Euskararen Gramatika

18.4.5. Datiboaren eta adlatibo/ablatiboaren arteko harremanez

18.4.5a Behin baino gehiagotan aipatu izan dira euskal gramatikan datiboak postposizio batzuekin dituen harremanak. Gorago, datiboaren eta destinatiboaren arteko kidetasuna aipatu dugu, baina kidetasun hori beste postposizio batzuetara ere zabaldu daiteke, adlatibora, adibidez. Izan ere, mugimenduzko aditzekin batera ageri diren datiboek sarri askotan helburua adierazten dute, eta kasu horietan, datiboa adlatibo bizidunarekin txandakatu daitekeela dirudi: Jon Nikori joan/hurbildu zaio; Jon Nikorengana joan/hurbildu da.

18.4.5b Lehenbiziko perpausean ageri den datiboaren ordez, adlatibo biziduna azaltzen da bigarrenean, eta datibo hori helburua da. Jakina, horrelakorik ez da adlatibo bizigabeekin: *Jon Bilbori joan/hurbildu zaio; Jon Bilbora joan/hurbildu da.

Kidetasun horretaz jabeturik, batzuen ustez datiboaren eta adlatiboaren arteko txandakatzea (alternation, ingelesez) aipatu izan da, baina ikusiko dugunez, datibo argumentuaren agerpenak helburu hutsa baino zerbait gehiago adierazten duela dirudi edo beharbada, besterik gabe, ez da helburua, gorago aipatu ditugun datibo hunkitu horietako bat baino. Ikusi bestela perpaus hau: Jon Australiara joango zait laster.

Kasu horretan, isildutako niri datibo argumentuak, aditzak islatzen duen datibo komunztaduraren bitartez (zait) berreskuratzen dugunak, ez du helburua adierazten (helburua adierazten duena Australiara adlatibo sintagma da). Perpaus horretan, ezkutuko datiboak adierazten du Jon Australiara joateak niri nolabait eragiten didala edo gorago esan dugun bezala, hunkitu egiten nauela nire ondoko norbait (semea, esaterako) den aldetik. Nora joan dira zure txakurrak?; Nora joan zaizkizu txakurrak? Jabe datiboa edo datibo hunkitua adierazten du zuri ezkutuko datiboak.

Hortaz, joan aditza bezalako mugimenduzko aditz batekin, helburu datibo bat aurkitzea espero daitekeen arren, horrek ez du zertan horrela izan behar. Fernándezek eta Ortiz de Urbinak (2010) diotenez, datiboak adlatibo bizidunak berak baino askozaz ere eremu handiagoa hartzen du, eta, hortaz, txandakatzeaz hitz egitea kasurik onenean ez dirudi oso zuhurra.

18.4.5c Orain artean, mugimenduzko aditzez ari garela, helburu datiboez hitz egin dugun arren, mugimenduak helburua izateaz gain, iturburu bat ere badu, eta iturburu hori gehienetan, ablatibo batez adierazi ohi da. Adibidez, Oskorriren kanta ederrean lehenbiziko bertsoa manipulatuz eta ondorioz, poto eginez bigarrenean: Ez zaitez, ez zaitez urrun nigandik; Ez zaitez, ez zaitez joan nigandik¹⁶⁹.

Urrundu eta berriro ere joan aditzek norabidea alde bietara adieraz dezakete: mugimendu hori nora zuzentzen den eta nondik abiarazten den. Bada, halakoetan, datiboa ager daiteke ablatibo bizidunaren ordez, eta horrek datiboaren eta ablatiboaren txandakatzea dagoela pentsaraz liezaguke: urrundu zait; urrundu da nigandik.

Alabaina, oraingoan ere, ez dirudi datibo iturburu hutsa dugunik, ablatiboa erabiliz izango genukeen bezala; datibo hunkitu bat dugula dirudi (Fernández eta Ortiz de Urbina 2010), adibidez: Bertsotan ikasiko nion, Imanol Lazkanori edo (Egaña).

Baina oso berezkoa den hori norbaiti ikas dakiokeen arren, Egañak Lazkanori bezala, datiboaren ordez ablatiboa ere maiz ageri da, aski modu naturalean: Bertsolarien izen-abizenak ikasiko nizkion, Imanol Lazkanori edo; Bertsolarien izen-abizenak ikasi nituen Imanol Lazkanorengandik edo.

Halakoetan, har dezagun ikasi aditza, biak erabiltzen dira, nahiz beharbada ablatiboa erabiliagoa izan: Jesus beragandik ikasi arte guzian berariz eta beraren betiko Aitak nahi zuena egiteko gelditu zela Jerusalemen orduraino (Mendiburu); Ikusi zuen Jesusek elkarrekin zerausten guzia eta beragandik ikasi nahi zukeela zer ote zen esan nahi zuena eta esaten die (Mendiburu); Ikas zazue nigandik, bada ni naiz zuen Maisua, ikasi nigandik, bada ni naiz zuen modelua (Agirre); Nire arima ezagutzen, eta estimatzen nire etsairik handien demonioagandik ikasi behar dut? (Kardaberaz); Anaien arteko karidadearen gainean berriz nez daukagu zuei eskribitu beharrik, bada zuek zerok Jaungoikoagandik ikasi zenuten elkar maitatzen (Uriarte); Legazpira igo eta Iruna jaitsi egiten zela, aitari ikasia nion, eta harrigarri egiten zitzaidan oso (Joxerra Garzia); “Dena dela, Gandiaga, beti Gandiaga bera izanik, ez da hala ere errepikatzen”, Joxe Azurmendiri ikasi genion (Elustondo; Azurmendi); Gero ikasi genion Miranderi mendekuak alferrikako direla mendekatuaren jakinaren gainean gauzatu ezean (Joxerra Garzia); Hitz eta kanta zahar mordoa daki, gure artean zegoela beti zebilen bertso kantari, gerra garaiko Pepe Bolunbururenak ikasi nizkionetik (K. Izagirre).

¹⁶⁹ Jatorrizko bertsoak halaxe dio: Ez zaitez, ez zaitez / ez zaitez joan oraindik /. Ez zaitez, ez zaitez / urrun nigandik.