Euskaltzaindiaren Hiztegia
1 emaitza udare bilaketarentzat - [1 - 1] bistaratzen.
Aztergaia: udare
Iturria:
| Kodea [?] | Data | Proposamena | |
|---|---|---|---|
| Araua: | Z3:EArau106 | ||
| Hiztegi Batuko Lantaldea: | Z1:BatHizt | 1996-10-31 | Lantaldeak onartua, informazio bat gehituz |
Formari buruzko datuak
Erabilerak
Txostenak
Corpus eta hiztegietako datuak
madari, makatz, txermen, udare formak begiratu dira.
OEHko datuak [laburduren azalpena]
a) Ik. OEH argitaratuan madari, madariaga, madaridi, madariondo, madaritto, madaritxa, madaritxo, madaritze sarrerak; b) makatz eta konposatuak 20 eta makaztoi 1, gehienak B: Kk Ab I makatz 5 'bombilla' adierarekin: "Merkatu-eguna zan, eguraldija illun-illun eguan; emakumetxu bat sartu zan Artekale'ko saloki edo denda baten, eta ikusirik tximistargi-makatza, apur baten argijari begira-begira egon eta esan eutson etxeko-andreari", "Imini eban argi-makatza polito-polito bere zimeratxuan eta agur esanaz juan zan Ana-Mari ona", "Saloki-andreak artu ta imiñi eban beste makatzaren lekuban, berau kenduta, eta ederto argi egin eban", "Artu eutson argi-makatza saloskari edo denderiak, eta emon eutsozan atzera bost erlak, eta iñun diran atzalgundiak be egin eutsozan aditu erazoteko tximista barik, edo letrizidade barik denderiak esateban lez, etzala gauza argi egiteko etxera eruandako makatza"; makatz 'udarea, udareondoa' adierako 10: Mg PAb (zerrenda batean: "Sagarra; masustabia; makatza"); AB AmaE ("Ta Foru illak zuk ezin biztu ziñaizala / Makatz ustelik zeiñek osatu leike bada?"); Zait Sof ("Orain, ba, Oidipu'ren azken-erro-bizarretan edatzen zan argi-zirrinta ere, eriotza dakartzen beko Yainkoen makatzak, mingain-erokeriak eta biotzeko asarre biziak itzungi dute"); Akes Ipiña ("Ikustekoak egoten zirean bere basoak, bai mats korta, bai makatz; garrazta ta guztiek"); Alzola Atalak 5 ("Urraren ganetik, negu-sartuan dagon makatz zar arrotu aundi batek erakusten dauz adar igertuak", "Makatz aundi-aundia da"); Ibiñ Virgil ("Gau luze hura iokoan ematen dute ta garagarrez egindako edaria edaten dute, ta makatz garratzekin egindako ardoaren antzeko zerbait"); ezti-makatz : Arti MaldanB ("Ezti-makatza da aurkitua kalizan asturugaizki izan"), madari-makatz : Alzola Atalak 4 (adib.: "Agatx lodi baten neurriko mukurra aukingo dau, bai. Madari-makatza, esaten dautsagu guk"); makaztoi : Alzola Atalak ("Landa berdezkak. Makaztoi bat. Kerizak"); c) txermen eta konposatu 'udarea, udareondoa' adierako 8, G: txermen 6: Mb IArg I ("Ta gero ezten zorrotzak dituzte euli zanka luzez, zeruko suz ta milagrozko aizez erre ziozkan bazter guzietako gari ta labore ziranak, bai ta frutaldietako sagar, udare, txermen, mats eta beste jan-gai guziak ere"); VMg ("Agertu ziran maira aritz aleak, intxaurrak, uurrak, mispillak, txermenak, aranak, sagarrak, ta zer ez?"); Izt C 2 ("Gizonaren laguntzarik orduraño, eta askoz geroago ere, artu bageko aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, izakiak doaindurik berenez ematen dituzten garau eder gozoakin ondo janzitako Gerixa, Aran, Udare, Txermen, Muixika, Albertxigu, Sagar, Masusta (...) eta beste anitz", eta "Nekazariaren langintza, berak darabiltzaten lur, eta oek ematen dituzten ondasunen izenak" izenak zerrenda batean); NEtx LBB ("Bein usteltzen diran txermenak, ez ditun geiago loratzen"); Munita ("Fruta-arbola guztietatik dauzkazu an: sagar-mota asko ta onak; bai goizekoka ta bai negukoak; iñun ez bezelako gerezi-mota asko; melokotoi ta aran ederrak; piko, urra, intxaur eta mizpirak; iñun ez bezelako urdare edo txermenak... edozer billatuko dezu Araman bere garaian"); Mg CC txermen pinta , txermen mendu 2 ("Eztitzen danean madari, edo txermen pinta eder bat irasagar baten ondo, edo oñean, ekusiko dezu nola irasagarrak ezduen aldatzen madari mendua irasagar izatera, ta bai madari edo txermen menduak irasagarra, madari arbola izatera"); d) udare , konposatu eta eratorriak 71, G-L-BN: udare 56, 'Pyrus communis' adierakoak: Mb IArg I; Echag; Izt C 3; Dv Lab 2; Bil; Arr GB; Sor Bar; JE 5; Ag G 5; A Ardi 2; Barb Sup 5; Jaukol Biozk; Or Mi; Zub; Ldi UO; Lf Murtuts 2; Or Aitork 6; Anab Poli 2; Zait Plat 4; And AUzta; Osk Kurl 2; MAtx Gazt; Salav 2; Ibiñ Virgil 2; NEtx LBB; Uzt Sas 2; urdare Munita; udare(-)arbol Sor Bar 2; Anab Poli; udare hazi Dv Lab; udare landare Barb Leg; udare-baratz EA OlBe; udare-sagar Mb IArg I; Sor Bar; san juan udare Sor Bar; udareondo Or Aitork; udarondo Osk Kurl; Ibiñ Virgil 2; udaretze Hb Esk.
EEBSko datuak [laburduren azalpena]
a) madari 20 dira, 'udarea, udareondoa' adierarekin: E. Mujika 3; Osk Kurl; J. A. Arkotxa; X. Kaltzakorta 6; EGram II; OinEntz/5; P. Ezkiaga; X. Amuriza 2; Txor-Txor/5; I. Gaminde 2; Bi ta Bi/4; madariondo 5 ager.: X. Kaltzakorta; Txill 2; Bi ta Bi/4 2; b) makatz 3 ager.: 2 izen: Elizdo Atzetorkia ("Adi zazu: Makatza txertatzen degu"); Satarka ("Makatzak, amabi, 1,10 laurleko / Piperrak, amabi, 3,25 laurleko"); izenondo 1: B. del Teso ("Aspalditik kamara lepoan harturik borrokan jardun duen Gutierrez Alea maisuak eta gazte makatz eta hezigaitza den Juan Carlos Taibok ez dute begirada pausatzen Miamin eta ez diete amerikanoei erreguka deitzen"); basa-makatz Ir Lapur ("Guk ere bizi nai dugu, oiu egin nien; gizonak gera zuek bezela, eta zuen janari ondarrak eman nai ezpadizkiguzue, orrako basa-makatz oietara igotzen utzi gaitzatzue, udare min oiek jan ta gure gosea il dezagun"); c) txermen 2 ager.: Lek ("Baratzan dago txermena / Ondotik gora lerdena: / Etxeko andria kopla dezagun / Nagusiaren urrena"); MItziar ("Eta alanbra eziz itxitako baratza ere, ba dute, txermena, mixurka, aran, briñoe, eta beste orrelako zugaitz askorekin"); d) udare 25 ager. 'madaria, madariondoa' adierarekin: EEs 1927; Elizondo LoreUsain; Ir Lapur; P. Etcheverry; Euzkadi 1915; El Día 1934; Basarri; J. Dorronsoro; G. Egaña; J. L. Davant; Elhuyar; Saioka/6; HezkSaila 1984; UZEI 2; J. Arriola; J. M. Irigoien; J. M. Suraso; Egin 1988 2; I. Aldabe; J. M. Lertxundi; Ingurunea/3; Ingurua/3; Matematika/LH; udari 1 Abeletxe GaziG; basa-udare Ir Lapur; udare txerto EEs 1927; udare (Kim.) Elhuyar 1 ("Kontuz, azido kontzentratuak pipeteatzeko udarea erabili beti!"); udare-ondo , udareondo J. Dorronsoro eta I. Aizpuru 2; udaretegi Iratz.
Hainbat erabileraren informazioa [laburduren azalpena]
madari : DFrec 2; AB38 21; AB50 2; HiztEn; LurE; Euskalterm 3; madari-dantza : LurE (Luzaideko dantza baten izena); madari makatz : LurE (AS: basoan berez hazten den madariondoa); madariondo : HiztEn; LurE; AB38 7; Euskalterm 2; madarisagar : HiztEn (zabal baino luzeagoa den sagar-barietatea); LurE (madari-sagar: sagar-mota, formaz biribila eta bi muturretan zapala, mami samurra eta txokolate kolore argiko azala duena — Pyrus malus); madaritxa : HiztEn (L udareondo basatia); makatz : AB38 1 (silvestre); AB50 1 (peral); HiztEn (1 fruitu-zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adierazten ez bada, horrelako udareondoa 2 horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako udarea); LurE (fruitu zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adieratzen ez bada, horrelako madariondoa // horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako madaria); txermen : HiztEn (1 ik. udare 2 udare-mota bat, txikia eta gozoa); udare : AB38 19 (1 peral); AB50 3; HiztEn (1 udareondoaren fruitua 2 udare-forma duen gomazko ontzi gisakoa, airea, likidoak, etab. botatzeko erabiltzen dena); LurE; Euskalterm 35 (Bot.); Euskalterm 2 (Elektr./Kim.); udareaga (Ipar. udare-pila); udare-formako : Euskalterm 2 (piriforme); udare zuhaitz : AB50 1; udarekara : Euskalterm 2 (piriforme eta tomate udarekara); udareondo : AB38 3 (udare-ondo, udareondo, udarondo); AB50 1; HiztEn; LurE; Euskalterm 2; udaretze : HiztEn (BN).
Sektore jakin bateko informazioa
ik. a) madari, udare fitxako hustuketa Izendegian: madari : Txill EBatua; X. Kintana Hizt80; LMuj DGT; PMuj DCV; Lcc Landare-izenak; Bouda-Baum; Gordailu IkastHiztegia; makatz : PMuj DCV; txermen : Peillen; PMuj DCV (eta xermen ); txerrimen : PMuj DCV; udare : Txill EBatua; Gordailu IkastHiztegia; X. Kintana Hizt80; Bouda-Baum; LMuj DGT; PMuj DCV; Dv Lab; M. Aizpurua; eta b) madariondo, udareondo fitxakoa: astamadari : Lcq; Bouda-Baum; atxere : Lcq; basa-udare : Lcq; LMuj DGT (basaudare); basamadari : LMuj DGT; ma-altz : Bouda-Baum (peral silvestre); madari : Carreras y Gandi GGPVN; Guinea Vizcaya; Mg PAb; Gordailu IkastHiztegia; Lcq; PMuj DCV; madari arbola : Lcc Landare-izenak; madari(-)ondo : Polunin Flores de Europa; Polunin Arboles y arbustos; Guía PlantMed; Gatxitegi Laborantza; PMuj DCV (eta madarikondo ); Saioka 4/NaturA; Saioka 7/NaturA; LMuj DGT; madaritxa : Lcq; madaritze : PMuj DCV; makatz : Mg PAb (basatia); X. Kintana Hizt80; LMuj DGT; matza : Guinea Vizcaya; txermen : JIr OnomBot; PMuj DCV; Bouda-Baum (peral silvestre); txermin : JIr OnomBot; udalondo : PMuj DCV; udare : Guinea Vizcaya; Gordailu IkastHiztegia; Carreras y Gandi GGPVN; Lcq; PMuj DCV; udare-txertatu : Lcq; udareondo : X. Irigarai; Estatistika. Nekazaritza; LMuj DGT; udaretxa : Lcq; udaretze : Gatxitegi Laborantza; xermen : Bouda-Baum (peral silvestre).
Euskara/euskara eta euskara/erdara hiztegietako datuak
a) madari : EuskHizt; ElhHizt; HiruMila; EskolaHE; Lur EG/CE eta EF/FE; Casve EF; HaizeG BF; Lh DBF; DRA (1 pera 2 guadapero, peral silvestre 3 céntimo — moneda 4 eufemismo de madarikatu); PMuj DVC (1 (c) pera 2 AN céntimo, centavo, ochavo); madari-antzeko : PMuj DVC (piriforme); madari-bazi : PMuj DVC (perada, dulce de pera); madari-latz : DRA (adib.: pera áspera imperial); PMuj DVC (pera imperial); madari-toki : PMuj DVC (pereda...); madari-txirri : DRA (palo nudoso); PMuj DVC (B palo nudoso); madari arbola : EuskHizt (adib.); madari(-)dantza : EuskHizt (AS); EskolaHE; DRA (madari-jantza: danza de la Pera); madari(-)makatz : EuskHizt (AS); EskolaHE (AS: basoan berez hazten den madariondoa — Pyrus pyraster); HiruMila (AS: peral bravío); DRA (B-ar peral bravío); PMuj DVC (adib.: B peral bravío; B perucha, peruétano); madari sagar : EuskHizt (adib.); ElhHizt (madarisagar: pero — variedad de manzana); HiruMila (pero, manzana de forma alargada); EskolaHE (sagar mota —Pyrus malus); HaizeG BF (madarisagar: pomme pérasse); Lh DBF (madarisagar: pomme pérasse, que a parfum ou goût de poire); DRA (B-l-mu pero, manzana de forma prolongada); PMuj DVC (BBN jauda negra, BL pero); madariaga : Casve EF (lieu planté de poiriers); HaizeG BF (lieu de poiriers); Lh DBF (lieu planté en poiriers); PMuj DVC (pereda, peraleda, vergel de peras); madariardo : EuskHizt (adib.: madari ardo); Lh DBF (eta madariano, madariarno: poiré, vin fait avec des poires), DRA (madari-arno: vino de peras); PMuj DVC (madari-ardo: perada — bebida; madari-arno: sidra de peras); madaridi : Casve EF (lieu planté de poiriers); Lh DBF (v. madariaga); PMuj DVC (peraleda, pereda); madariki : PMuj DVC (perada, dulce de pera); madarilatxa : Lh DBF (poire, poirier sauvage); PMuj DVC (madari-latxa: L pera silvestre); madariondo : EuskHizt; ElhHizt; HiruMila; EskolaHE; Casve EF; HaizeG BF; Lh DBF (eta madarihondo); DRA (madari-ondo: AN, B, L); PMuj DVC (madari-ondo eta madarikondo); madaritxa : ElhHizt (L. peral silvestre); HiruMila (peral silvestre); Lh DBF (eta madaritsa: poirier sauvage); DRA (L-ain peral silvestre); madaritxo : PMuj DVC (perojo); madaritza : PMuj DVC (ANB perucha, peruétano); madaritze : Casve EF; Lh DBF (1 poirier 2 grande quantité de poires); DRA (1 BN peral 2 gran cantidad de peras); PMuj DVC (1 perucha, peruétano 2 BN peral); Doniane-madari : DRA (adib.: peras de San Juan; las hay también de San Pedro, Santiago, Nuestra Señora del Carmen, etc., y se designan anteponiendo cada uno de estos nombres a madari); erle-madari : DRA (adib.: B peras de abejas; son pequeñas, rojas y sabrosas); eztitzagako madari : DRA (adib.: B-mu peras de árbol no injertado); Gabon-madari : DRA (adib.: Bc peras de invierno que se conservan largo tiempo); gozo-madari : DRA (adib.: B-ar secas, a propósito para conservarlas en dulce); iñurri-madari : DRA (adib.: Bc peras que saben a hormiga); kalabazila-madari : DRA (adib.: B-tx peras de campana o calabacín); txilin-madari : DRA (adib.: B m peras de campana o calabacín); b) makatz : EuskHizt (fruitu zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adierazten ez bada, horrelako madariondoa // horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako madaria); ElhHizt ( 1 frutal bravío, silvestre; guadapero, peral silvestre 2 fruta silvestre; peruétano, pera silvestre); HiruMila (1 árbol frutal bravío 2 toda pera, en general 3 guadaña 4 peruétano, peral silvestre 5 bravío, hablando de árboles); EskolaHE (fruitu zuhaitzez mintzatuz, berez hazten dena, landugabea, txertatu ez dena; besterik adierazten ez bada, horrelako madariondoa // horrelako zuhaitzen fruitua, eta besterik adierazten ez bada, horrelako madaria); Lur EG/CE (frutal silvestre) eta EF/FE (arbre fruitier sauvage, fruit sauvage); Casve EF (arbre non greffé, franc); DRA (1 AN-lez, B-m, Gc arbol frutal bravio 2 B toda pera, en general 3 G-its especie de cereza 4 G-and regoldo, castaño borde o silvestre 5 guadaña 7 peruétano, peral silvestre 7 G-and, Araq. mella 8 bravío, feroz, salvaje 9 bravío, fig., hablando de árboles y plantas silvestres); PMuj DVC (1 frutal bravío, frutal silvestre 2 B perucha, peruétano 3 G cereza silvestre 4 guadapero, peral silvestre: udare makatz 5 (c) regoldo, castaño borde 6 B avugo, fruta del avuguero 7 B makatz makila: palo nudoso 8 B dalle, guadaña 9 G mella, muesca, corte, incisión, festón 10 inmortificado); makatz-ondo : PMuj DVC (B avuguero); makatz makila : DRA (makatz-makilla: Bm palo nudoso); PMuj DVC (adib.: palo nudoso); makaztu : PMuj DVC (1 G desportillar, desbocar, mellar 2 descabalar 3 G empeorarse, enconarse, agravarse 4 asilvestrarse); basamakatz : DRA (adib.: B peras de árbol no injertado), gerezi(-)makatz : HiruMila (AS: cerezo bravío); PMuj DVC (adib.); sagar(-)makatz : HiruMila (AS: manzano bravío); PMuj DVC (adib.: manzano bravío); udare makatz : PMuj DVC (adib.: peral silvestre); c) txermen : EuskHizt (Gip. udarea; berezk. udare mota txiki eta gozoa // txermen zuhaitza); ElhHizt (1 G pera ik. udare 2 pera pequeña y dulce); HiruMila (1 peruétano, cierta pera pequeña y dulce; en algunas partes se dice asía la pera en general 2 injerto); EskolaHE (udarea; bereziki udare mota txiki eta gozoa); Lur EG/CE (pera) eta EF/FE (poire); Casve EF (poire); DRA (G-azk-azp-bid-zeg pera, en general 2 AN, BN-s, G-etx-ori peruétano, cierta pera pequeña y dulce 3 B-oñ, F. Seg. injerto; xermen: BN-s peruétano; zermein: R perucha, peruétano; zermeña: adib.: R peras de árbol no injertado); PMuj DVC (1 G pera 2 (c) perucha, peruétano 3 B injerto; xermen: BN perucha, peruétano, cermeño; zermein: R perucha, peruétano; zermeña: R pera de árbol no injertado); txermen-atze : PMuj DVC (cermeño, especie de peral); txermen-ondo : PMuj DVC (cermeño, especie de peral); txermendu : DRA (1 G-gab podar la vid 2 injertar F. Seg.); PMuj DVC (1 injertar 2 G podar la vid); zermeinatze : PMuj DVC (R avuguero); d) udare : EuskHizt; ElhHizt; EskolaHE; HiruMila; Lur EG/CE eta EF/FE; Casve EF; HaizeG BF; Lh DBF (1 fruit, en gen. 2 poire); DRA (1 pera 2 bombilla eléctrica eta udari Erramuspe); PMuj DVC (1 pera 2 bombilla eléctrica 3 perinola, perilla); udare-antzeko : PMuj DVC (piriforme); udare-arbola : EuskHizt (AS); EskolaHE (adib.: udare arbola); udare-baratz : PMuj DVC (vergel de peras); udare-egosiak : PMuj DVC (compota de peras); udare-moskada : PMuj DVC (pera mosqueruela); udare ardo : EskolaHE (adib.); HaizeG BF eta Lh DBF (udarearno: poirée); PMuj DVC (udar-ardo: vino de peras, udare-ardo: bebida de pera, udare-arno: L perada, sidra de peras); udare makatz : PMuj DVC (adib.: guadapero); udare(-)sagar : EskolaHE (adib.); HaizeG BF (udaresagar: poire à goût de pomme); Lh DBF (udaresagar: varieté de poire, à goût de pomme); DRA (para Larramendi pero o perojimen; para Azkue jauda negra, manzana negruzca o pequeña); PMuj DVC (pero, AN jauda negra); udareaga : ElhHizt (Ipar.); Lh DBF (quantité, tas de poires); DRA (montón de peras); udaredi : PMuj DVC (peraleda, pereda); udarekata : PMuj DVC (piriforme); udareki : PMuj DVC (perada, dulce de pera); udareondo : EuskHizt; ElhHizt; HiruMila; EskolaHE; Casve EF-DRA (udarondo); HaizeG BF; Lh DBF; PMuj DVC (eta udalondo); udaretxa : HaizeG BF (poire sauvage); Lh DBF (1 poirier sauvage 2 poire sauvage); DRA (peral y pera silvestre BN Harriet eta udaritxa AN, Lacoiz peruétano, peral silvestre); PMuj DVC (udaritxa: AN perucha, peruétano; perojo, pera pequeña; AN avugo, fruta del avuguero); udaretxo : PMuj DVC (perojo); udaretze : EuskHizt; ElhHizt (Ipar.); Casve EF; Lh DBF; DRA (Gachiteguy, Laborantza); udaritz : PMuj DVC (perucha, peruétano); txingurri-udare : DRA (adib.: Gc peras que saben a hormiga).
Bestelakoak
Euskaltzaindiaren Arauak
AS: udare(-)arbola 'udareondoa'.
Aurreko pasaldikoari egindako oharrak
E208: "Ez ote litzateke komeniko madari hitzarekin berdintzea? udare = madari". // BAgiria (1999-12-16): "... parekotzat ematea ez da onartu".
Informazio osagarria
Sarrera bati dago(z)kion azpisarrera(k)
udare-arbola.
Informazio lexikografikoa
Landare eta animalien taxonomi izena
Pyrus communis.
Formari buruzko oharrak
Iritzi-emaileak
- [E208]: "udare/madari bikotea dagoen arren, gogoratzekoa da bigarrenak ba duela toponimian eta deituretan tradizioa, lehenak ez bezala. Txer(re)men gisakoak, ordea, ba dirudi madari-moeta bereziei dagozkiela" (1993-01-18)
Euskaltzainen oharrak
- [E208]: udare = madari berdintzea komeniko litzateke.
- Erabakia: BAgiria (1999-12-16): ez da onartu.
Azkue Biblioteka eta Artxiboa
9:00 - 14:00
Azkue Biblioteka eta Artxiboa Euskaltzaindiaren zerbitzura dago. Horrez gainera, zabalik dago ikertzaile ororentzat, eta bere ahalbideen neurrian euskal kultura gaien ikerkuntza eta hedapena sustatzen eta laguntzen saiatzen da.
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
