Euskararen Gramatika

18.4.7. Datiboa hautatzen duten aditzez besteko kategoriak: postposizioak adibide

18.4.7a Aditzek ez ezik, beste zenbait kategoriatako hitzek ere datiboa hautatzen dutela dirudi. Ihartutako zenbait postposizio sintagma ditugu euren artean, hots, begira, beha eta zelatan. Postposizio horiek iharturik daudela dirudi, ez baitira beste inongo postposiziorekin ordezkatzen (zuri begira nago perpauseko begira formak ez du begitik edota begian motako forma erkiderik). Begira aztertuko dugu adibide modura.

18.4.7b Ikus ditzagun bi adibide hauek: itsasoari begira; itsasora begira. Adibide horietan begira postposizioa da (§ 21.10.2). Begira postposizio ihartuak datiboa eskatzen du batzuetan eta adlatiboa besteetan, adibideetan ikusten denez, eta noiz bata eta noiz bestea erabakitzea ez da gauza erraza. Villasantek dio (1983: 63) izena biziduna izanez gero, orduan datiboa hartzen duela: Aneri begira; umeari begira; txakurrari begira.

Dena den, datiboa ez da mugatzen bizidunetara, Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) Atxagaren nobela batez baliatuz ikusi dutenez. Izan ere, adibide sorta luze samar batean batzuk bizidunak dira, baina asko eta asko bizigabeak: euriari begira, loreei begira, paisaiari begira —baita paisaiara begira—, zaldiei begira, itzulbideari begira, bideari begira, kikarako kafeari begira, liburuari begira. Eta batzuk besteak bezain gramatikalak, jakina.

Bestalde, lekuzkoak diren osagarriak adlatiboaz markatzen dira batez ere: gora, behera, atzera, aurrera, iparrera, mendebaldera, itsasora, plazara begira. Zernahi gisaz, horien kide datibodunak nahiko arruntak dira tokia adierazten duten izenekin: Biak hesiaren kontra jarrita, etxeari begira (I. Mendiguren); Mendiari begira dago Padania (Lertxundi); Lehen zatian bezala, ordea, aurrera iritsi bai, baina ateari begira antzu zeuden (Berria); Isilik geratu ziren puska batean, jendeari eta plazari begira (X. Aranburu) eta abar; (itsasoari begira, esaterako, oso arrunta da). Aldiz, tokiaren erreferentzia generikoa denean (aurre, atze, inguru, goi…) datiboak ez dira batere arruntak¹⁷¹, nahiz ez diren falta adibide batzuk: […] automobiletik irten eta, amildegiaren parean jartzen zela, batean beheari eta bestean goiari begira, halaxe oihukatu baitzuen, eskua ukabil eginik (Irigoien); Inguruari begiratu gabe ere plateretik ahora jakiak airean zebiltzan (G. Mujika); *beheari, *goiari, *aldamenari edo *aurreari begira, behera, gora, aldamenera edo aurrera begira (Fernández eta Ortiz de Urbina 2010).

18.4.7c Esker hitza ere, kategoriaz izen hutsa dirudien arren, postposizio beregaina balitz bezala ere erabil daiteke, eta datibo osagarri bat hautatzen du, buruz-ekin ere gertatzen den gisan (§ 21.10.2): Hizkuntzalaritzari esker, herri baten kontzientzian parte hartzen duzu (Berria); Naizena haiei esker naizelako (Mitxelena); Zuri esker, neurririk gabeko zorion hartaz izan nadila gai (Leon); Zuri esker bainaiz igan aldare saindurat (Iratzeder).

Nolanahi ere den, datiboa, eta bereziki leku datiboa hautatzen dute, genitiboarekin batera, ipar-ekialdeko hizkeretan zenbait postposiziok, hala nola aitzin, barna, behera, buruz (ez gara zertaz zentzuarekin ari hemen), gora, kanpo eta kontra postposizioek (Etxepare eta Oyharçabal 2008a eta 2008b): paretari kontra; patarrari behera; patarrari gora; bata besteari aitzin; kanale bati barna; bi arte horier kanpo.

Ipar-ekialdeko leku datibo hauen ordez, mendebaldeko eta erdialdeko hizkeretan, genitiboa edo inesiboa erabiltzen dira nagusiki: etxearen kontra; aldapan gora; aldapan behera; basoan barna; basoan zehar; basoaz kanpo. Leku datibo hauen aipamena aurki daiteke Lafitteren gramatikan (1944) edo Villasanteren lanean ere (1983).

¹⁷¹ Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) ez-gramatikaltzat jotzen dituzte holakoak.