izan predikatuaren osagarri jokatugabeak absolutibo kasua hartu behar zuela, eta ez ergatiboa: merezi du joatea / *merezi du joateak.

Ergatiboko subjektua hartzen duten egiturak dira, aldiz, subjektu animatua dutenak (merezi dut, merezi duzu, merezi genuen). Determinatzaile sintagma nahiz perpaus osagarria har ditzake molde honek objektu gisa: Espetxea merezi zenuen (Morales); Zuk ni guztiz madarikatzea merezi dut (Elizen arteko Biblia).

23.2.2.4d Ergatibozko subjektua eskatzen dute afaldu, bazkaldu borrokatu, bozkatu, dimititu, distiratu, ekin, eskiatu, etsi, irakin, iraun, kotizatu, nabigatu, protestatu, saltatu, toreatu, trafikatu, usaindu edo zirkulatu aditzek. Baina debeku dute objektu zuzena hartzea, ez badira, behintzat, objektu sustraikideak (ingelesez cognate esaten zaienak): tangoa dantzatu, aurreskua dantzatu. Batzuek da/du alternantzia erakusten dute: afaldu da/du, borrokatu da/du, dantzatu da/du, saltatu da/du. Eman ditugun adibideetako asko aditz mailegatuak dira; egia da maileguz hartutako aditz asko intrantsitibo ergatibodunak direla euskaraz, baina ez guztiak. Intrantsitibo hutsen artean ere ikusi ditugu batzuk eta ez dira gutxi maileguzko aditz trantsitiboak ere¹⁹³.

Ergatiboak egilea paper tematikoa hartzen du askotan (borrokatu, dimititu, eskiatu, nabigatu, saltatu); gaia beste batzuetan (irakin, iraun), edo esperimentatzailea (etsi).

23.2.2.4e [izena + egin, eman, hartu] motako lokuzioak ere intrantsitibo ergatibodunak dira; eta eman aditzarekin osatuak, gehienetan, intrantsitibo ergatibodun datibodunak (min eman dio, lotsa eman dio). Lokuzio hauetako izena aditzaren barne argumentua da, eta horren froga litzateke izen horrek partitibo atzizkia hartu ahal izatea (ikus § 23.2.1.3.1d, § 23.2.1.3.2b). Hain zuzen ere, aditz esapide hauek ez dute objekturik onartzen; ezin da esan *hilketa bekatu egin du edo *malkoak negar egin ditu. Beraz, argumentu bakarreko aditzak direla esan daiteke, ergatiboa hartzen duen subjektua baino ez dute eskatzen; bestea, barne argumentua, aditzean txertatua geratzen da, aditzaren parte izatera pasatu da. “Inkorporazio” deitzen zaio operazio gramatikal honi, eta hala eman dute zenbait hizkuntzalarik aditz esapide hauen berri, inkorporazio bidez sortu direla esanez, alegia (Laka 1993b, edo Rodríguez eta García Murga 2003).

Salbuespen batzuk badira, hala ere, non aditz lokuzioak objektu zuzena hartzen duen: Trena huts egin du; Zer itz eman zuen Jainkoak? (Ubillos). Hortaz, hitzeman edo huts egin aditz trantsitibo bihurtu direla esan daiteke. Hizketa ekintza adierazten duten lokuzioek ere onartzen dituzte adierazpen perpaus osagarriak: Berriz ez dudala horrelakorik egingo hitzeman nion; Eztiarazteko, hitzeman diote orori pagaren emendatzea (Hiriart-Urruti); Maisuak mehatxu egiten zion eskolatik botako zuela (P. Lizarralde).

Baina, partitiboa hartu ahal izatea, ordena aldatzea eta abar goraxeago aipatu dugun inkorporazio bidezko azalpenaren kontra doa. Izena aditzean erantsia balego, ez luke horrelako “askatasunik” izango. Beraz, aditz esapide hauetako gehienak ezin dira inkorporazio bidez azaldu (Martinez 2015; Oyharçabal 2006a).

Ergatiboak egilea paper tematikoa har dezake (ume horrek asko hitz egiten du) edo esperimentatzailea (Jonek gauero amets egiten du).

Lokuzio hauetako batzuk aditz intrantsitiboa dute ondoan: solas egin / solastatu da, jolas egin / jolastu da, barau egin / barautu da, borroka egin / borrokatu da, dantza egin / dantzatu da. Beste batzuek aditz trantsitiboa dute ondoan, objektu zuzena hartzen duena: agur egin / agurtu, bultza egin / bultzatu, lan egin / landu, amets egin / amestu, harrika egin / harrikatu, txalo egin / txalotu, min eman / mindu… Baina ez dira guztiz berdinak lokuzioak eta horien ondoan eman ditugun aditzak: predikatu konplexuek objekturik ez dutenez, ezin dute adierazi ekintza horrek objektuak hunkitu dituen ala ez; bultzatu, harrikatu, mindu edo txalotu aditzek, ostera, objektua hunkitzen duen ekintza adierazten dute. Txoriari harrika egiten dionak ihes eragiten dio (Elizen arteko Biblia); adibide horretan ez dakigu harriek txoria jo zuten ala ez. Baina Hiritik kanpora atera eta harrikatu egin zuten hil arte adibidean argi dago objektu hunkitua dela.

23.2.2.4f Ergatiboaz gain datiboa ere har dezakete [izena + egin] lokuzio askok: agur egin dio, harrika egin dit, bultza egin dizut, txalo egin digute. [Izena + eman] aditz lokuzioek maiz hartzen dute datiboa, lokuzioko aditzak (emanek) zehar-objektua hartzen duen neurrian: atentzioa eman dio, aukera ematen digu, min eman dit, musu eman die, nazka ematen dizu.

Bestelako aditzekin osatzen diren aditz predikatu konplexuak ere (behea jo, lur jo, hanka sartu, ziria sartu…) intrantsitibo ergatiboduntzat hartu behar dira, ez baitute beste objekturik onartzen. Bai, ordea, zehar-objektua (lokuzioko aditzak datiboa hauta dezakeenean): kontuak eskatu dizkigu, ziria sartu digu.

23.2.2.4g Aditz intrantsitibo ergatibodun eta datibodunak dira ekin, erreparatu (Hegoaldean eta adiera batean behintzat), eutsi, heldu, iritzi, jarraitu, itxaron: ergatiboa eta datiboa hautatzen dute, baina ez dute ageriko objekturik hartzen. Adizki laguntzailean baino ez da ageri absolutiboaren komunztadura marka. Zentzugabekeria deritzot judua horrela erretzeari (Ladron Arana); Lehen irria eragin didan trufari guztiz gustu txarrekoa irizten diot orain (Zubizarreta); Merezi duen zerbaiti ekingo diot (Navarro). Zehar-objektua izan daiteke DS bat edo perpaus jokatugabea. Iritzi-k, gainera, datiboari buruzko lehen mailako predikazioa eskatzen du (ikus § 24.3.5.2): Hizkera jasoan, aldiz, egokiago irizten diot euskarazkoak erabiltzeari, nahiz eta beste euskalki batzuetatik hartuak izan (Zuazo); Hain iritzi zion xarmagarri eta kitzikatzaile anonimoari, ezen gogo biziz irakurri baitzuen bigarren aldiz, baita hirugarrenez ere (Morales).

Azken urteetan iritzi-ren beste erabilera bat ari da hedatzen, iruditu edo uste izan aditzen parekoa: Plano orokor batetik hartuta erabat ulergarria dela deritzot (Cano); Onena gaua han pasatzea zela iritzi diot (Arretxe). Orain arteko iritzi-k ez bezala, perpaus osagarri jokatua hartzen du erabilera honetan, ez dago datibo sintagmarik, ez eta horri lotutako bigarren mailako predikaziorik ere. Aditz mota berri bat dakar iritzi-ren erabilera honek: aditzean baino ageri ez den zehar-objektua, perpausean hutsik dagoena.

23.2.2.4h Badira du/dio alternantzia erakusten duten aditzak, baina dio aldaeran ageriko objekturik hartzen ez dutenak: deitu du/dio, lagundu du/dio, tiratu du/dio. Mikeli deitu diogu / Mikel deitu dugu; Mikeli lagundu diogu / Mikel etxeraino lagundu dugu. Itxoin eta itxaron aditzek ez dute ageriko objekturik hartzen, ez du laguntzailearekin, ez eta dio laguntzailearekin ere. Hauetako batzuen erregimena arautu zuen Euskaltzaindiak (39. araua). Zehazki:

– itxoin eta itxaron aditzek NORK-NORI eskatzen dute objektua dutenean: “Mireni itxoin zioten eguerdiraino”. Eta objekturik gabe daudenean NOR-NORK behar dute: “Egongelan itxoin dute goiz osoan”;

– deitu eta lagundu bietara erabil daitezke: “Mikeli deitu diogu”, “Mikel deitu dugu”; “Mikeli lagundu diote”, “Mikel lagundu dute”.

23.2.2.5. Aditz trantsitiboak

23.2.2.5a Subjektua eta objektu zuzena (sintagma ergatiboa eta sintagma absolutiboa) hautatzen duten aditzei esaten zaie trantsitibo. Mota bateko baino gehiagoko aditzak bereiz daitezke trantsitiboen artean.

23.2.2.5b Esatea, pentsatzea edo uste izatea/juzgua adierako aditzak, gehienak, trantsitiboak dira. Morfologiari dagokionez, aditz bakunak, eratorriak nahiz predikatu konplexuak izan daitezke mota honetakoak (zerrenda honetako aditzek badute horrelako adiera bat, behintzat, nahiz bestelakoak ere izan): aditu, adierazi, adostu, agertu, agindu, aholkatu, aipatu, aldarrikatu, argitu, asmatu, azaldu, berretsi, berri eman, deklaratu, entzun, erabaki, erantzun, erregutu, esan, eskatu, galdetu, hitzeman, idatzi, igarri, ihardetsi, iragarri, itaundu, jakin, jakinarazi, kontatu, mehatxu egin, oihu egin, pentsatu, salatu, sinetsi, ukatu, uste izan, zin egin, zabaldu (berria zabaldu)… Objektu zuzena DSa izan daiteke, baina baita beste askotan modu bateko edo besteko mendeko perpaus osagarria ere. Badira aditzak perpaus egiturako osagarria baino hautatzen ez dutenak: uste izan.

‘Pentsatzea’, ‘uste izatea’ adiera hartzen dute egin eta eman aditzek ere erabilera hauetan: Haren portzelanazko zurbiltasunari erreparaturik, egingo nuke bolada txarra pasatzen ari dela (Zubizarreta); Emango nuke biak sentitzen direla harro (Arretxe); Eman dezagun/demagun ikasgai guztiak gainditzen dituzuela.

Irudi izan eta adiera horretako eman ere trantsitiboak dira: Iduri du Jon haserre dagoela / Jonek haserre dagoela irudi du.

23.2.2.5c Aditz arazle edo kausatiboak. Norbait edo zerbait eragile direla gertatzen diren ekintzak, jarduerak edo egoerak adierazten dituzten aditzei esaten zaie kausatibo (euskaraz arazle). Beste hitz batzuetan esanda, argumentu bat gehiago eransten diote perpausari aditz arazleek. Horixe da Jon hil da / Gaizkile batzuek Jon hil dute perpausen arteko aldea: berez gertatu den zerbait (hil da) edo beste batzuek eragin dutena (hil dute).

Bi modutara marka daiteke arazletasuna euskaraz: laguntzailea aldatuz (da > du) edo aditz nagusiari arazi, eragin erantsiz (ikus § 23.2.1.2). Egoera aldaketa adierazten duten aditzek nahikoa dute da > du aldaketa: argaldu, garbitu, ilundu, loditu, zikindu. Ohiko jokabidea da adjektiboetatik eratorririko aditzekin; baina ez horiekin bakarrik, baita noranzko jakineko mugimendua adierazten duten aditzekin ere (horien artean -ratu amaieradunak): atera da / atera du, oheratu da / oheratu du, sartu da / sartu du, urrutiratu da / urrutiratu du. Eta, oro har, egoera aldaketa adierazten duten beste aditz askorekin: erre da / erre du, gaixotu da / gaixotu du, haserretu da / haserretu du, hil da / hil du, sendatu da / sendatu du eta abar (Oyharçabal 2003b).

Arazi edo eragin kausatiboek aldatu egiten dute aditzaren balentzia, goraxeago esan bezala, argumentu bat gehitzen diotelako. Euskara estandarrean aldaketa horiek nola adierazi behar diren arautu zuen Euskaltzaindiak (43. araua):

1. Araziren subjektuak beti ergatibo kasua hartzen du: Koldok etorrarazi du Mikel.

2. Oin aditzaren (hau da, arazi hartzen duen aditzaren) objektuak beti absolutiboa hartzen du: sagarrak salarazi ditugu.

3. Oin aditza trantsitiboa denean, datibo kasua hartzen du hasieran subjektu zenak: ikasleek liburua irakurri dute > irakasleak liburua irakurrarazi die ikasleei.

4. Oin aditzaren subjektuak absolutibo kasua hartzen duenean (hau da, oin aditza intrantsitiboa denean), absolutiboa hartuko du perpaus arazlean ere: Mikel jarri da > Mikel jarrarazi dute; euskara bizi da > euskara biziarazteko beste tresna baitezpadazkoa: eskola (X. Arbelbide).

5. [izena + egin] motako lokuzioekin eta objektu zuzena ezabatua duten aditzekin (edan, jan), datibo kasua hartuko du subjektuak: umeak negar egin du > umeari negar eragin dio arreba zaharrenak. Berdin gertatzen da subjektu biziduna eskatzen duten eraman, jasan, pairatu, sufritu eta gisako aditz psikologikoekin, bai eta intrantsitibo ergatibodunekin, subjektua biziduna denean: Rumsfeldek dimititu du > Rumsfeldi dimitiarazi egingo ziotela espekulatzen zuten askok (Berria); (guk) etsi dugu > erortzeak ez digula (guri) etsiarazi behar. Baina subjektua bizigabea denean: urak irakin du > ura irakinarazi dute.

23.2.2.5d Aditz psikologiko kausatiboak. Aditz intrantsitiboen artean ikusi ditugu gogo egoeraren aldaketa adierazten duten aditz psikologikoak, inkoatibo baliokoak (§ 23.2.2.2g). Trantsitiboak dira du laguntzailea harturik balio kausatiboa dutenak: alaitu, asaldatu, aspertu, aztoratu, beldurtu, harritu, haserretu, ikaratu, kezkatu, kontsolatu, lasaitu, liluratu, poztu, txunditu, urduritu… Ergatiboko sintagmak estimulua edo kausa adierazten du eta absolutiboak, berriz, esperimentatzailea. Ahalegin txikienak ere dardarka jartzen nau, eta itzal batek ikaratzen nau (Navarro); Orain konturatu naiz beti beldurtu nauen bakardadea dela neure salbazioa (Jaio).

Eragilea biziduna denean ez da harritzekoa forma arazlea erabiltzea: Azken aldian hainbeste izuarazi zuen gizon haren begietako so beltz hura berriz ikustean, emaztea ikaratu zen (Touyarou); Jainko maitalea niregana etorriko da eta etsaien porrotaz alaiaraziko nau (Elizen arteko Biblia); Horrek neskatoa haserrearazi zuen (Gabiria).

23.2.2.5e Beste aditz psikologiko batzuek, berriz, ergatiboa eta absolutiboa hautatzen dute, baina esperimentatzailea izanik ergatiboa eta estimulua objektua. Horrelakoak dira: adoratu, desiratu, ederretsi, errespetatu, estimatu, etsi, gaitzetsi, gurtu, gutxietsi, irrikatu, miretsi, onartu, onetsi eta abar.

23.2.2.5f Laburbilduz, hiru motatako aditz psikologikoak bereiz daitezke: absolutiboa eta datiboa hautatzen dituzten intrantsitibo datibodunak (ikus § 23.2.2.3c), inkoatibo/kausatibo (da/du) oposizioa era dezaketenak (ikus § 23.2.2.2g, § 23.2.2.5c) eta trantsitibo hutsak, ergatiboa eta absolutiboa hautatzen dutenak (ikus § 23.2.2.5e).

23.2.2.5g [izena + izan (du)] predikatu konplexu batzuk ere (ikus § 23.2.1.3.4) aditz trantsitiboak dira, gogo egoerak adierazten dituztenak: behar izan, damu izan, desio izan, gorroto izan, maite izan, nahi izan. Esperimentatzailea da subjektu ergatiboa eta gaia/jasailea objektu absolutiboa. Gorroto dut galtzerdiak janztea; Gurasoek asko maite zaituzte. Objektua izan daiteke determinatzaile sintagma, bai eta perpaus osagarri jokatugabea ere.

23.2.2.5h Aditz bihurkariek ere egitura trantsitiboa eskatzen dute: bere burua arriskatu, bere burua erre, bere burua eskaini, bere burua gorroto (izan), bere burua maite (izan), bere burua mespretxatu, bere burua zigortu eta abar. Elkar objektu zuzenak ere egitura trantsitiboa eskatzen du: Elkar agurtu dute biek; Elkar ikusi duzue gaur goizean (ikus § 23.2.2.2i).

23.2.2.5i Predikazioa. Jabetza edo posesioa ere txerta daiteke euskaraz aditzaren argumentu egituran du laguntzailearen bidez (Etxepare 2003): Mikel bere anaia da / Jonek Mikel anaia du. Bigarren perpaus honetan, predikazio harremana dago Mikel eta anaia sintagmen artean. Mota honetako egituretan ergatiboak ‘jabea’ adierazten du, eta absolutiboak (jabe horrek) ‘hartua’ duena. Izaki mailako predikazioa adierazten dute mota horretako egiturek.

Egoera mailako predikazioa ere adieraz daiteke aditzaren argumentu egituraren bidez: eskuak ikara ditut, ohea bero dut (ikus § 24.3.4).

23.2.2.6. Aditz ditrantsitiboak

23.2.2.6a Subjektua, objektua eta zehar-objektua hartzen dituzten aditzak dira ditrantsitiboak (§ 18.4.2). Subjektuari ergatibo kasua ezartzen diote, absolutiboa objektuari eta datiboa zehar-objektuari. Dio laguntzailea hartzen dute horrelako aditzek.

23.2.2.6b Aditz trantsitibo askoren balentzia alda daiteke datibo kasua hartuko duen argumentu bat gehituz; horrelakoetan, du/dio alternantzia erakusten dute aditzek: ekarri du / ekarri dio, esan du / esan dio, eskaini du / eskaini dio, eskatu du / eskatu dio, galdetu du / galdetu dio, irakurri du / irakurri dio, jakinarazi du / jakinarazi digu, kontatu du / kontatu dio eta abar.

23.2.2.6c Forma ditrantsitiboak (dio) adierazten du transferentzia bat gertatu dela, zerbait (objektua) pasatu dela agente batengandik hartzaile edo onuradun batengana. Aditz batzuek berez dute ‘transmititze’, ‘batetik bestera pasatze’ adiera hori eta, horrenbestez, ohikoa dute hiru argumentuak hautatzea eta dio laguntzaile hartzea: bidali, eman, erakutsi, erosi, eskaini, irakatsi, saldu…

23.2.2.7. Alternantziak

23.2.2.7a Aditzen balentziak aztertzean behin baino gehiagotan aipatu ditugu balentzia alternantziak. Laguntzaile mota batekin baino gehiagorekin ager daiteke aditz bat eta, horren arabera, egiturazko kasuak ere aldatu egingo dira.

23.2.2.7b Alternantzia horietako batzuk denboran zehar sortuak dira (diakronian): jarraitu natzaio > jarraitu diot; (horren) eskatu zaio > (hori) eskatu dio. Beste batzuk garai bereko hizkeren artean (sinkronian): afaldu naiz/dut, jardun dut/naiz, dantzatu gara/dugu, irten naiz/dut. Hiztegiek jasotzen dute aditz bakoitzaren erregimena eta gerta daitezkeen alternantziak.

23.2.2.7c Aditz intrantsitibo datibodunak aztertzean esan bezala (§ 23.2.2.4h), Euskaltzaindiak ere arautu ditu aditz batzuek, euskalkien arabera, balentzia desberdinak dituztenak; zehazki, gonbidatu, iguriki, itxaron, itxoin, deitu eta lagundu aditzen erregimena.

23.2.2.7d Laguntzaile intrantsitiboaren eta trantsitiboaren arteko alternantziak (da/du) inkoatibo/kausatibo alternantzia ematen du aditzera sarri: poztu da / poztu du.

Beste batzuetan paper tematiko bera egiturazko kasu batez edo bestez adierazteak dakar alternantzia: damutu zaio / damutu da; gogoratu da / gogoratu zaio.

Balentzia alternantzia gertatu arren, subjektuak adierazten du esperimentatzailea gogoratu da / gogoratu du, bikotean.

23.2.2.7e Ohikoa da du/dio alternantzia, aditz trantsitibo askok aukeran baitute datiboa ere hartzea (esan du / esan dio). Halaber, da/zaio alternantzia (joan da / joan zaio).

23.2.2.7f Balentzia alternantziak (da/zaio/du) inpertsonala/subjektu jakinekoa (egiturazko kasu batean zein bestean) isla dezake: zilegi da / zilegi du / zilegi zaio.

Inpertsonala/subjektu jakineko egitura dakar du/dut alternantziak merezi izan predikatuaren kasuan.

Esan bezala, hiztegiak ematen du aditz bakoitzak nolako balentzia alternantziak izan ditzakeen.

23.2.2.8. Aditz trantsitibozko perpausak inpertsonal bihurtzea

23.2.2.8.1. Adizki trantsitiboa intrantsitibo bihurtzea (onartu da)

Erraza eta aski sistematikoa da euskaraz aditz trantsitiboz eraturiko perpausak inpertsonal bihurtzea: intrantsitibo bihurtzea aditza, eta hirugarren pertsona gramatikalera (dut-duzu-dugu-du > da): [aipatzen ez den norbaitek] garaiz ordaindu du isuna > garaiz ordaindu da isuna. Kasu horretan, subjektu zen ergatiboko sintagma desagertzeari zor zaio inpertsonaltasun-interpretazioa.

Analisi gramatikalean, bada auzitxo bat prozedura horrekin, erabilera garbi egonik ere. Eman dugun adibidean, kasurako, ez dago garbi ea isuna sintagma objektu zuzena izatetik subjektu izatera etorri den; zuhurrago izan liteke esatea subjektu ergatiboa ezabatu dela eta horrek eragina dela du > da komunztadura aldaketa. Rol semantikoaren aldetik, behinik behin, garbi dago objektu zuzenaren funtzioarekin lotu ohi dena betetzen duela.

Kontuan izan behar da, hala ere, aditz askok onartzen dutela berez du zein da jokoa, eta, halakoetan, beraz, testuinguru guztiz markatu batek baino ezin eragin aurreko adibidekoaren moduko interpretazioa: konpondu da auzia [berez, edo norbaitek konpondu duelako iradokizunik gabe behinik behin]; ohart bedi [norbait horretaz].

Zeharkako objektua adierazten duen datiboko sintagma bat badago tartean, halaxe eusten zaio perpausaren aldaera inpertsonalean (dio > zaio): ordaindu dizkizu [norbaitek] kalteak > ordaindu zaizkizu kalteak. Adizkia trantsitibo petoa ez denean ere, berdin jokatzen da: iraunarazi dio [norbaitek] > iraunarazi zaio. Ez da egoki, jakina, datibora jotzea objektu zuzena adierazteko (gaztelaniazko a preposizioaren balio bikoitza oker kalkatuz): *ederki engainatu zaigu herritarroi < *ederki engainatu digu [norbaitek] herritarroi < ederki engainatu gaitu [norbaitek] herritarrok.

23.2.2.8.2. Hirugarren pertsona gramatikal pluralari erreferente-balio generikoa ematea (debekatu dute)

Beste prozedura bat, hau ere trantsitiboen kasurako, semantikaz eta testuinguruaz baliatzen da, erreferente generikotzat interpretaraziz ergatibozko hirugarren pertsona gramatikalaren plurala: [aipatzen ez den norbaitek] bidea itxi du > bidea itxi dute [kontua ez da nor(tzue)k, itxirik dagoela baizik].

Beste pertsona gramatikal batzuk ere balia daitezke antzeko jokoetarako (trantsitiboekin zein intrantsitiboekin), baina murritzagoa da halakoen erabilera, erretorikarekin lotuagoa, eta ez dirudi inpertsonalen artean hain erraz sartzekoak direnik: Demagun etxetik irteten ari garela/zarela. Nolanahi ere, sarriago erabiltzen da bigarren pertsona, kontakizunetan-eta, balio generikoarekin: Sartzen zara eguzkiaren argi betetik gela ilun batean eta hasieran ez duzu ezer ere ikusiko. Halako perpausek pertsona gramatikalaren erreferentzia zehatza baliorik gabe utziz, kidetasun handiagoa ageri dute inor izenordainaz antolatzen direnekin (inor etxetik irteten ari dela).

23.2.2.8.3. Pasiboa eta erdi-pasiboa

Aipatu ditugun prozedurek dituzten mugak kontuan harturik, ez da harritzekoa beste joskeraren bat ere baliatzea muga horietatik kanpoko adierazpideetarako: izan aditzaz eta adjektibo balioko partizipioaz osatzen diren joskerak, hain zuzen ere (Ortiz de Urbina 2003c: 298-299; Zabala 2003: 426-448; de Rijk 2008: 279-280, 671-673). Ondoren aztertuko ditugun egiturak ez dira inpertsonalak, baina askotan gertatzen da balentzia aldaketa (ergatiboko sintagmatik absolutibokora pasatzea dakarrena).

Aztergai ditugun egituretako adjektibo/partizipioa izan daiteke aditz intrantsitibo batena zein aditz trantsitibo batena. Adjektibo/partizipio intrantsitiboen adibideak dira honako hauek: Hemendik urrutira joana da; Joanes Labrit Nafarroa Beherean sartua zen (Epaltza); Gurutzatzen nituen emazte eta gizon askoren izen bereziak ezin atxikiz ibilia naiz (Aintziart). Intrantsitibo ergatibodunen adibideak ere badira: Ordu bete lehenago afaldua nintzen (Olarra); Urteen joan-etorrian asko sufritua zen haien trikimailuen kausaz (Berrizbeitia); Englandekin nabigatua duk, England kapitain handi, piratarekin (M. Garikano). Adibide horietan, jatorrizko subjektu ergatiboa, absolutibo bihurtu da, eta aditza, partizipio bihurturik, egitura kopulatiboko predikatu: Englandekin nabigatu du (hark) / [Englandekin nabigatua] da (hura); hitanoak bihurtzen du da adizkia gizonezko solaskideari zuzentzeko duk adizki.

Aditz trantsitiboekin, predikazioko argumentua izan daiteke subjektua zein objektua. Subjektuari dagokio egitura kopulatiboko partizipio predikatua ondoko adibideetan: Hau ere ibilbide luzeak egina zen (Mitxelena); Eta lehen ere nonbaitean esana naiz, dokumentu zaharretan maiz ageri dela UBICI deitura egungo HUICI ordez (Perurena); Denbora luzea daramat hemen eta gauza asko ikusia naiz (Rey). Balentzia aldaketa argi dago adibide hauetan ere.

Predikazioko argumentua objektua denean, pasiboaren antzeko egiturak sortzen dira, edo, hobeto esanda, adjektibozko edo egoerazko pasiboa¹⁹⁴ (Ortiz de Urbina 2003c: 298): Liburua erdarara itzulia izan da; Bihi mota hori Afrikatik ekharria izatu da (Duvoisin); Zulo haietatik irtenarazi, eta denak frontoira eramanak izan ziren (Linazasoro); Ehorzketak intimitate osoan eta lagunartean eginak izan dira eta bere errautsak Durangorat eramanak (Herria); Ikerketak eginak izan dira garai hortako dokumentuetan (Herria); Jantzi bereziak Alemaniatik ekarriak izan ziren (Aiestaran); 60 milioi pinta arno salduak izan dira, aitzineko urtean baino gehiago eta karioago (Herria).

Adiera nagusia ondoriozkoa edo egoerazkoa da. Baina izan aditzak har dezake aspektu burutugabea, bai eta prospektibokoa ere: Liburuak lasai bizi dira salmenta eskasian ere; batere salduko ez diren liburuek ere badakite noizbait irakurriak izango direla (Aristi); Ergelkeria guztiak —esaten dit D.-k—, zozokeria guztiak esanak izango dituzu (X. Artola); Etxeko sariak, Euskal Herrian ematen dizkigutenak, beti egiaz eginak izaten dira, bihotzez, eta hori niretzat oso garrantzitsua da (Berria).

Adibide horiek auzo-erdaretako egitura pasiboak dakarzkigute gogora: Laster garbituak izango dira tresnak [aipatzen ez den norbaitek garbituko ditu]. Bistakoa da ez dela perpaus hori beste honen sinonimoa: Laster garbituko dira tresnak [berez, edo inork garbituko dituelako iradokizunik gabe behinik behin]. Erdi-pasibo esaten zaie halako egiturei, eta garbi dago joskera hori baliagarria dela anbiguotasunik gabe aditzera emateko badela hor egile bat tartean (kasu horretan garbituko duen norbait). Egitura hori, bidenabar esanda, ez da kultismo bitxi bat, tradizioak erakusten duenez: Tiñako sei pezetan / izan zan saldua¹⁹⁵. Gaur ere adibide ugari aurki daitezke euskaraz.

Auzo-erdaretako egitura pasiboetan, erdi-pasibo delakoaren ondoan, bada pasibo osoa, hots, dena delako egile hori zehazki aipatzen duena beste sintagma espezializatu batean (ablatibo agente edo complemento agente, complément d’agent deitu izan zaio gaztelaniaz zein frantsesez, edo, berrikiago, agente preposicional): los instrumentos serán limpiados por los propios usuarios; les témoignages ont été recueillis par la police. Pasibo oso hori ez dago lotua, beraz, inpertsonaltasunarekin, agerian baitago betiere egilea forma pasibo horretan, aktiboan bezalaxe: los instrumentos los limpiarán los propios usuarios; la police a recueilli les témoignages. Pasibo osoa bazterreko aukera da gaur egun gaztelaniaz, haren premiarik ez den seinale. Ingelesez, aldiz, modu bakarra da objektua aditzaren aurrera ekartzeko, eta horregatik baliatzen da erruz.

Euskaraz ez dugu bete-betean auzo-erdaretako pasiboen pareko egiturarik; hau da, egitura aktiboko subjektua (ergatiboa) postposizio sintagma bihurtuko duenik¹⁹⁶. Baina aztergai ditugun egituretan, agentea, gaia edo helburua argumentuak ager daitezke, aditzean komunztadura eragin gabe. Semantikoki pasiboaren parekoak dira, baina ez dago aldaketarik kasu-ezarketan. Komunztadurarik gabeko argumentuak partizipioaren ondoan kokatu behar dira¹⁹⁷, hurrenkera oso mugatua da (Zabala 2003: 431): Gutun hau zuk niri idatzia da; Keinu iluna: Apache helikopteroak amerikarrek eginak dira (Arkotxa, Berria); Hiritartasuna hiriak denontzat emandako legeak errespetatzea da, eta hiriaren gobernuan parte hartzea; legeak errespetatzea hiritarrek eginak direlako (J. L. Zabala, Berria). Baina *zuk gutun hau idatzia da; *gutun hau idatzia da zuri; *gutun hau idatzia da zuk niri.

Egitura erdi-pasiboa, tradizio onekoa dugu euskaraz, eta baliagarria testuinguru askotan: zaurituak/goratuak/zigortuak/sarituak/gaitzetsiak izan zarete. Joskera horretara jo nahi ez duenak alternatiba bakarra du¹⁹⁸ (hirugarren pertsona pluraleko ergatiboko sintagma erreferente generikozkoa): zauritu/goratu/zigortu/saritu/gaitzetsi zaituztete. Izan ere, da > du prozedura aplikatzeak ez baitu balio halako kasuetan: #zauritu zarete / #goratu zarete / *zigortu zarete / *saritu zarete / *gaitzetsi zarete.

Horra nola baliatzen diren aditzaren joskerak esanahi banatarako: zauritu gara, zauritu izan gara, zaurituak gara, zaurituak izan gara. Binakako simetria formala gorabehera (Ø/-izan / Ø/-ak), azken moldeak bakarrik adierazten du badela tartean zauritzaile bat, nahiz ez izan esplizitua. Horregatik dakargu egitura erdi-pasibozko perpausa perpaus inpertsonalak eratzeko prozeduren sail honetara.

23.2.2.8.4. Datibozko esperimentatzailea ezabatzea

Datibozko sintagma batzuek (subjektu) esperimentatzaile rol semantikoa adierazten dute aditz predikatu jakin batzuekin (§ 23.2.2.3c), eta inpertsonalaren efektua lortzen da sintagma hori ezabaturik esperimentatzaile generiko bat adieraziz ([jendeari] zaio > da) halako aditz bakan batzuekin (gustatu, iruditu/iritzi), hizkera batzuetan bederen: Bañan oriyen aziyo asko / etziran emen gustatu (F. Imaz); Ori etzan gustatzen / Oletako plazan (Euskal Jokoak); Kontzientziko kristau artean / ez da geiegi gustatu (Basarri); Nola gusta diteke / ortaño zurruta? (Basarri); Gustatu zera eta / azaldu azkar berriz! (Basarri); Gauza justu eta bidezkoa iruditu da urtearen illetako bat ere beraren onrarako esleitzea (G. Arrue); Obeki nunbait iruditu zan / bakartearen begiran, / gizonezkoen komentu on bat / elizaren jirabiran (S. Mitxelena); Eguzkia eta ilargia illunduko dira, eta eretxiko da, zeruko izarrak jausiko balira legez (Iturzaeta); Esan eta iritxi izan zanez (Zaitegi).

23.2.2.8.5. Zenbait esapide berezi

Badira esapide berezi batzuk adiera horretan subjektu espliziturik onartzen ez dutenak, hala nola ongi/ondo da(go) (= ados)¹⁹⁹. Besteren bat ere bada sinonimiaz edo/eta analogiaz eratua: ederki egoten da (bat) hemen (= pasatzen da [< pasatzen du batek]). Beste kasu batean —badirudi esapidearekin— bada adibide bakanen bat tradizioan ageriko subjektu ergatibo eta guztikoa, baina ez da ohikoena inola ere: Karga bat sagarrekiñ / iru karga erari / baliyatzen dirala / gauzak badiruri (JanEd); Biyak utsikan utzi / zuten Udarregi / tristeza ugari / gizagajuari, / ez dala ongi ori / gauzak badiruri (AzpPr); Tentatzen ai zerala / trazak badirudi (Baladak). Aurreko badirudi horren sinonimo den ematen du esapideak ere esplizitatu gabe uzten du subjektu ergatiboa: Ematen du ez dugula irtenbiderik.

23.3. Argumentuak

23.3.1. Aditza eta argumentuak

23.3.1a Aditzak erabiltzen ditugu pertsonei edo gauzei dagozkien ekintzak (gidatu, jan, eraiki, bota, ekarri…), prozesuak (hazi, haserretu, loratu, irakin), egoerak (aspertu, jakin, eduki, ezagutu…) adierazteko. Prozesu horiek nonbait gertatzen dira, noizbait, nolabait… eta protagonista batzuk izaten dituzte.

Horrela, lotsatu da baldin badiogu, norbait lotsatu dela ari gara esaten; aldiz, eskuratu du esaten badugu, norbaitek zerbait eskuratu duela ari gara adierazten; azkenik, eman dio esanez gero, norbaitek zerbait beste norbaiti eman diola ari gara adierazten. Beste modu batera esateko, aditz bakoitzak sare semantiko bat eratzen du, eta sare semantiko horrekin batera gauzatzen da sintaxian. Ezinbestekoa da norbait lotsatzea, norbaitek zerbait eskuratzea, edo norbaitek beste norbaiti zerbait ematea, lotsatu, eskuratu edo eman aditzen esanahiaz jabetu nahi baldin badugu. Abiatu ere nonbaitetik abiatzen gara, eta nonbait ipintzen ditugu gauzak. Horiek dira argumentuak, hola deitzen diegu. Aditzak ezinbestekoak ditu argumentuak sintaxian modu egokian gauzatzeko. Bestela aditzak ez luke zentzurik, eta perpausa ez-gramatikala litzateke.

Hiztegiek ematen digute, zeharka bada ere, sare semantiko horien berri aditz bakoitza definitzean, eta nola erabiltzen den zehazten dutelarik. Eman aditzak, esaterako, (norbaitek) (zerbait) norbaiten esku ezartzen duela esaten digu. Emate hori noizbait, nonbait, nolabait… gertatzen da: X-k Y-ri zerbait eman dio gaur goizean herriko plazan. Baina bigarren informazio hori (noiz, non…), argumentuena ez bezala, hautazkoa da, eta eman gabe ere, perpausa gramatikala da. Aditzarekin argumentuek bakarrik dute lotura zuzena. Besteak, lotura hori hain zuzena ez dutenak ez dira argumentuak.

23.3.1b Argumentuek aditzak bere sare semantikoan dituen paper edo rolak adierazten dituzte. Aditzen balentziak aztertzean behin baino gehiagotan aipatu ditugu egilea, kausa, esperimentatzailea eta abar. Hauek dira aditzen argumentuek har ditzaketen paper tematikoak: agentea edo egilea: predikatuak adierazten duen ekintza nahita egiten duena. [+giz.], edo behintzat [+biz.], tasunduna dela esan ohi da, ekintza nahita egiten den aldetik (Peruk liburua osorik irakurri zuen). Kausa: predikatuak adierazten duen ekintzaren eragilea. Oro har, goiko egileari kontrajarria, ekintza nahigabe, berez, gertatzen dela adierazten du (haizeak leihoa hautsi du). Gaia edo jasailea: ezaugarri jakin bat duen entitatea edo ekintza nahiz prozesu baten ondorioz eragina edo hunkitua gertatzen dena (haurrak jostailua hautsi du, liburuak apalean jarri zituen, txokolatea gustatzen zaio). Guztien artean oinarrizkoena dela esan daiteke, barne argumentu ere esaten zaio eta gehienetan absolutiboko sintagmaren bidez ematen dugu euskaraz. Esperimentatzailea: predikatuak adierazten duen egoera (psikologikoa) jasaten duen entitatea edo egoera psikologiko baten hartzailea (anaiari laranjak atsegin zaizkio, anaiak gustuko ditu laranjak). Egoera psikologikoa den aldetik, [+giz.] tasuna dagokiola esan ohi da, nolabait ere, goiko gaiari kontrajarria. Onuraduna: predikatuak adierazten duen ekintzaren onura lortzen duena (anaiari aprobatzea komeni zaio). Helburua: predikatuak adierazten duen ekintza zuzentzen zaion entitatea (anaiari paketea eman zioten). Iturria: predikatuak adierazten duen mugimenduzko ekintzaren iturburua edo jatorria (Donostiatik abiatu ginen). Lokazioa edo kokapena: predikatuak adierazten duen ekintza edo egoera non kokatzen den adierazten duena (Pello Parisen bizi da)²⁰⁰. Hauez gain, aditz arazleen subjektuak eragilea adierazten du. Subjektu eragile hori, funtsean kausa nahiz egilea izan daiteke (larrearen usainak sentiarazten dit bazterren ederra, Peruri liburua osorik irakurrarazi dio amak).

Argumentu ez diren osagaiek ere hartzen dituzte paper tematikoak: hor goiko iturria, lokazioa edo helburua paper tematikoek ez dute nahitaez aditzen argumentu-egitura osatzen. Aditzak berak eskatu gabe perpausean osatzen den informazioa dakarte (ikus § 23.3.1h, § 23.3.1j). Horrelakoa da askotan instrumentua, baliabidea ere (zertaz, zerekin). Aditz batzuen argumentu egiturak eskatzen du non ipini, nora eraman edo nondik hartu, baina beste askorenak ez.

Sintagma mota batek baino gehiagok izan dezake paper tematiko bera. Aditz psikologikoen kasuan, esaterako, ikusi dugu esperimentatzailea eman daitekeela ergatiboko sintagmaren bidez (Jonek gurasoak errespetatzen ditu), absolutiboko sintagmaren bidez (bere hizkuntzaz lotsatzen da) edo datibo sintagmaren bidez (Joni ogia erostea ahaztu zaio). Instrumentua edo baliabidea ere ergatibo sintagmak adieraz dezake (giltza honek irekitzen du ate hori) edo postposizio sintagma baten bidez (labanaz sabela ireki).

23.3.1c Argumentuak beharrezkoak badira ere, hizkuntzaren maila batzuetan ez dute ezinbestean agertu behar, eta isilduak gelditzen ahal dira, inguruneak argitzen badu zeri dagozkion direlako argumentu horiek: Lotsatu da nahiz Jone lotsatu da perpausak gramatikalak dira. Inguruneak argituko du isildurik den lotsatu da horren subjektua zein den. Badakigu, hori bai, 3. pertsona dela, eta singularra dela. Esan daiteke, hortaz, izenordain bat isildu dugula hor. Argumentua isiltzeko aukera duten hizkuntzei pro-drop hizkuntza deitzen zaie (§ 1.7). Eta aurkeztu ere, azterketa sintaktikoak egitean, hola aurkezten dira gramatiketan: pro etorri da. Argumentuak ez direnekin ez da holakorik gertatzen.

23.3.1d Hola bereizten ditugu, hortaz, argumentuak eta argumentu ez direnak: argumentuak modu itxian daude aditzarekin lotuak, eta ezin dugu aditzaren esanahia ulertu argumentuak kontuan izan gabe. Argumentu ez direnak, ostera, aukerakoak dira. Beste modu batean esateko, argumentuek lotura zuzenagoa dute aditzarekin argumentu ez diren osagaiek dutena baino. Azken hauek periferikoak dira.

23.3.1e Funtsezko argumentuak subjektua, objektua eta zehar-objektua dira, euskaraz ergatibo, absolutibo eta datibo kasuan ematen ditugunak: Patxi etorri da; Mirenek Patxi agurtu du; Ane Patxiri hurbildu zaio; Aitak amari gona gorria ekarri dio. Beste hitzetan esateko, euskal aditzez ari direla, gramatikek nor-nori-nork deitu izan dituen sintagma horiek.

23.3.1f Kontuak, hala ere, ez dira hain sinpleak. Ikus dezagun, adibidez, jan aditza, eta eratu dezagun perpaus bat: Anek sagarra jan du. Hor orain arte esan duguna betetzen da, jan aditzak norbaitek zerbait jatea eskatzen baitu. Bi argumentu, hortaz. Baina perpaus horren ordez ondoko beste hau eratzen badugu, Anek gaizki jaten du, zer gertatzen da hor? Zenbat argumentu ditugu holakoetan?²⁰¹

Egitura horiek bi modutara azaldu izan dira gramatiketan. Batzuen ustez ikusi, entzun, jan… eta gisa horretako aditzek bi argumentu sare izango lituzkete: batzuetan argumentu bat bakarrik, eta beste batzuetan bi. Horrela, ikus ditzagun adibide hauek: Itsuak izugarrizko kolpea hartu zuen paretaren kontra, eta ikusten hasi zen; Sortzetik zen gorra, baina bost urterekin hasi zen entzuten; Apetitu gabe egon da baina orain ongi jaten du. Horiek ez dute objektu zuzenik agerian, eta testuingurutik ere ezin dugu jakin zer ikusi zuen, zer entzun edo zer jan. Aldiz, Mirenek ere ikusi du; Jonek egunero entzuten du; Koldok jan du gisako perpausetan, objektu zuzenik ez bada ere, hiztunak badaki, inguruneari esker, zertaz ari garen: Mirenek (film hori) ikusi du; Jonek egunero entzuten du (irratia); Koldok jan du (pastela), adibidez. Beraz, lehenbiziko kasuan argumentu bakarreko sarea, eta bigarrenean argumentu bikoa.

Hala ere, beste batzuen ustez, hori egia izanik ere, aditz bakoitzak murriztapen sintaktiko handiak ditu, eta zuzenean markatzen du ageri ez den objektu horren izaera. Hola, jo dezagun, esate baterako, Hiru egunez egon zen jan gabe argaldu nahi zuelako baldin badiogu, hor ez dugu objektu zuzenik (ez dugu argumentu hori agerian), eta inguruneak ere ez digu markatzen zer den jan ez duena. Baina aditzaren murriztapen semantikoek adierazten digute, besterik aipatu gabe, aditzak zerbait eskatzen duela, eta zerbait horren izaeraren berri ere ematen digute. Adibidez, zuzenak dira Hiru egunez egon zen (ogia) jan gabe; Hiru egunez egon zen (patatak) jan gabe; Hiru egunez egon zen haragia jan gabe, baina ez luke inork ere ulertuko *Hiru egunez egon zen (zapatak) jan gabe; *Hiru egunez egon zen (burdina) jan gabe eta abar. Ikuspuntu honetatik badirudi benetan zerbait isiltzen dela eta argumentu hori hor dagoela. Eta hori hala bada, argumentu sare bakarra izango lukete, kasu guztietan, hemen aipatzen ditugun ikusi, entzun, jan… aditzek.

23.3.1g Arruntena dugu, hortaz, aditzek argumentu bat, bi edo hiru izatea: Miren etorri da; Koldok hitzaldi bat eman du. Zehar-objektua ere sar daiteke sarean: Miren (guri) etorri zaigu; Koldok (guri) hitzaldi bat eman digu. Zenbaitetan ageri den itxurazko objektua ez da zinez halakoa, baizik adberbioa: Hiru egun pasatu zuen; 25€ balio du; Filmak 90 minutu irauten du (*irauten ditu); 100 metro korritu du eta abar.

23.3.1h Semantikak agintzen duen aditzen sareko argumentu horiek sintaxian gauzatzen dira. Arruntena da, hortaz, argumentu horiek egiturazko kasuak deitu ditugunetan gauzatzea: absolutiboan, ergatiboan eta datiboan; baina, aditzaren sare semantikoaren arabera, postposizio sintagmen bidez ere gauza daitezke argumentuak (non ipini, nondik abiatu, nora iritsi…). Hori dela eta, batzuetan argumentuez eta adjuntuez mintzo dira gramatikak (adjuntuak lirateke argumentu ez diren gainerako guztiak). Baina kontzeptu horiek, argumentuak eta adjuntuak alegia, ez dira maila berekoak. Argumentuaz hitz egiten dugunean esanahiaz, sare semantikoaz ari gara. Aldiz, adjuntuez ari bagara sintaxiaz ari gara. Horrela, Miren gaur lotsatu da esaten badugu, “Miren” argumentua da, baina “gaur” ez da argumentua. Sintaxi mailan, “Miren” argumentua absolutiboan doa eta subjektua da. Aldiz, “gaur” adberbioa da, adjuntua. Aditzarekin duen erlazio semantikoa ez da “Miren” subjektuak duenaren pareko. Argumentuak, neurri batean, aditzaren osagarriak baitira. Beraz, maila batean izango ditugu argumentu eta ez-argumentuak, eta bestean osagarriak eta adjuntuak.

Adberbioak, esaera adberbialak, denbora markatzen duten perpausak… adjuntuak izaten dira gehienetan: Mirenekin egon gara goizean; Antza denez, eri omen da; Egoera aztertu ondoren, hori erabaki zuen; Ohean gelditu bada, ez du trena erraz hartuko… Baina batzuetan aditzak berak aukeratzen du adberbioa: ongi/gaizki portatu. Ikusten denez, sarri askotan adjuntu horiek mintzagaiaren (§ 41.5) tokian doaz. Bigarren mailako predikatuak gehienetan aukerakoak izan ohi dira (Josu triste etorri zen bilerara; Nekatuta hurbildu zitzaidan aitona), baina batzuetan nahitaezko bigarren mailako predikatuak ere aurkituko ditugu (Jone alkate izendatu zuten; Ane egin zuten erantzule; Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai, ikus § 24.4.3).

23.3.1i Aditz batzuek bestelako argumentu mota batzuk eskatzen dituzte. Horrela, sartu aditzak “nonbait” edo “norabait” sartzea eskatzen du: Sartu zen barrura (Lazarraga); Begira zelan zabiltzan, non sartzen zaren (Añibarro); Asko bekatoros beren baitan sartu ziren eta bizitza berri bat lotu (Laphitz); Descartesen Discours de la Méthode sartzen al da frantses literaturan? (Mitxelena).

Ezkondu aditzak “norbaitekin” ezkontzea: Eta gero harekin ezkondu behar duk? (J. Zabaleta).

Ados egoteak ere “norbaitekin” ados egotea: Eta festa ondo amaitzeko, malta-whiskya, noski; ados egongo haiz nirekin, ezta? (Zaldua).

Kokatzeak “nonbait” kokatzea: Betiko irudi folklorikoetan kokatzen gintuzten besteek (R. Etxeberri).

Ahaztuk “zer” edo “zertaz” eskatzen du, nolakoa hartzen duen laguntzailea, ‘hori ahaztu, horretaz ahaztu’: Pippin gorritu egin zen, eta beldurrak ahaztu zituen (Otsoa); Gerraz eta munduaz ahaztu egin zen (Otsoa).

Baliaturekin ere gauza bera gertatzen da: Uste dut ezen, esposatzen naizenean, sekula ez naizela zapatari horrez baliatuko (Jon Muñoz); Zorioneko neure ausardiez oroitzen naizelarik ere, ezin ausart ninteke horiek baliatzera (Jon Muñoz).

“Zerbaitean” edo “norbaitengan” dugu konfiantza, bistan denez: Erabateko konfiantza baitzeukan harengan (An. Garikano).

“Zerbaitez”, “zerbaitekin” oroitzen gara, edo “zerbait” oroitzen dugu: Zuzendariordeaz oroitu nintzen (Epaltza); Guk ere hala behar dugu hartaz ontsa oroitu (Etxepare); Jauna, zure erreinuratzen zarenean, nitaz oroitu zaitez (Lardizabal); Oroitu nituen une magiko haiek (Irigoien); Heriotza aipatu duzunean lagun batekin oroitu naiz (Perurena).

“Norbaitez” edo “norbaitekin” maitemindu, dakigunez: Zurekin maiteminduta al zegoen? (O. Arana); New Yorken bizi den gizon batekin maitemindu zen (O. Arana).

“Nonbait” bizi gara, ezinbestean: Hirietan eta herri handietan bizi dira euskaldun gehienak eta abar.

Eman aditzak badu, esaterako, beste erabilera bat aski diferentea: Beste ehun urte itxaron beharko duzula ematen du (Azurmendi); Atzealde iluna duten irudiak argiago direla ematen du atzealdea argia dutenak baino (J. Zabaleta); “Itsasoaren baretasun hau ekaitzaren seinalea dela ematen du”, esanen du Axelek (Sarrionandia).

Fidatu aditzak, esaterako, zerbaitez, zerbaitetan, norbaiti… fidatzea eskatzen du: Ez baita emazte edalea baitan zer fidaturik (Axular); Halako eletara, nor liteke fida (Egiategi); Baina fidatzen zen jakinen zuela Isabela hartara ekartzen (Mirande); Ez gaitezen behintzat gure indarretan fida (Mitxelena); Jainkoari nahi ez bazara fidatu, nori nahi zara fidatu? (Tartas); Zerorrek, irakurle, ikus dezakezu zeure begiz, nire hitzari fidatzen ez bazatzaizkio (Mitxelena); Ez zen batere haietaz fidatzen (Touyarou); Fida hadi nirekin (Cano) eta abar.

Eguraldi aditzak ere bereziak dira: Euria egin du, elurra egin du eta abar.

Laburtuz, orduan: aditz argumentuak dira aditzak, duen esanahiagatik, bereizten dituen osagarriak. Holakoetan elementu horiek aditzak azpikategorizatzen dituela, berez eskatzen dituela, esaten dugu.

23.3.1j Aditz horietan ikusten denez, argumentu horiek ez dira sintaxian egiturazko kasuetan gauzatzen: ez dira horietako asko absolutiboa, ergatiboa edo datiboa, baina, hala ere, argumentuak dira. Eta sintaxi mailan, berriz, adjuntuak.

Hortaz, argumentuak egiturazko kasuetan ikusiko ditugu batzuetan, eta beste postposizio zenbaitekin, beste batzuetan.

23.3.1k Badira perpaus egiturako osagarriak hautatzen dituzten aditzak ere, mendeko perpaus osagarriei eskainitako kapituluan xehekiago aztertuko ditugunak (§ 30.1.1).

23.3.2. Izena eta argumentuak

23.3.2a Izenak ere har ditzake, eska ditzake, argumentuak, aditzek egiten duten bezala. Dakigun gisan, batzuetan aditzetik sortzen dira izenak, zuzenean: etortzea, ikustea, ematea eta abar (ikus § 30.6.3.1 “Aditz izena” atala). Ez da harritzekoa kasu horietan, izen bihurtutako aditzetan esan nahi dugu, izen horiek ere argumentuak subkategorizatzea: norbaiten etorreraz ari gara, norbaitek zerbait ikusteaz eta norbaitek beste norbaiti zerbait emateaz. Hor ere, aditzean bezala, nor, nork eta nori ageri dira.

23.3.2b Perpaus batean izenaren argumentuak ezartzeko -en postposizioaz baliatzen gara, genitiboaz alegia. Izenlagunak sortzen ditugu horrela. Eta aditzean argumentuak absolutiboan, ergatiboan edo datiboan jartzen baditugu, -en hartzen duten sintagmek ere absolutiboa, ergatiboa eta datiboa estaltzen dute, heredatzen dute, nolabait esateko.

Ikus ditzagun bi adibide hauek: Bada zuk jakitera […] Jesusen etortze onetatik datozkizun ondasunak (Mendiburu); Eta haien ixiltzeaz poztu dira, eta Jaunak eraman ditu berek nahi zuten portura (Duvoisin). Hor ikusten ditugu Jesusen etortzea eta Haien isiltzea, biak genitiboan, -en postposizioa duela izenlagunak. Bistan da genitibo horrek absolutiboa ezkutatzen duela: “Jesusen” etortzea eta “Jesus” etorri aski parean daude. Hola ikusten dugu ondoko adibide argigarri hauekin: Ez beraz mirakulu, Jesus etortzean, Erroma gogortzea bere bizitzan (Duvoisin); Joannes-Batista isiltzearekin, Andere Geaxane jaikitzen da eta du erraten: “Jende onak, hamar orenak eta erdian nonbait han dira; ordu da joan gaitezen pausatzera” (M. Elizanburu). Hor zuzenean ageri da absolutiboa. Genitiboa eta absolutiboa, biak parean (§ 19.2.5).

23.3.2c Hala ere, hori aditz izenekin bakarrik gertatzen da, aditz izen hori zenbaitetan benetan aditza baita ingurune batzuetan, eta izena beste batzuetan. Aditz izenaren ordez, izen arrunta bada, ez dugu holako aukerarik eta argumentua beti -en postposizioarekin ageriko da, izenlagun gisa: Hurbil da Jaunaren etorrera (Elizen arteko Biblia, vs “Jauna etortzea”); Mutilak irribarre amultsu batez eskertu zuen katuaren etorrera (Lertxundi, vs “katua etortzea”). Ez da hor *Jauna etorrera, edo *katua etorrera esaterik. Holakoetan beti dugu beharrezko genitiboa: liburuen salmenta. Edo izen elkartua, bestela: liburu salmenta (ikus § 7.2.7.3 morfologiako atalean izen elkartuak nola eratzen diren).

23.3.2d Baina nola esan dugun aditzen argumentuak gehienetan absolutiboan, ergatiboan edo datiboan doazela, ber gauza gertatzen da izenlagun honekin ere, izenlagunak absolutiboa, ergatiboa edo datiboa ezkutatu bailitzake. Horregatik anbiguoa gertatzen da, egitura hauetan ez baitira aditz jokatuetako marka nominalak ageri: Joxemariren hilketa esaten badugu ez dakigu ongi zertaz ari garen. Norbaitek Joxemari hil du; Joxemarik norbait hil du. Bi interpretazioak izan ditzake, eta inguruneak esango digu zein den egokia. Jakina, zenbait kasutan, ez dugu ingurunea ezagutu beharrik ere: Hitlerren erailketak; infernuaren beldurra. Badakigu Hitler nor den, eta pentsatzekoa da bera dela hiltzailea (Hitlerrek hil du, hortaz). Ber gauza infernuarekin: infernuari beldurra izatea adierazten du sintagma horrek.

Baina, zernahi gisaz, anbiguotasuna ez da inoiz ere galtzen. Horrela, irakaslearen kritika aipatzen badu norbaitek ez genuke jakinen zertaz ari garen: ‘irakasleak berak egin duen kritikaz’, ‘norbaitek irakasleri egin dion kritikaz’ edo ‘norbaitek irakaslea bera kritikatu izanaz’. Hor ditugu bilduak, anbiguotasun horren itzalean irakaslea (nor), irakasleak (nork) eta irakasleari (nori).

23.3.2e Aditzarekin ikusi dugu, hala ere, badirela argumentu batzuk egiturazko kasuetan ez doazenak. Gauza bera gertatzen da izenarekin ere. Izenak zenbaitetan aditzaren sare semantikoen ezaugarriak heredatzen ditu, eta erlazio hori -ko markaz baliatuz adierazten du: zurekiko nire harremana (zurekin dudan harremana), zuganako amodioa (zuregana dudan amodioa) eta abar. Egitura hau, hala ere, ez da -en genitiboarekin sortzen duguna bezain emankorra.

23.3.2f Izenaren kapituluan (“Argumentu, gertaera, kuantifikazio eta sailkapen izenak” izeneko atalean, § 12.3.5) “argumentu izenak” aipatzen dira. Holakoak dira irakurketa, idazketa, sakontasun, laburpen, aitzindari, hasiera edo argazki, esate baterako. Horiek guztiek zerbait behar dute esanahia ongi eratzeko, argumentu sare bat dute: zerbaiten irakurketa, idazketa, sakontasuna, laburpena, aitzindaria, hasiera, argazkia… dugu hor beti.

23.3.2g Genitiboak baditu beste ezaugarri eta erabilera batzuk “Egiturazko kasuak” kapituluan ikus daitezkeenak (§ 18.6).

23.3.2h [izena + izan] predikatuetako izena ere izan ohi da argumentu izena. Argumentu hori izen elkartu baten barruan ase daiteke: Denak, txiki eta handi, irabazi-gose dira (Elizen arteko Biblia); Lehoien artean natza, gizaki-gose diren horien artean (Elizen arteko Biblia). Beste batzuetan, ostera, genitibo sintagma baten bidez (besteak beste, sintagma egiturako argumentuak badira eta ez kategoria lexikoak): Kanpoko berrien gose izan ohi zena (Olarra); Gizateria oro entzungai gozoen egarri baita (X. Amuriza).

Argumentu izenak dira irudi(a) egin, itxura(k) egin lokuzioetako izenak ere: Lotsa-irudia egiten jarraitu zuen (M. A. Mintegi); Hark erraten zuena […] dudatan ezartzen zuelako irudia egin (Jon Muñoz); Eta nire baitan irudi egin nuen gizonak ez zuela belarririk (J. Zabaleta); Kantaren hitzak ahots betean kantatu irudi eginez (O. Arana); Harro itxura eginaz (M. Mujika); Zerbait irakurtzeko itxura egin nuen (Saizarbitoria); Batek itxura egiten zuen zorabiatu egiten zela bere edertasuna ikustean (P. Lizarralde); Oporretan geundelako itxurak egitea (O. Arana).

Horien oso antzekoak dira beldur, berri, esperantza, hipotesi, itxaropen, kezka, susmo, uste, zurrumurru… izenak ere. Perpaus egiturako osagarriak hartzen dituzte (§ 30.6.4.1): Euskara Afrikatik datorren hipotesia; Garai txarrak datozkigulako ustea.

23.4. Aditz modalak

23.4.1. Sarrera

23.4.1a Modalitatea adierazten dute asmo, behar, ezin, gogo, nahi/gura, uste + izan predikatuek beste aditz baten ondoan ematen ditugunean perpausean.

Guztiek eskatzen dute aurretik partizipio burutua. Izan aditza da aspektu markak hartzen dituena: behar izaten dugu, ezin izan genuen… Aspektu prospektiboaren marka izanek har dezake, baina zuzenean erants dakieke ahal, behar, ezin eta nahi izenei: ekarri nahi izango du / ekarri nahiko du, sartu ahal izango dira / sartu ahalko dira nahiz dirutan ere ez da eskuratuko ahal (J. Etxepare). Ezezkoetan, bat egiten du aditz modalak partizipioarekin: ez du ogia ekarri nahi, ez du lana egin behar, ez du lana egiten ahal / *ez nahi du, *ez behar du edo *ez ahal du.

23.4.1b Ahal, behar, ezin eta nahi/gura izan dira orokorrenak, ekintza, egoera, jarduera, prozesua… adierazten duten aditzekin ager daitezkeenak.

Aditz modalek ageriko subjektua duen aditza eskatzen dute. Eguraldi aditzek edo irudi du, ematen du, merezi du, pena da motakoek ez dute onartzen horrelako aditz modalik²⁰². Behar izan eta nahi izan aditz modalen erregimena arautu zuen Euskaltzaindiak 113. eta 114. arauetan. Euskara estandarrean, du laguntzailea eskatzen dute, baita aditza intrantsitiboa denean ere: etorri behar du, etorri nahi/gura du. Nolanahi ere, Euskaltzaindiak ez du gaitzesten zenbait euskalkitako erabilera: etorri behar naiz, edo ipar-ekialdeko euskalkietan erabiltzen den etorri nahi naiz. Izan ere, da laguntzailea ere erabilia izan da eta erabilia da lehenagoko eta egungo testuetan, ekialdean nola mendebaldean: Ez zuan dudarik Pello, muthil hori izan behar zela atsoak helatu zuen Manuel (J. B. Elizanburu); Ni hortik joan behar naiz —esan die txoferrak (P. Lizarralde). Aditz trantsitiboekin zehar-osagarria ageri denean, dio laguntzailea izango dugu: Hortaz, adio esan behar dizut (I. Mendiguren); Arrautza frijituak nola jaten dituzun galdetu behar nizun (X. Mendiguren Elizegi). Aditz intrantsitiboekin zehar-osagarria ageri denean, zaio laguntzailea erabiliko dugu: Mintzatu beharko natzaizu.

Ezin izan, ostera, bietara ikusiko dugu: Gaur ezin naiz zinera joan vs Gaur ezin ditut erosketak egin; hau da, ezkerrean daraman aditzaren ohiko laguntzailea hartzen du (ez du laguntzailea aldarazten: etorri naiz > etorri behar dut, etorri nahi dut / ezin naiz etorri). Forma inpertsonal eta pasiboetan, jakina, da laguntzailea izango dugu: Zientziak huts egiten duela diotenean, barre egin behar da (J. Zabaleta); Ahal izanez gero, […] jatorriz idatzitako moduan irakurri behar da (Salaburu); Horri buruzko proba bat egin nahi denean, honela joka daiteke (S. Iruretagoiena).

23.4.1c Izan laguntzailearen komunztadura markek argi uzten dute aditz hauek modalitatea adierazteko “laguntzaileak” baino ez direla: Liburu horiek erosi behar ditut; Arrosak oparitu nahi dizkizut; Ni ere eraman beharko nauzu. Laguntzaileak erosi, opari egin eta eraman predikatuen objektu zuzenarekin egiten du komunztadura.

23.4.1d Asmo izan, gogo izan eta uste izanek askoz erabilera mugatuagoa dute. Uste izan da hiruretan hedatuena, gaurko euskara estandarrean ere aurkituko duguna: Garrasi egin zuen, edo egin uste zuen, behinik behin (Jon Muñoz); Azpitituluan ikusi uste izan dut nik benetako titulua (Berria); Noiz edo noiz pentsatu izan dut gutako bakoitzak film batean egon uste duela (Rey). Modalitatea adierazteko Iparraldeko euskalkietan bakarrik erabili da tradizioan gogo izan, baina gaur euskara estandarrera ere hedatu da: Gero egin gogo dituzun ongiak eta deskarguak (Axular); Holako afera txarrez ere mintzatu gogo du bere bisitan (Herria); Gaur ordea, azken aldietan baino borondate gehiagorekin abiatu gogo du (Bidegain). Axularren adibideko laguntzaileak (egin gogo dituzun ongiak) edo beste honetakoak (izarretan ikusi uste dituzte arbasoen arimak) erakusten dute egin eta ikusi aditzen objektuarekin egiten dela komunztadura (§ 23.4.1c).

Erabilera urrikoa da asmo izan ere modalitatea adierazteko: Nazio Batuen Erakundeak datorren urtean azterketa bat abiatu asmo du Kosovoko etorkizunaren inguruan (Berria); Eraman asmo zuen bizimodua zala gizonaren indarraz gaindikakoa (Antia). Izan laguntzailea gabe ageri denean, -tzeko motako osagarria eskatzen du asmo izenak: etortzeko asmoa, etortzeko asmoz. Tradizioan zein egiturak duen indarra gogorarazi zuen Euskaltzaindiak (41. araua): egiteko asmoz, joateko asmoz, eztabaidatzeko asmoz. Horiek dira estandarrean erabiltzekoak, eta ez *etorri asmoz, *joan asmoz edo *eztabaidatu asmoz.

23.4.2. Ahal izan

23.4.2a Ahal izenak eta izan aditzak osatzen dute predikatu modal hau²⁰³. Gainerakoetan bezala, aspektuari, aldiari, pertsona komunztadurari dagozkion flexio morfemak hartzeko euskarria baino ez da izan; ahal izenak ematen dio esanahia, ‘aipatzen dena gertatzeko edo egiteko eragozpenik edo ezintasunik ez dagoela’ alegia. Ahalera adizkiek ere balio bera eman dezakete: etor daiteke, egin dezake, dagike…

23.4.2b Ahal izan predikatu modalaren aspektu markei dagokienez, prospektiboaren morfema zuzenean har dezake izenak, -ko atzizkia: etorri ahalko da / etorri ahal izango da. Bi moldeek dute lekukotasun ugari corpusetan, baina ahalko da nagusi. Laguntzailea da, du nahiz dadin, dezan izan daitezke, hau da perpauseko aditzak eskatzen duena, ahal izanek ez baitu laguntzailea aldarazten. Perpauseko aditza, berriz, partizipio burutu forman ematen da gehienetan: Nahiko gauza beroak erabili ahal izaten dira eskuetan minik sentitu gabe (Aldasoro); Kalean sei-zortzi besamotz gehiago ikusi ahal izan genituen (Linazasoro); Harryk entzun ahal izan zizkion mespretxuzko ahoberokerien arabera… (I. Mendiguren). Partizipio burutuaren ordez aditzoina ere aurki daiteke dadin eta dezan laguntzaileekin: Asma ahal baneza, erran beharraren gaitzetik begiratuko zintuzket (Jon Muñoz); Hango lurralde ederra, hango mendialdea eta Libano ikus ahal ditzadan (Elizen arteko Biblia); Froga bat ekar diezadakezun orduko, zatoz, eta zurea izanen naiz (Jon Muñoz). Partizipio burutua eta aditzoina forma berekoak direnean ez dago bereizterik bietatik zein ageri den: Otoi, uztazu apaiz-lanen bat egiten, ogi-puskaren bat jan ahal izan dezadan (Elizen arteko Biblia); Dena konpontzeko aukera emango digun agiri hau, gurekin etorri eta han bizi ahal izan zaitezen (Irizar). Partizipio burutugabearen ondoren ere ezar daiteke ahal izan: Honi erreka esaten ahal bazaio, furgona erreka joa da (K. Izagirre); Agian haren edukiak argi izpiren bat ematen ahal ziok nahaspila honi (Epaltza); Derradan hasteko txukun janztea atsegin dudala, berorrek ikusten ahal duenez (Jon Muñoz).

23.4.2c -kedun laguntzailearekin ere ageri da ahal izan idazle klasikoetan, bai eta gaurkoetan ere: Oraino hemen galdegin ahal diteke ea ifernuan berorik baitzen hotzik izanen denz (Axular); Haize hiltzaile, ziztugile, intziri egile, orro egile hori, ikusi al duzu, ikus ahal dezakezu? (J. Zabaleta). Ez dirudi alde handirik dagoenik ahal duten eta ez duten adizkien artean: ikus ahal dezakezu / ikus dezakezu.

23.4.2d Gainerako aditz modalak bezala, ote morfema funtzionalarekin erabil daiteke (modalitate epistemikoa): Zerk eragin ahal izan ote du zugan horren aldaketa ustekabeko eta krudela? (Jon Muñoz).

23.4.2e Ezezko perpausetan ez ahal izan eta ezin izan baliokide gertatzen dira: Nortzuk diren ez badidazu esaten ahal, esaidazu gutxienez zer egiten duten (Alonso); Ez nuke esaten ahal zer egiten nuen nik adierazi dizudan aldarte hartan (K. Izagirre); Zu zaren lekutik ez duzu ikusten ahal zer gertatzen den (R. Etxeberri). Adibide horietan berdin erabil zitezkeen, hurrenez hurren, ezin badidazu esan, ezingo nuke esan nahiz ezin duzu ikusi.

23.4.3. Behar izan

23.4.3a Aditz modal honetako izenak ere zuzenean hartzen du aspektu prospektiboko -ko: esan beharko diguzu. Hori da molde nagusia, behar izango moldeak oso adibide gutxi ditu corpusetan bestearekin alderatuta.

Alegiazko -kedun adizkiekin, aukeran izaten da -ko prospektibokoa eranstea edo behar soila erabiltzea: etorri beharko luke, jakin behar genuke. Corpusetako datuek erakusten dute paretsu dabiltzala bi formak, behar luke / beharko luke.

Ote morfema funtzionalarekin erabil daiteke (modalitate epistemikoa): Hau ere etxean sartu behar ote zait? (Elizen arteko Biblia).

23.4.3b Partizipioa+behar izan hurrenkera hauts daiteke behar modala aurreratu eta galdegaiaren eskuinera eramanaz: Banekien haiekin zelan jokatu, zenbat eta noiz behar zitzaien eskupetik ordaindu (Montoia); Espezialistak bere sailekoak behar ditu jakin (Mitxelena).

23.4.3c Adierari dagokionez, batetik ‘obligazioa’ adieraz dezake (ikasi egin behar dut). Bestetik, geroaldia ere adieraz dezake, batez ere ondoan esanahi horretako adberbioren bat doanean nahiz behar izan aspektu prospektiboan ageri denean: Bihar Donostiara joan beharko duzu; Zer egin behar duzu gaur arratsaldean?

Iritzia edo ustea ere adieraz dezake (modalitate epistemikoa, § 10.4.1b, § 26.6.3.2): Orain dela bi ordu alde egin du; Etxean behar du honezkero; Eguerdia izan behar du; Munduko jokalaririk onena izan behar du.

23.4.3d Ezezko perpausetan ‘debekua’ edo obligaziorik eza adierazten dute: Gaur ez dute lanera joan behar; Ez dugu gezurrik esan behar. Beste batzuetan bide morfema modalaren baliokide dela esan daiteke (ikus § 23.5): Gauez amets egin dut, eta egunez ezin dut gogotik kendu zaldun gaztearen iduria: neska izan behar du (Satrustegi). Adibide horretan berdin esan daiteke neska bide da. Modalitate epistemikoa adierazten du horrelako erabileretan.

23.4.4. Ezin izan

23.4.4a Partizipio burutua izan ohi du aurretik ezin izan modalak, baina partizipio burutugabeekin ere erabiltzen da zubereraz: Erraiten ezin den egia (Maister).

Aspektu prospektiboan zuzenean har dezake -ko mendebaldean: ezingo naiz /ezin izango naiz; gaurko corpusetako datuen arabera paretsuko erabilera dute bi moldeek. Ote morfema funtzionalarekin ere ager daiteke: Ezin ote dakioke gisa bereko kritikarik egin, azken buruan, administrazioaren esku-hartze politika orori? (Heras); Ezin ote da inon trago bat edan? (Lopez de Arana).

Ezin izan indikatiboko adizkiekin erabiltzeaz gain (ezin emango dizut), euskararen historian alegiazko formekin ere ageri da (ezin nengoke zerbait esan baga, Añibarro), bai eta ahalerazko eta subjuntibokoekin ere: Ezin dezaket asma (J. Etxepare); Ezin egin diro; Ezin iñor sartu diteke (Ubillos); Gizonak su inhar bat eskuan ezin jasan badeza (Duvoisin); Berzeak enparatu ditu, bere burua ezin enpara diro (Leizarraga). Orotariko Euskal Hiztegiko datuek erakusten dute XX. mendera arte indikatiboko laguntzailea ez zela hain ohikoa aspektua burutugabea zenean. XX. mendetik aurrera hedatuz joan da indikatiboaren erabilera: ezin erori naiz / ezin eror naiteke. Gaur sarri erabiltzen da bai indikatiboarekin, bai ahalerazko adizkiekin, bai nuke, nintzateke edo nizuke moduko alegiazkoekin ere.

23.4.4b Kokaguneari dagokionez, ezin adizki laguntzailearen aurrean ager daiteke (ezin dute indarrik hartu), baina baita adizki osoaren aurrean ere (ezin ikusi dute). Aditzaren aspektua prospektiboa denean erabiltzen da, batez ere, bigarren hurrenkera hori: Ezin egongo gara beti hemen; Ezin esango dugu behintzat zuzen jokatu ez zuenik sortzaile horrek bere sorkariarentzat izena bereizterakoan (Segurola); Ezin utziko nuen arrotzen esku (Lertxundi). Horrelakoetan, partizipio nagusiak hartzen du prospektiboko marka, -ko. Ezin daiteke etorri moldea ez zen oso ohikoa Iparraldean XX. mendera arte (nahiz baziren molde horretako adibideak), ez eta mendebaldean XIX. mendera arte.

Badirudi zenbait tokitako hiztunek bereizi egiten dituztela ezingo dizut eman / ezin emango dizut. Lehenak, [ezin + adizki laguntzailea] egiturakoak, benetako ezintasuna adierazten du (ez dut emateko aukerarik edo gaitasunik izango). Bigarrenak, [ezin + partizipio prospektiboa] egiturakoak, gertatuko ez den zerbait ematen du aditzera, baina ez egiazko ezinik dagoelako, baizik komeni ez delako, egoki ez delako…

Hona hemen molde bateko eta besteko kokagunea erakusten duten zenbait adibide: Kabia utzi ezin badu (Azkue); Luzaroan leizetik eziñ irten izan zen (G. Arrue); Ezin emango zaiotela bizilekurik (Iztueta); Nire gisako euskaldun batek ezin uler dezake (Mitxelena); Andik zinera ezin juango da / ango lanari utzita (Uztapide); Ezin izango dabe ondatu nire gizabidea (Etxeita).

Ez adberbioarekin gertatzen den bezala, mendeko perpaus askotan ezin dira ezin eta adizki laguntzailea aurreratu: Ongi aditu ezin badegu ere (Ubillos).

23.4.4c Adierari dagokionez, predikatuak adierazten duen gertaera gauzatzeko eragozpena edo ezintasuna ematen du aditzera ezin izan modalak. Benetako oztopo edo ezintasuna adierazteaz gain, hiztunaren ustez gertatua ere adieraz dezake; eman dezagun norbaiten zain gaudela eta ez dela azaldu. Badakigu autoz zetorrela eta konplikatua izan daitekeela autoa uzteko lekua aurkitzea. Testuinguru horretan erraz esango genuke: ezin izango zuen aparkatu, ezin izango zuen aurkitu autoa uzteko lekurik…

23.4.5. Nahi/gura izan

23.4.5a Bi aditz modal ditugu hemen euskalkien arabera bereizten direnak: mendebaldeko gura izan eta gainerako euskalkietako nahi izan. Gaur biak erabiltzen dira euskara estandarrean eta hala daude jasoak Euskaltzaindiaren Hiztegian.

23.4.5b Jokabidez behar izan modalaren gertu-gertukoak dira. Izenak zuzenean har dezake aspektu prospektiboko -ko: Berrogeita hamar urte betetakoan berarekin ezkondu gurako diat (Landa); Hik mendira itzuli gurako dok, noski (J. L. Zabala); Bizkarrez tirokatu gura izango ninduten noski (K. Izagirre); Gu baitako deabruetatik laxatu gura izango bagintu moduan (Jimenez); Diru-goseak eraginda, irabazia lortu nahiko dute hitz maltzurrez (Elizen arteko Biblia); Norbaitek tenpluan sartu nahi izango balu, hil dezatela (Elizen arteko Biblia); Dibanaren zorioneko plazeraz gozatu nahi izango zuen (P. Lizarralde). Egungo Euskararen Hiztegiko datuen arabera, askoz erabiliagoa da nahiko molde soila, nahi izango baino.

Alegiazko -kedun adizkiekin, aukeran izaten da -ko prospektibokoa eranstea edo nahi soila erabiltzea: jakin nahiko luke, jakin nahi genuke. Corpusetako datuek erakusten dute gehiago erabiltzen dela nahi luke moldea.

23.4.5c Partizipioa + nahi izan hurrenkera hauts daiteke nahi modala aurreratu eta galdegaiaren eskuinera eramanaz: Zergatik nahiko dut nik muggleengandik jaioei eraso? (I. Mendiguren); Izan ere, nondik nahiko luke esperientziak bere ziurtasuna jaso? (Uribarri).

23.4.5d Adierari dagokionez, “zerbait egiteko, eginarazteko edo lortzeko asmo edo xede erabakia izan” (Euskaltzaindiaren Hiztegia) adierazteaz gain, iritzia edo ustea ere adieraz dezake (modalitate epistemikoa, § 10.4.1b, § 26.6.3.2): Gauzak ondo egin nahiko ditu eta!

23.4.5e Ote eta bide partikulekin batera ager daiteke: Horrek esan nahi bide du heriotzaren kontzientzia betea zuela gizaki hark (Joxerra Garzia); Neure barruko Putzu kale zaharrari eutsi nahi bide nion (Txillardegi); Alokairua igo nahi ote digu? (Txillardegi); Puntuan hasi nintzen larritzen, zertarako nahi ote ninduen asmatu ezinik (Lertxundi).

23.5. Adizki jokatuaren inguruko osagaiak

23.5.1. Bai/ba- eta ez adberbioak

Adizki jokatuen inguruan ematen diren bai/ba- eta ez baiezko eta ezezko adberbioak ditugu, “partikulatzat” ere hartuak izan direnak inoiz. Horiek adberbiotzat hartzen dira egungo hiztegietan eta horregatik aztertzen dira Gramatika honetan adberbioen sailean (§ 22.9.3.7).

23.5.2. Al eta -a galdera markatzaileak

23.5.2a Bai/ez motako galderetan erabiltzen da al, galdera egitura nabarmentzeko: Egunero joaten al da mendira? Egin al du eskatu genion lana? Ez al duzu ikusten zer galtzen duzun nire eskaintza onartzen ez baduzu? Gipuzkera literarioan ageri da, batez ere, nahiz bizkaierazkoetan ere ezezaguna ez den. Benetako zehar-galderetan erabil daiteke (joango al den galdegin diote), baina ez zehar-galdera itxura izan arren, egiazko galdera bat adierazten ez dutenetan: *Ez dakit joan al den. Galderak erretorikoak ere izan daitezke, eta mota horietakoetan ere aurkituko dugu al: Ez al dizut esan isilik egoteko? Haiek baino gutxiago al gara gu? Bi adibide horietatik lehena, baieztapena da funtsean (esan dizut, noski!) eta bigarrena, berriz, ukapena edo, zehazkiago esanda, ezezko moduan egiten den baieztapena (ez gara gutxiago, noski!). Literatura tradizioan ahal forman ere aurki daiteke galdera erretorikoetako al hau: Ez ahal dakizu osoki partida ditugula liburuak euskaldunak (J. Etxepare). Nolanahi ere, al beti da aukerakoa; ez dago partikula horren beharrik galdera adierazteko, intonazioa bera nahikoa da.

23.5.2b Iparraldeko hizkeretan adizki jokatuari -a atzizkia eransten zaio galde perpausetan (§ 10.3.2.2): Ene falta dea bizirik enterratu banaute? (Larzabal); Mugarik badea zuretzat hilen eta bizien artean? (Borda); Baduzuia beste galderarik egiteko? (Etxehandi); Maite duzuia lanean aritzea ordenagailuekin? (Oxandabaratz); Ez duia ikusten zer galtzen duen ene eskaintza errefusatuz? (Larzabal); Goizik afariten ginen: ez direa neguko gauak osoan lo egoiteko, udakoen orde […]? (J. Etxepare); Mihi poxoin batzuek ez dutea biltzarra izengoititu: “bazkaltzaleen biltzarra”? (Lafitte); Anaiak ez girea, eta ez othe zaizkigute urrikalduko? (Barbier); Ene amaren begia nigarrez urtu zirea? (Barbier). Galdera erretorikoetan ere ager daiteke, egiazko galdera ez direnetan, alegia: Ez duta neure herria maitatuko? Baina ez zehar-galderetan: *Hemen bizi dean galdegin du.

Adibide horietan ikus daitekeenez, bai/ez motako galderetan ageri da -a; ezinezkoa da zati galderetan: *Nor ote dea? Bestalde, zenbait egokitzapen gertatzen dira adizkiaren amaierako bokalaren eta -a galde-atzizkiaren artean: da > dea, dira > direa, zira > zirea; dute > dutea; duzu > duzuia. Perpausen ordain ageri den bai adberbioak ere har dezake -a: Benat, Ameriketarat joaiten zauku!: Ha, baia? (Larzabal).

23.5.2c Bai/ez motako galderetan batera ager daitezke ote eta -a²⁰⁴. Gaur egungo corpusetan aurki ditzakegu mota honetako adibideak: Gizonak ere ez othe girea berdintsu? (Manezaundi); Hain maite nuen zure ilea ainitz xuritu othe dea? (Barbier); Nexkato batzuk orai bi urthe egin zutena, gizon gazteek ez othe dutea kalipurik gauza bera egiteko? (Manezaundi); Elgarren ezagutza eta adiskidantza finkatzeko beste manera hoberenik ba ote dea? (Herria). Monfortek (2020: 139) nabarmendu duen bezala, bateragarriak dira -a eta ote, bai sintaktikoki, bai interpretatiboki ere. Al eta ote, baina, ez dira pragmatikoki bateragarriak: “al erabiltzen den testuinguruetan hiztunak entzulearengan erantzun bat sortu nahi du; ote azaltzen deneko perpausetan, ordea, hiztunak ez du entzulearengandik erantzunik jasotzea espero” (Monforte 2020: 242).

Hala ere, gutxi izan arren, badira adibideak al eta ote batera ageri direnak: Baña orain il danean, zertarako barautuko naiz? itzuli al ote nitzaioke bizia? Ni bai joango naizala beragana; bera berriz ez da itzuliko nigana (Uriarte); Beste egun batean predikatzen ziarduela Hospitaletxo ta Magdalena bitartean elizatxoaren atarian, bi mirari moduko garaimen ederrak iritxi zituen bere itzaldiaren bidez Jaungoikoaren graziak neskatxa bategan, zeña basarretxe Enparan-gaiñgoaren leio batean erdi-etzana kanpora begira zegoan ea zerbait aitu al ote zegion (J. I. Arana); Nola bada etzioten egingo? Izandu ziran batzuek erregla irakurri onduan esan ziotenak onian, seme egiazko batek Aitari bezela: zerbait bizitzeko ondasun al ote zezaketen iduki, ez bakoitzaren izenian, baña guztien izenian? Au esaten zuten, egunetik egunera ugarituaz zijualako praile txikienen taldia (Beobide).

Monforteren hipotesiaren arabera, al partikula ahal modala gramatikalizatzetik sortu bada, gerta liteke adibide horietan oraindik ere balio modala gordetzea. Izan ere, ez da dudarik al modernoagoa dela eta hedadura murritzagoa duela. Dena den, Monfortek berak dioen bezala, gai honek oraindik ere azterketa sakona behar du.

23.5.2d Aurreko puntuan esandakotik ondorioztatzen da al eta -a ez direla baliokideak, oro har euskal gramatiketan halakotzat jo diren arren. Monfortek (2020: 350) erakutsi du ekialdeko -a partikulak indar ilokutiboa sendotzen duela; erdialdeko al partikulak, ostera, “erantzun jakin baten aldeko bideratzea saihesten du eta balizko erantzunak zabalik uzten ditu”. Ote-k ere indar ilokutiboari eragiten dio (§ 23.5.3.5) eta horregatik dira bateragarriak -a eta ote.

23.5.3. Modalitate epistemikoa eta ebidentzialitatea: omen/ei, bide, ote eta ahal partikulak

23.5.3.1. Ezaugarri orokorrak

23.5.3.1a Ebidentzialitatea baieztapen bat bermatzen duen informazio iturriari (ebidentziari) dagokio. Ebidentzia izan daiteke esanezkoa (beste norbaiti entzundakoa) edo inferentziazkoa (eskura ditugun datuetatik atera dugun ondorioa) edo beste zenbait motatakoa²⁰⁵. Modalitate epistemikoa ematen duen informazioaz hiztunak duen ziurtasun maila enuntziatuan markatzeari dagokio (§ 26.6.3.2).

23.5.3.1b Bide, omen/ei, ote eta ahal²⁰⁶ morfema funtzionalek adierazten dute hiztunak ez duela erabateko ziurtasunik edo zalantza duela egin duen baieztapenaren egiaz: Galdu egin omen da; Ez omen da etorriko; Aitorpen berean, ehorzleak esan bide zuen oso urduri zegoela (Saizarbitoria); Etorri ote da? Zenbat balio ote du? Galde daiteke haren alde ote gauden. “Ziurtasun neurriarekin” dute zerikusia horiek guztiek (EGLU-II 1987b: 501).

Azken urteetako ikerlanen argitan, hemen aztertuko ditugun partikulek ebidentzia esanezkoa dela markatzen dute (omen/ei) edo inferentziazkoa, ditugun datuetatik ondorioztatua (bide, ahal). Inferentzia bidezko ebidentziak erabateko ziurtasunik eza dakarren neurrian, modalitate epistemikoari ere badagozkio partikula horiek.

23.5.3.1c Partikula esan zaie, eta termino hori darabil Jendraschek-ek ere (2007), askotan banako lexikoetatik datozen, baina funtzio gramatikal edo diskurtsiboa duten elementu aldagaitzak izendatzeko. Jatorriz izenak dira bide eta ahal; omenek ere badu izen kategoriako erabilera.

23.5.3.1d Adizki jokatuekin erabiltzen dira partikula hauek, ez jokatugabeekin: *horrela omen eginik, *horrela bide eginik, *horrela ote egitearekin… Kokaguneari dagokionez, adizki laguntzailearen edo adizki sintetikoaren aurre-aurrean ematen ditugu. Galdegaiaren eta adizkiaren artean kokatu arren, horrek ez dio galdegaitasunari eragiten: Mikel dabil hor / Mikel omen dabil hor / Mikel ote dabil hor? Hiru perpaus hauek galdegai bera dute, Mikel, nahiz lehenak partikula modalik ez izan eta beste biek bai.

Galdegaia perpausaren baiezkotasuna edo ezezkotasuna denean ere, ba- edo ez adberbioen eta adizkiaren artean koka daitezke: ba omen dakite, ez bide dira. Nolanahi ere, ikusiko dugu omen-ek eta ote-k badutela adizki jokatuaren eskuinean agertzeko aukera; are gehiago, adizkia isilpean utzita agertzekoa ere. Bide-k, ei-k eta ahal-ek ez dute horrelako jokabiderik.

23.5.3.1e Morfema funtzional bakoitzak ñabardura jakin bat gehitzen dio perpausari; eta ñabardura horren barruan, adiera eta erabilera desberdinak ere izan ditzake (EGLU-II 1987b: 512).

23.5.3.2. Omen/ei

23.5.3.2a Euskalkien araberakoa da balio bera duten bi morfema funtzional horien banaketa: bizkaieraz erabili da ei eta gainerako euskalkietan omen (nahiz zubereran eta goi-nafarrean gutxi erabilia izan). Oso ohikoa da bai ahozko eta bai idatzizko erregistroetan.

23.5.3.2b Omen-ek badu kokagune eta esanahi orokor bat, erdialdeko eta ekialdeko hizkeretan komuna dena. Baina baditu kokagune eta adiera bereziak ekialdeko hizkeretan baino ageri ez direnak.

Euskalki guztietan ohikoena omen eta ei adizki laguntzailearen aurrean ematea da. Mota askotako mendeko perpausetan ere ager daitezke: erlatiboetan, adierazpen perpaus osagarrietan, zehar-galderetan, kausazkoetan, edo -elarik menderagailua hartzen dutenetan: Aspaldian gogoan omen daukan xede bat (J. Etxepare); Nahiz eta orakuluek susperraldia gertu omen dela dioten (Heras); Beste inor baino hobeak direla pentsatzen dutenak beraiek odolgarbiak omen direlako (I. Mendiguren); Ura ixuri baitu olioaren gainerat, sekulan ez omen delarik hori egin behar! (Herria); Zera entzutean lasaitu nintzen: suge-ausikiarengatiko hilkortasuna […] ehuneko hirutik hamarrera bitarte ei dabilela (J. A. Arrieta); Urtaroen aldaketa 21ean ei delako esana, topikotxoa dena, hor dago aspaldidanik (P. Zabala); Hara zer galdu ei duen: errealitatearekiko berezko harremana (Landa).

Alegiazko forma baten aurrean ere ager daiteke omen: Zientzilari adituek diotenez edozein arbolatan sor omen liteke mihura, baina frutarboletan batez ere (Perurena); Ireki ondoren berriz ere lehen bezalaxe utziko omen lukete, moztu dutela ez nabaritzeko moduan, baina ez diet utzi nahi izan (Saizarbitoria); Medikuek diotenez, golpean zendu omen ditaike Mayi (Herria); Gaineratekoek ez dute oraino aterabiderik kausitu, ezi bertzean lantegia hetsiko omen lukete (Herria); Irakurketa rantxoan bertan egingo omen genuke, eta jende gutxirekin (Atxaga).

23.5.3.2c Bestelako kokaguneak ere izan ditzake ekialdeko hizkeretan, baina betiere perpausak baiezkoak direnean (Etxepare 2010)²⁰⁷: adizki nagusiaren aurrean, adizki kopulatiboaren ondoren edo perpausaren hasieran. Protestanteen komentu batean omen eskolarazi zuen (Herria); Esküalduna zen omen lehenago populü ez ikasia (Herria); Omen gizon zuhur horrek zuela gero gobernuaren mandua hartu (Arkotxa). Hurrenkera horiek ezinezkoak dira erdialdeko hizkeretan; ekialdekoetan ere XIX. mendetik honakoak dira, Orotariko Euskal Hiztegiko datuen arabera.

Parentetiko gisa ere erabil daiteke, baina erabilera nahiko berria da, lehen adibideak XIX. mendekoak baitira (erdialdekoetan ez dago adibiderik, ez bada erregistro ikasietan): Erdi Aroan, omen, Nafarroa osoa etortzen zen debozioz (Aintziart); Ni naiz Donapaulekoa, omen, eta aski dut ez joatea ez badut nahi (Luku).

Mendeko adierazpen perpausari ere bide eman diezaioke omen-ek ekialdeko hizkeretan (Etxepare 2010): Omen, Lurreko Paradisuko kasko gorenean dela lau ibaiei sortzea ematen dien iturri miragarria (Arkotxa); Jadanik omen aurpegiz eta gorputzez aldatu dela (Herria).

23.5.3.2d Erdialdeko hizkeretan ere eman daiteke adizkirik gabe; adizkia isilpean utzirik, alegia: Non da Miren? Etxean omen; Bere bertsoak rimadun prosa uts omen, ez giar, ez gazi-gezik, ez bizi txinpartik (Etxaide).

23.5.3.2e Izen kategoriako omen ere bada. Literatura testuen lekukotza oinarri hartuta, Orotariko Euskal Hiztegiak hiru adiera bereizten ditu: 1. ospea; zurrumurrua, zabaldua den iritzia; aintza, loria. 2. omenaldia. 3. (pertsona bati buruzko) iritzia. Nabarmentzekoa da izen kategoriako erabilera ia guztiak ipar-ekialdeko testuetakoak izatea.

Lehen adierako ‘zurrumurrua’ adierakoak dira adibide hauek: Orduan ezpaitzen bekhaturik, eta ez bekhaturen aierurik, omenik eta ez aiphamenik ere (Axular); Geroztik gaurko egunera arte banatu da omen ori Yuduen artean (Iraizoz); Entzun duzue engoitik / ixtripu horren omena (Xalbador).

Hirugarren adierakoa da, ostera, beste hau: Gero ere etsai berak hautatuko ditu eta sutatuko ifernuak jenden omenean Iñazioren galarazteko (Laphitz).

Ipar-ekialdekoak dira, halaber, OEHko datuen arabera, (adiera horietan) omen izenetik sortutako omenez (‘diotenez’), azken adibideko omenean, omenka eta omen-amen(ka): Omenka mintzo dire haren mirakuluez: badute beraz zimendu onik! (Hiribarren); Omenka behar gira mintzatu, ez baitakigu non den egia eta non alegia plekaren “sortzea” aipatzen duten ixtorioetan (Herria).

XXI. mendeko adibideak ere ekialdeko euskarakoak dira: Ez du balio hemen goiti eta beheiti omenka eta omenez ibiltzea, Euskaltzaindiak eta euskaltzainek hau edo hura esan edo egin dutelakoa-edo arinki baieztatzen ibiltzea (Salaburu); Goldarazko aitona batek gogoan dauka, gizaldiz gizaldi omenka jasotako gertakari beltza (Perurena); Alferrik ari gaituk gai honetaz amen-omenka (Olano). -ka adberbio atzizkia hartzeak, bestalde, erakusten digu omenek gertakari izen zenbakarria izan behar duela, horrelakoak baitira -karen oinarriak (ikus § 6.2.3).

23.5.3.2f Adierari dagokionez, beste norbaiten esanari egiten diete erreferentzia omen eta ei morfemek. Esaten duguna beste norbaiti entzuna dela ematen dugu aditzera kategoria funtzional horien bidez. Omen, beraz, ebidentzialitatearen barnean kokatu behar da; zehazki, baieztapen bat bermatzen duen informazio iturria (ebidentzia) esanezkoa dela nabarmendu nahi denean erabil daitezkeen marken artean (Etxepare 2010; Jendraschek 2007; Zubeldia 2011, 2013; Korta & Zubeldia 2014). Baina ez gaude behartuak omen erabiltzera inori entzuna errepikatzen dugun bakoitzean. Hiztunak bere informazio iturria nabarmendu nahi duenean bakarrik erabiltzen da omen.

Omen-ek ziurtasunik eza adierazten duela ere esan izan da euskal gramatiketan (EGLU-II 1987b: 503); esaten dena beste norbaiti entzuna den neurrian, ezin dugula erabat ziurtatu egia den ala ez. Interpretazio horretarako bide ematen du, esaterako, honako adibide honek: Orain duela lau, bortz aste izan omen da behin, bilku ixil hori; gero, berriz, egun hotan. “Omen” behar dugu erran, zeren ez baitugu gure begiz ikusi, ez baitakigu ere nor ziren batean ala bertzean […]. Euskaldun aipatu andanaño bat bazela, hori bai, osoki egia daukagu (J. Etxepare). Baina adiera hori ez da, partikula honen jokabidea aztertu duten hizkuntzalari horien ustez, omendun perpausaren esanahiaren parte; esaldiaren eduki pragmatikoari dagokio (ez eduki semantikoari). Izan ere, adibideei erreparatzea baino ez dugu ikusteko sarritan hiztunak erabateko ziurtasuna adierazten duela esaten ari den horretaz. Beraz, omen erabiltzean, hiztunak hauxe bakarrik ematen du aditzera: beste norbaitengandik jasotako informazioaren berri ematen ari dela.

23.5.3.2g Zubeldiak (2009: 243) hiru ezaugarrirekin definitzen du omen-en balioa zein den²⁰⁸: a) beste norbaiti entzundakoa baiesten ari dela ematen du aditzera hiztunak omen darabilenean; b) hiztunak ez du entzundakoaren egiari buruzko ziurtasunik eza adierazten omen erabiliz (inplikatu egin dezake, baina ez ziurtasunik eza adierazi); c) beste hizkuntza batzuetako se dice/dicen (que), on dit (que), they say/it is said (that)… egituren baliokide da omen, ez parece (que), il paraî (que) edo apparently modukoena (azken hauek bide-ren baliokide dira).

23.5.3.2h Gure informazio iturria esanezkoa (inori entzundakoa) dela nabarmentzeaz gain, bestelako ñabardurak ere adieraz ditzake omen-ek, edo behintzat bestelako ñabardurak dituzten testuingurutan ager daiteke, hanpaduretan esaterako: Xoxik ez du eta jauregia erosiko omen du! Edan gabe harrapatzen ei ditu mozkorrak!

23.5.3.2i Batzuetan inferentzia adiera hutsa du eta, horrenbestez, modalitate epistemikoan sartzen da bete-betean: Saigoneko girixtinoek ere gogotik atxikiko omen ninduten segurki! Omen gordetzen duen perpausa agiantza bat, desira bat da; ez da, beraz, esan-entzunezko zerbaiti buruzkoa, hiztunak ez baitu jendaki haien esanen edo iritzien inolako lekukotasunik. Testuinguru honetan, omen-ek esanarekin zuzenki lotua ez den dudazko adierazpide bat baizik ez du ekartzen (Etxepare 2010).

Omen alegiazko adizkien aurrean ageri den adibideak (edozein arbolatan sor omen liteke mihura; berriz ere lehen bezalaxe utziko omen lukete, ikus § 23.5.3.2b) omen gabeko beste batzuekin alderatzen baditugu, ohartuko gara oinarrizko ebidentzial balioa ematen duena alegiazko forma dela: Ez da oraino jakina nork erosiko duen (Donapauleko herria erosletarik litaike) (Herria). Esan-entzunezko interpretazioa berretsi egiten du omen-ek, baina ez da nahitaezkoa (Etxepare 2010)²⁰⁹.

23.5.3.2j Omen edo ei partikulen adiera bera eman dezakegu diotenez, entzun dudanez edo horien antzeko moldeen bidez. Baina horiek ez dute leku finkorik, esan daiteke perpausaren kanpoko gunea dutela berena. Ei edo omen-ek, ostera, gorago ikusi dugun bezala, adizki laguntzailearen edo adizki sintetikoaren aurre-aurreko gunea hartzen dute.

23.5.3.3. Bide

23.5.3.3a Batez ere idatzizko testuetan aurkituko dugu bide; ez da batere ohikoa ahozkoetan. Kokagunea, adizki laguntzailearen edo adizki sintetikoaren aurre-aurrekoa du: Ez bide daki kazetari hark Alemaniak berak ez ezik Europako beste potentziek ere gerra horietan izan duten eragina (Jimenez); Denbora nahikoa kanpoan igarotzea aski bide da herrimina sortzeko (Oñederra); Berandu egin bide zaio, urrats luzez ibiltzen hasi baita (Zaldua). Eta kokagune horretan ageri da galdegaiak eraginda laguntzailea aurreratzen denean (§ 41.4.2): Akademiko talde batek bide du proposatu (J. A. Irigarai). Bai eta ezezko perpausetan ere: Itxura guzien arabera, holako lana ez bide zuten bizpahiru lagun xoilek egin bainan gizon andana handixko batek (Herria).

23.5.3.3b Esaten dugunari ziurtasun oso-osoa ematen ez badiogu ere, egiantz handia, bederen, eskaintzen diogula adierazteko erabiltzen dugu bide. Adiera bakarra du: ‘dirudienez’, ‘itxura guztien arabera’… Bere izena holandarrek ezarritako Breukelen hitzetik dator (“lur ebakia” esan nahi bide du) (Cano); Landako giroak egin bide du mirari hori (Jon Muñoz); Beldarrainek aurpegian irakurri bide zion oinaze ikaragarri hura (Saizarbitoria); Hala deritzot nik ere, alkate jauna, baina honezkero ez bide du konponbiderik (Linazasoro).

23.5.3.3c Bestelako adierazpideak ere balia ditzakegu adiera hori emateko, hala nola, aspektu prospektiboa (etorriko zen honezkero), behar modalitate epistemiko baliokoa (etxeratua behar du), badirudi… (Badirudi Manexen amona juduak ez zuela bere fedea ukatu, hala uler daitezke, behintzat, bilobaren hitzak, Txiliku), edo zenbait adberbio edo postposizio sintagma (antza denez, itxuraz, nonbait, sobra ere ‘antza denez, itxuraz’ adieran… Etxera etorri da nonbait; etxera etorri da sobra ere). Azken adibide horiek erraz eman daitezke bide erabiliaz: etorri bide da, etxeratu bide da, ez bide zuen bere fedea ukatu.

23.5.3.4. Omen vs bide

23.5.3.4a Zenbait testuingurutan baliokidetzat har daitezkeen arren, omen eta bide partikulen arteko desberdintasuna nabarmendu dute Kortak eta Zubeldiak (2015, 2016). Omen erabiltzean, hiztunak baiesten du beste norbaiti entzun diola esaten ari dena; bide-k, aldiz, zeharkako ebidentzia adierazten du. Bide erabiltzean hiztunak adierazten du zeharkako ebidentzia duela esaten ari denerako, nonbaitetik ondorioztatu duela. Konpara ditzagun bi adibide hauek (Korta eta Zubeldia 2016): Asko mugitzen omen naiz lotan nagoela / Asko mugitzen bide naiz lotan nagoela. Lehen esaldia dioenak adierazten du beste norbaiti entzun diola asko mugitzen dela lo dagoenean. Bigarrenean, berriz, deduzitu egin duela hiztunak asko mugitzen dela, beharbada goizean izarak oso zimurtuak ikusten dituelako. Baina gerta daiteke dedukzio edo inferentzia norbaiti entzunetik etortzea ere. Argi ikus daiteke hori adibide honetan: Gauez, ostera bai, agertzen bide dira itsaspekoak azalera, Gregoryk kontatuko duen legez (Jimenez).

23.5.3.4b Beste norbaiti entzundakoa hala dela uste ez denean, bai eta hala dela uste denean ere, erabil daiteke omen: Asko irakurri omen du, baina ez dut uste hala denik; Asko irakurri omen du, baina nik badakit ez dela egia. Bide ez da bateragarria ziurtasuna izatearekin: *Asko irakurri bide du, baina ez dut uste / baina badakit ez dela hala.

23.5.3.4c Laburbilduz, ebidentzialak dira bi partikulak, bai omen eta bai bide. Omen-en bidez adierazten dugu hitzezkoa dela dugun ebidentzia; bide erabiliaz adierazten dugu zeharkako ebidentzia dugula esaten ari garen horretarako. Hau da, bi eratako ebidentzialitatea bereizten du euskarak: hizkuntzaren bidez ekarritako ebidentzia (beste norbaitek esana) eta beste era bateko zeharkako ebidentzia, inferentziazkoa (Korta eta Zubeldia 2016: 17).

23.5.3.5. Ote

23.5.3.5a Galde perpausetan erabiltzen da, edozein motatakoak izanik ere; hau da, bai/ez motako galderak zein zati galderak: Etorri ote da? Nork utzi ote du atea zabalik? Eta ilargiak noiz ote du bere txangoa egiteko aukera? (P. Zabala); Gure hizkuntzak, ba ote du ezkutukorik azpeitiarrarentzat? (P. Altuna). Baita zehar-galderetan ere: Etorri ote den jakin nahi nuke; Mutu egon da telebistan berria entzun duten arte, eta ez daki orduan ere zerbait esan ote dion (Jon Muñoz); Ta ikusiko ezetedozun uste izan dozunean (Agirre). Bizkaiera literarioan ete aldaera ageri da.

23.5.3.5b Kokaguneari dagokionez, adizki laguntzailearen aurrean ageri da, baita ezezkoetan ere: Ez ote da etorriko? Baina adizki jokatutik bereizi ere ager daiteke, etenen artean emana bezala: Ez dea ote miliun bat Euskaldun […]? (J. Etxepare). Adizkia isilpean dagoela ere ager daiteke: Hori legea ote guretzat? Sagarra da eta arantzak ditu: nor ote? (Irigoien); Norentzat ote, zuretzat ala guretzat? (Igerabide).

23.5.3.5c Adibide horietan ote-ren zeregina ez da galdera markatzea, baizik galderari zalantza kutsu edo ñabardura bat ematea. Argi ikus dezakegu hori honako adibide honetan, idazleak berak azpimarratzen du-eta zer eransten duen ote-k: Arrotako herriak hainbertze urte huntan zuen bezalako mera balinbazuen, merezi zuena baizik ez zuela. Ez ote? Ez, eta oterik gabe oraino. Zu hunen irakurtzen ari ziren bezen segur (Hiriart-Urruti).

23.5.3.5d Gogoeta baten harira mamitzen den galderan ezarriko dugu ote, inguruaren arabera, gogoeta, beldurra, zalantza, susmoa, ustea, irudipena eta abar adierazteko. Ote daraman galderak ez du berez hizketa lagunagandik erantzunik eskatzen; galdera erretorikoak dira ia guztiak: Etorriko ote da Luis, bakarrik etorriko ote da (Oñederra); Pazientziak erre, bere baitan egin zuen: “Noiz amaituko ote du? (Zubizarreta). Monfortek (2020: 194) ere nabarmendu du ote azaltzen den galderak konjeturalak edo erretorikoak direla.

Beste batzuetan galdera bati erantzuteko, edo argibideak emateko erabiltzen ditugu otedun zehar-galderak. Intonazioaren aldetik bereziak, eta esaldia amaitu gabe bezala utzita. Jon? Gaixo ote dabilen… Hotel hori ixtekotan ote dabiltzan… Horregatik ez ote dabilen mendeku bila (K. Izagirre); Otsailean etxe barruko lanak gehiago, ganbara eta arropa konpontze eta beste… Martxoan, berriz, alorrera, laborea egitera; Lanen banaketa ote duen intentzio…! (P. Zabala). Entzundakoari buruzko argibidea ematen da, urruntasunez, omen-ekin baino ziurtasun gutxiagoz (entzun dudala uste dut…; esaten da baina ez dut ziurtasun handirik…)²¹⁰.

23.5.3.5e Inoiz, gainera, enfasiaren zerbitzuan etor daiteke: Hik esan duala eta, lege ote hori guretzat? Adibide horretan garbi dago azpian benetan ukapena dagoela, hori ez dela lege guretzat. Beste batzuetan, enfasiaren bidez kopuru handia adierazten dugu: Zenbat bertso jarri ote ditu Basarrik! Asko, jakina. Eta nabarmenago eman dezakegu ezezko egitura baliatuz: Zenbat bertso ez ote ditu Basarrik jarri!; Zenbatez zigor handiagoa ez ote du merezi izango Jainkoaren semea hankapean erabili […] eta Jainkoak onginahiz eman dion Espiritua iraintzen duenak! (Elizen arteko Biblia).

23.5.3.6. Ahal

23.5.3.6a Hainbat balio ditu ahal-ek. Izena da, ahal izan aditz modala ere bada (ikus § 23.4.2). Hemendik kanpo utziko ditugu balio horiek, bai eta galderetan ageri den ahal; galdera markatzea beste eginkizunik ez duen heinean, al galdera markaren pareko da. Euskara estandarrean al forman ematen ditugu gaur. Eta alderantziz, al forma ere aurkituko dugu literaturan galdera marka soila baino zerbait gehiago dela. Azken batean, forma biak ageri dira, bai ahal eta bai al, galdera nabarmentzeko eta bestelako balioetan (desira adierazteko edo ‘ziurrenik, dirudienez’ adieran). Euskara estandarrean bereizi egin ditugu bi formok: al utzi dugu galdera nabarmentzeko morfema balioan, eta ahal gainerako balioetan.

23.5.3.6b Orotariko Euskal Hiztegiak ematen dituen bi balio hartuko ditugu hemen kontuan: “probablemente, seguramente, al parecer, por lo visto” (bide-ren baliokidea) eta desira adierazten duena.

Bestelako ñabardurak adierazten dituen ahal-ek funtsean ahal izena duela jatorri pentsa dezakegu eta, horrenbestez, modalitatea adierazten duen ahal izan predikatuko bera dela. Hemen, ordea, jatorrizko esanahia galdu eta kategoria funtzionalen ezaugarriak ditu.

23.5.3.6c Omen/ei, ote edo bidek bezala, adizki jokatuko laguntzailearen aurrean du lekua: Itoko ahal haiz! Ez ahal gara horregatik haserretuko!

23.5.3.6d Ziurtasun osorik eza adierako ahal-ek ebidentzialen artean du bere lekua, bide-ren ondoan. Batez ere Iparraldeko testuetan, batzuetan ‘ziurrenik, dirudienez’ (ziurtasun osoa izan gabe) edo (galde perpausetan) ‘antza denez’ ñabardura ematen dio perpausari: Hogoi eta bortz urthe ahal zituen orduan (Duvoisin); Alabaina, ez ahal zen bera jarria gizon hori herrian auzapez? Norbeitek izendatua zen araiz (Hiriart-Urruti); Ez ahal dituk taxi horiek hain kario. Nor nahik hartzen ditik (J. B. Etxepare); Hori ahal da munduan agertu den ereskinik zaharrena (Mitxelena); Hik egin ahal duk lan itsusi hori, ‘c’est toi probablement qui as fait cette laide action’ (Maurice Harriet). Adibide horiek beste modu batean ere eman genitzakeen: Hogeita bost urte izango zituen orduan; Taxi horiek ez dira hain garestiak izango edo Hik egin bide duk lan hori; Taxi horiek ez bide dira hain kario.

23.5.3.6e Beste batzuetan ‘desira’ adierazten du: Joango ahal da etxera! Behingoz amaituko ahal da! Hurrengo urteetan zorte hobea izango ahal dugu! Ez ahal dira hain urrun joango! Baina ez ahal zaizkit samurtuko (J. Etxepare); Ez ahal haut, gaixoa, betikotz galduko! (Xalbador); Biziko ahal da luzaroan, etsaiak etsai, behinola ugaria zen familia zahar batetik gelditzen zaigun haur bakar hori! (Mitxelena).

Adizkiaren aspektua prospektiboa izaten da gehienetan, adibide horietan ikus dezakegunez. Baina ez du nahitaez hala izan behar: Gutienetik bederen balinba bederatzi urte hautan jarraiki zauzkigun irakurtzaileetarik zenbaiti zerbeit onik sartu ahal diotegu buruan (Hiriart-Urruti); Gure gaixtakeria guzitik sendatuak giren bezala, munstro eta harramantza guziak suntsitu ahal dira, hek ere, behin betikotz! (Barbier). Balio honetan ezingo genuke ebidentzialitate morfematzat hartu, ez baitu loturarik hiztunaren informazio iturriarekin.

Baina, desiraren eta zalantzaren arteko muga ez da beti garbia. Inguruak, hizkera doinuak eta horien antzekoek agindu ohi dute zein den kasu bakoitzeko esanahia edo ñabardura (EGLU-II 1987b: 514).

Denborazko esanahia hartzen du, bestalde, zenbaitetan ezezko perpausetan: Ez ahal zen etxera heldu, deika zeuzkan poliziak.

¹⁸⁹ Eta “kausatibo analitiko”, ostera, ‘kausa’ adierako predikatu gobernatzaileak eta haren mendeko perpaus osagarriak osatzen duen egiturari (liburu guztiak irakurtzera behartu naute).

¹⁹⁰ Halako egituretan, dena delako sentipenaren esperimentatzailea da subjektua, baina bada joera gaur egun tradizio horretatik aldendu eta bestela adierazteko kontua, auzo erdaren ereduan: gosea/beldurra dut/daukat. Erabilera horren zilegitasuna gorabehera, garbi dago halakoak ez direla lokuzioen artean sartzekoak, gosea zein beldurra izen sintagma beregainak baitira hor.

¹⁹¹ Ekintza baten hasiera (loratu, eguna argitu) edo egoera aldaketa adierazten duten aditzei esaten zaie inkoatibo. Askotan aditz batek berak har ditzake bi adierak: gertaera baten hasiera, nahiz gertaera osatu ondorengo egoera aldaketa: argaldu, aberastu, zahartu, gaztetu, haserretu…

¹⁹² Hautatzen duten mendeko osagarriaren edukia ziurtzat, egiazkotzat ematen duten aditzei esaten zaie faktibo; ziurtasun horri ez diote eragiten ez ukazioak, ez galderak, ez baldintzak eta horien pareko beste operadoreek ere. Adibidez, Jabetu zen bere laguna depresio latzak jota zegoela perpausean, egiazkotzat hartzen da “bere laguna depresio latzak jota zegoen”. Eta hori hala delako ziurtasunari ez dio eragiten ez ezezkoak (ez zen jabetu), ez galderak (jabetu al zen?), ez baldintzak (jabetu balitz), egia izaten jarraitzen baitu mendeko proposizioak adierazten duenak (laguna depresio latzak jota zegoen). Aditz ez-faktiboetan, ostera, operadore horiek etenda uzten dute mendeko perpausaren egiazkotasuna: Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste zuen, baina Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste al zuen?, Bere laguna depresio latzak jota zegoela uste izan balu. Azken bi adibideetan ezin da jakin laguna benetan depresioak jota dagoen ala ez.

¹⁹³ Mailegatutako aditzen erregimenaz, ikus Alberdi 2003.

¹⁹⁴ Aditz trantsitiboekin predikazioko argumentua subjektua nahiz objektua izan daitekeelako dio Ortiz de Urbinak egitura hauek, onenean ere, adjektibozko pasibotzat hartzekoak direla, eta ez egiazko pasibotzat.

¹⁹⁵ Horren baliokideena saldu zuten (zegokienek) litzateke, eta ez saldu zen.

¹⁹⁶ Bada halako alerik tradizio zaharrean: Jainkoaz maitatuak (Haraneder, Duvoisin). Edo ikus Baztango 1750eko eliza-aginduko pasarte hau: “Gure obispado huntaco presuna fiel gucieri aditcera ematen dabegu, daudelarican handizqui eta seriosqui erreprenditu eta meachatuac danza publicoac Aita Sainduaz eta Escritura Sainduaz, bai eta ere daudelarican debecatuac, hala erreinu huntan, nola bercetan escomicu eta censura bortitcen penan, canon sagradoez, concilioez eta hanitz arzobispo eta obispo saindu eta iaquinsunez. Halaber, debecatuac daudelarican haniz principe, erregue eta monarca handi eta piadosoez, hoquen conseju eta tribunale errealez pena handien azpian, eta leheneco mendetaco danzac, cein eguiten baicituzten guizonquiec guizonquiequin eta emaztequiec emaztequiequin, daudelarican continuoqui meachatuac eta erreprobatuac misionista apostolico zeloso zuhur eta piadosoenez” (Reguero: “Baztango 1750eko eliza-agindua: edizioa eta azterketa”). Etxenikek ere maiz erabiltzen ditu (Salaburu 1980). Bestalde, gaur nahi baino maizago entzun eta irakurtzen ditugun -gatik postposizio sintagmak erdal egituren kalko txarra baino ez dira (*dokumentua idazkariarengatik sinatua izan da).

¹⁹⁷ Horregatik dute hurrenkera mugatua predikazioko argumentua subjektua denean ere: Ni gutun asko idatzia naiz. Hor ere objektua komunztadurarik gabeko argumentua da.

¹⁹⁸ Gaur egungo euskara arruntean bederen, bada-eta bestelakorik tradizioan: Pixka batian ez naiz aztuko [= ez naiz ahaztua izango] sartuagatik lurpian (Txirrita); Hil adi, alaba aite [= alabatua izango haiz] (Oihenart); Obligatu giren [= obligatuak izan gaitezen] guziak Jeinkoari othoitz egitera (Etxepare).

¹⁹⁹ Pragmatikoki, horren indar ilokutiboa bestelakoa izaten da askotan, erretizentzia ironikoz edo ordain-mehatxua adierazten duelarik: Ongi da…: etorriko zaizu zuri ere txanda (eginaren ordainarena).

²⁰⁰ Aldezabal, I. (2004) doktore tesitik hartua.

²⁰¹ Arazo honen gainean hainbeste ikerketa egin da. Hauek, besteak beste, aipa daitezke: Pylkkänen (2002); Junghanns (2008); Merchant (2007).

²⁰² Pena izan behar du horrenbeste janari mahaian uztea edo Ezin du merezi horrenbeste lan egitea motako perpausek modalitate epistemikoa adierazten dute, hiztunaren hala izango den ustea, baina ez ziurtasun erabatekoa.

²⁰³ Bestelako jokabidea eta balioa du modalitatea adierazten duten omen/ei, ote edo bideren ondoan ikusiko dugun ahalek (§ 23.5).

²⁰⁴ Aldiz, galdera nabarmentzen duen al partikula eta ote ez dira batera ematen. Uriarteren adibide bat baino ez dugu aurkitu: Itzuli al ote nitzaioke bizia.

²⁰⁵ Badira hizkuntzak baieztapen bakoitzaren iturria markatzen dutenak: ikusizkoa den, esanezkoa, ikusitakotik ondorioztatua, dakigunetik ondorioztatua… Ikus honetaz Aikhenvald (2004).

²⁰⁶ Adiera batean behintzat inferentziazko balioa du.

²⁰⁷ Etxepareren lanetik hartuak dira adibideak.

²⁰⁸ Adostasun/desadostasun testa eta eragin eremuaren testa aplikatzen ditu Zubeldiak. Lehenak frogatzen du esaldiaren egia-baldintzei egiten diela ekarpena omen-ek; hau da, omendun esaldiaren edukia zalantzan jarri, ukatu nahiz onartu egin daitekeela: Ikasketak amaitu omen ditu, baina hala ote da? Ikasketak amaitu omen ditu, baina nik badakit ez dela egia, oraindik irakasgai batzuk gainditu gabe ditu… Bigarrenaren bidez erakusten du adierazpen perpaus osagarrietan txertatzen denean, omen-ek mendeko perpausean duela eragina, hori dela bere eragin eremua, eta ez perpaus nagusia: Bi urte gutxiago biziko gara, aita —esan zion Norak aitari, mofeta bat hilez gero bizitza urte betez laburtzen omen dela gogoraturik (Lertxundi).

²⁰⁹ Kokaguneari eta adierari (edo adierei) erreparatuta erdialdeko eta ekialdeko hizkeren artean dauden aldeak ikusirik, honako ondorioa ateratzen du Etxeparek (2010): a) omen buru ebidentzial bat da erdialdeko eta ekialdeko hizkeretan (eta ei mendebaldeko hizkeretan, gaineratuko genuke); b) omen ez da nahitaez buru bat ekialdeko hizkeretan, espezifikatzaile edo adjuntu izaera du (eta buru ez denean, kokapen librea du perpausean, baldintza batzuen barnean). Omen-en bariazio edo jokabide desberdintasun horren berri emateko, omen izenaren eta omen ebidentzialaren arteko erabateko antzari begiratzen dio Etxeparek: biek dute oso antzekoa bai esanahia eta erabilera eremua.

²¹⁰ Askoz deskribapen zehatzagoa aurki daiteke Monforteren tesian (2020), bereziki 5.4. atalean.