Euskararen Gramatika

5.5.2. -garri

5.5.2a Atzizki izen sortzaileen artean ere aztertu dugu -garri (§ 4.4.2.2). Han esan bezala, -karri alomorfoa ager daiteke herskariaren ondoren (gogaikarri), bai eta txistukariaren ondoren ere, nahiz ez den nahitaezkoa azken ingurune fonetiko honetan (miresgarri).

5.5.2b Bi balio eman dizkiote euskal gramatikariek -garri adjektibo-sortzaileari; balio aktiboa bata, balio pasiboa bestea (ikus, esaterako, Azkue edo Villasante). Ikus dezagun zeri deitu dioten gramatikariek balio aktibo eta zeri balio pasibo, zer ezaugarri dituen batak eta zein besteak. Balio aktiboari, balio arazle edo kausatibo ere deitu diote gramatikariek; balio honetakoak dira ondorengo adjektiboak:

5.5.2c Bi motatako aditzak aurkituko ditugu goiko adjektibo horien oinarri. Batetik, da/du motakoak, inkoatibo/kausatibo (arazle) motakoak (§ 23.2.2.2c, § 23.2.2.2f). Halakoak dira aspertu, aztoratu, dibertitu, galdu, gogaitu, gozatu, harritu, higuindu, hil, hunkitu, ikaratu, itsutu, izutu, kontsolatu, lotsatu, nekatu, poztu, sendatu, sumindu eta abar. Du motako aditza da kasu horretan -garri atzizkiak oinarri hartzen duena, balio arazle edo kausatiboa duena, alegia. Aditzaren argumentuetatik, kanpokoa da atzizkiak lotzen duena, bere gain hartzen duena.

Beste aditz batzuk du (dio) motakoak dira: erabaki, erakarri, iraindu, lagundu, tentatu, zulatu. Hauetan ere kanpo argumentua lotzen du -garrik.

Beraz, du motako aditza izango du beti oinarri -garri atzizkiak. Bi sail nagusitan biltzen ditu Artiagoitiak (2003) -garriren oinarri diren aditzak: kezkatu motako aditz psikologikoak, batetik, eta aditz trantsitiboak, bestetik. Kezkatu motako aditz psikologikoetan ‘gaia’ edo ‘estimulua’ argumentuak ergatiboa hartzen du eta ‘esperimentatzailea’k, absolutiboa (berriak sumindu nau); ‘estimulua’ da, beraz, -garri atzizkiak xurgatzen duena eta -garri adjektiboaren ezkerreko izenarekin bat datorrena, adibideetan ikusi ahal izan dugun bezala. Aditz trantsitiboei dagokienez, sintagma ergatiboaren bidez adierazten den argumentua ezin da ‘agentea’ izan. Tresna edo instrumentua adierazten du askotan sintagma ergatiboak (Artiagoitia 2003: 158). Guztiz bat dator irakurketa hau izen kategoriako -garri eratorrien esanahia kontuan hartzen badugu (§ 4.4.2.2).

Ondoko adibideetan, adjektiboaren ezkerreko izenaren eta adjektiboaren oinarri den aditzaren arteko harremanari erreparatuz, argi dago nola ulertu behar dugun harreman hori: zangoek erakarri egiten dute (norbait), begiradak tentatu egiten dute (norbait), aurkikuntzak nahiz faktoreak (aurkikuntza horren bidez, faktore horren bidez) erabaki egiten da, azterketak nekatu (nekarazi) egiten du norbait, giroak negar eragiten dio norbaiti, eta abar, eta abar. Rosekiko jakin-minak, baina, ez zion galarazi zango erakargarriak edota begirada tentagarriak estimatzeko aukera (Larrañaga); 1970ko hasieran, aurkikuntza erabakigarria egin zuen (Olarra); Programa horren faktore erabakigarrietako bat zera izan da, gobernuko zein gobernuz kanpoko eragileen […] arteko eztabaida, garapen iraunkorrari buruzkoa, instituzionalizatu izana (I. Eizagirre eta A. Lizarralde); Dakienak daki —eta ez dakienak ez dakike azterketa nekagarrien buruan baizik— nolako giro negargarria genuen nagusi zenbait “Euskaltzaleen biltzar” zirelakotan (Mitxelena); Une saminak eta une pozgarriak, betiere bizi-indarrez eta itxaropenez gainezka, borborka (Igerabide); Neuri ere kezkagarri iruditzen zaizkit euskararen kontrako kanpoko eraso horiek (Joxerra Garzia); Letraren bidez manifestatzen zaion mundu liluragarri eta exotikoa (Lertxundi); Bizitza mingarria baita, baina ez dago ihesbiderik (Zapiain); Begi bistakoa zen […] ez zela gertaera dibertigarria (Saizarbitoria); Lehendik ere bazekiena esan zion gero, tratamendu gozagarria, ezez ez sendagarria, hilabete luzeetan senarraren burmuinean oihartzuna izango zuen egia mingarri hura (Zurutuza).

5.5.2d Atzizkiak kanpo argumentua, subjektu ergatiboari dagokiona xurgatu arren, barne argumentua ere ager daiteke adjektiboaren inguruan, dela -en izenlagun gisa, dela hitz elkartuko lehen osagarri gisa (hau da, -garri izen sortzailean ikusi dugun jokabide bera). Ikus ditzagun zenbait adibide: a) Nire belarrien pozgarri baita haien dardara (J. Zabaleta); Etxearen lotsagarria zara! (Zubizarreta); Bere kalitateeri esker, ikusliarrentzat da abusamendu aberatsgarri, gogoen altxagarri, eta… diru biltzeko molde (Larzabal); Hori egizu neretzat ere, zure Gorputza giristinoen altxagarritzat sakramendu hortan utzi daukuzunaz geroz (Leon); Desiratuz Jainkoak bete dezala bere aintza eta goralmena bere esku utzitako jendeen ongarri eta kontsolagarri (J. M. Lekuona). b) Baina horren ordez, bihotz hunkigarri izanen zuelakoan, poema japoniar bat errezitatu nion (Linazasoro); Guztiz gogo-mingarri zaidak atzematea nola morrosko ileordedun nabarmen batek jo eta txiki-txiki egina uzten duen pasarte zirraragarri bat, belarriak zartatuz beheko mailakoei (Juan Garzia); Ordubetez egon ziran mendi-galurrean ikusgai biotz-erdiragarriari begira erdi-toteldurik, eta, bein begiak naiko ase ziranean, eguerdiburuan, aldapa beera asi ziran (Barrensoro).

Adibide horietan guztietan ere atzeman dezakegu balio arazlea, kausatiboa; aditz psikologikoetan, estimulua da arazlea, eta bestelako aditz trantsitiboetan, instrumentua. Horretaz gain, -en izenlagunaren bidez ageri da barne argumentua a) multzoko adibideetan; eta hitz elkartu sintetiko baten bidez b) multzokoetan (§ 8.2.3): belarriak poztea, etxea lotsatzea, gogoa altxatzea, gogoa mintzea, bihotza hunkitzea… eragiten dute adibide horietan dardarak, zure Gorputzak, poema japoniarrak, (zerbait) atzemateak, (mendi gailurreko) ikusgaiak eta abarrek.

5.5.2e Oinarri den aditzaren nolakotasuna eta atzizkiak lotzen duen argumentua aztertzean argi ikusten da -kor (§ 5.4.6) eta -garri atzizkien arteko desberdintasuna (zehazkiago esanda, -kor eta -garri aktibo edo arazlearen artekoa). Biak eransten zaizkie da/du motako aditzei; lehena, ordea, da baliokoari, inkoatiboari eta bigarrena du motakoari, arazleari. Ez da, beraz, harritzekoa, horrelako bikoteak aurkitzea: gizaki hilkorra (gizakia hil egiten da) / pestizida hilgarria (pestizidak hil egiten du), ume lotsakorra (umea erraz lotsatzen da) / gertaera lotsagarria (gertaerak lotsarazi egiten gaitu), pertsona haserrekorra (pertsona erraz haserretzen da) / zoroa da bere aitaren haserregarri (Duvoisin), bihotz pozkorra (bihotza erraz pozten da) / berri pozgarria.

5.5.2f Bada, ordea, -garri atzizkiaren beste erabilera bat, goraxeago esan bezala, balio pasibo deitu zaiona. Balio honetakok dira ondorengo eratorriak:

Oinarri diren aditzak du motakoak dira guztiak. Artiagoitiak (2003: 157-158) hiru multzotan biltzen ditu: aditz trantsitiboak (aipatu, agurtu, aztertu, begiratu, edan, egin, erabili, entzun, eskuratu, eztabaidatu, garbitu, gomendatu, irakurri, jan, kontatu, laudatu…), gorrotatu motako aditz psikologikoak, esperimentatzailea subjektu ergatibo dutenak (adoratu, arbuiatu, deitoratu, desiratu, eraman ‘jasan’, erdeinatu, estimatu, gaitzetsi, gorrotatu, jasan, maitatu, miretsi, pairatu) eta da motako aditz psikologikoak (baliatu, errukitu, fidatu, ohartu, urrikaldu § 23.2.2.5f); azken hauek ere bi argumentu dituzte, baina barne argumentua, gaia, postposizio sintagma baten bidez gauzatzen da (ez naiz zutaz fidatzen). Argumentuek hartzen dituzten rol tematikoak, berriz, ‘egilea/gaia’ zein ‘esperimentatzailea/jasailea-gaia’ izan ohi dira. Nolanahi ere, balio pasiboko -garri atzizkiak barne argumentua lotzen du, ‘jasailea’ edo ‘gaia’ (objektua). Atzizkiak gehitzen duen esanahiari dagokionez, bi adiera har ditzake adjektibo eratorriak ‘x izatea merezi duena’, diakronikoki zaharrena, (ikusgarri, jakingarri, maitagarri, miresgarri…) eta ‘x daitekeena’, berriagoa, gaur egun gailentzen ari dena. Halakoetan izenondoaren ezkerreko izenak aditzoinaren objektua, barne argumentua biltzen du. Ondoko adibideak ditugu horren erakusgarri: Lagunaren eleketa firfira jasangarri baten gisara egokitzen zen ene belarrietara (Epaltza); Itzulpen ‘literala’ egitea baino areago, testu irakurgarriak idaztea izan dugu helburu (J. A. Mujika); Hitz ulergarriak ez badituzue adierazten, nola jakin zer ari zareten esaten? (Elizen arteko Biblia); Toki-administrazioak, gutxienez, orube baten edo partzela eraikigarri baten jabetza betea eskuratzen ez duenean (Lurzoruari eta Hirigintzari buruzko Legea, Eusko Legebiltzarra); Handik pixka batera, abarrots askorik gabe, korroka-hots xume baina entzungarri batez, sumendiaren ahoak gizon bat bota zuen kanpora (Juaristi). Adibide horietan, firfira, testu, hitz edo korroka-hots, hurrenez hurren, jasan, irakurri, ulertu edo entzun aditzen sintagma absolutiboei dagozkiela esan dezakegu, zer jasan, irakurri, ulertu edo entzun.

5.5.2g Balio pasiboa duen -garri eta -kor ere aurki ditzakegu bikoteak osatuaz, nahiz oso ugariak ez izan (adibide gutxi dira du motako aditza oinarri duten -kor adjektiboak). Kasu horietan, du motako aditzak dituzte biek oinarri, -garrik barne argumentua, objektua lotzen du, eta -korek, berriz, kanpo argumentua, ‘esperimentatzailea’ paper tematikoa hartzen duena. Horrelako bikoteak ditugu sineskor (erraz sinesten duena) / sinesgarri (sinestekoa, sinesteko modukoa); irakasle ulerkor (ulertzeko joera duen irakaslea) / testu ulergarri (uler daitekeen testua, ulertzeko modukoa).

5.5.2h Literatura tradizioan balio nagusia lehena izan den arren, balio aktiboa (ikus Salaberry 1856; Arrigarai 1919; Azkue 1923-1925; Villasante 1974; Azkarate 1990a; Artiagoitia 1995, 2003), indar handia hartu du azken urteetan bigarrenak, ‘x daitekeena’ edo balio pasiboak, berau hartu baitugu erdal -bledun izenondoak itzultzeko. Joera hau, bestalde, Urteren eta Larramendiren hiztegietan ere (1715 eta 1745, hurrenez hurren) atzeman daiteke.

Adjektiboak oinarri hartzen dituzten atzizkiak aurki ditzakegu -garriren ondoren: erakargarritasun, harrigarritasun, izugarrikeria…