Hiztegia - EHHE

zur. Familia honetako hitzak hiru sarrera-buru nagusitan antolatu dira, zur₁, zi₁ eta zin. Bi irizpide erabili dira antolaketa horretarako: batetik, formala, eta horregatik bildu ditugu -u- duten alomorfoak zur₁-en azpian eta bakarrik -i- dutenak zi₁-en azpian; bi multzo hauetan biltzen dira familia honetako hitz gehienak. Bestetik, semantikoa, eta horren arabera eman diogu zin-i besteen mailako estatus bat.

Aipaturiko bi multzo handi horien egitura deskribatzen dugu jarraian. Horietako bakoitzak berez dagozkion azpisarrerak ditu: zur₁-en kasuan, zur- dardarkariduna dutenak, eta, zi₁-enean, *zin- sudurkaridunarekin berreraiki beharrekoak. Baina, horietaz gain, sarrera-buru nagusi gehiago bereizi dira bion azpian, irizpide formalak gidari harturik: zur-en azpian, zuntz (zun- garbi bat duten hitzekin), zut (-t duten hitzekin) eta zulo/zilo (-u- zein -i- aldaerak dituzten hitzekin) antolatu dira; zi₁-en azpian, berriz, zikin (zi- soila duten hitzekin), zil (albokaria duten hitzekin) eta ziri (zir- duten hitzekin). Horiek dira sarrera-buruen hierarkian adabegi gorenak.

Maila apaleneko azpisarrerak eta sarrera-buruak zerrendatzen ditugu orain: zur₁-en menpean daude sustrai, zubi, zurda, zuri, zurubi, zuzen eta zuzter azpisarrerak, maila apaleneko sarrera-buru nagusiak dituela jarraian: zoro (txoro azpisarrerarekin), zuhaitz (zuhain eta zuhamu azpisarrerekin), zume (xume, zumalakar eta zumelika azpisarrerekin), zurkaitz₁ (zurkaitz₂eta zurkaitz₃ azpisarrerekin), zurrun (zurrun eta zurrunga azpisarrerekin) eta zurtz (emazurtz, haurzurtz eta umezurtz azpisarrerekin). Azpian hartzen dituzten sarrera-buru nagusien aldaera edo eratorri soilak dira azpisarrera horietarik gehienak, baina zuhaitz-en azpiko zuhain eta zuhamu haien zuh- hasieragatik eta esanahi-kidetasunagatik bildu dira batera, ez zuhaitz-en aldaeratzat jotzen ditugulako.

Betiere lehen multzo nagusian ari garela, zuntz-en menpe ditugu zumar, zundo/zungo eta zunzi, eta, jarraian, maila apaleneko sarrera-buru nagusiak, zein bere azpisarrerekin: zuhur (xuhur, zur₂ eta zoegi azpisarrerekin), zuin (zunatz eta zegun azpisarrerekin; esanahikidetasunagatik bildu da hemen zegun) eta zuzun (zuntzun azpisarrerarekin).

Zut sarrera-buruaren azpian, berriz, zutik eta zutoin azpisarrerak ditugu; jarraian, maila apaleneko sarrera-buru nagusi gisa, zutun (zutundu eta zutunik azpisarrerekin).

Lehen multzo handia bururatzeko, zulo/zilo dugu, zumitz, zurkun eta zurtoin/txorten azpisarrerekin; jarraian, maila apaleneko sarrera-buru nagusi gisa, zikoitz (zukoitz azpisarrerarekin) eta zimel (zumel eta zubeltz azpisarrerekin). Ageri denez, zulo/zilo-ren azpian bildu diren hauek ez dira haren eratorri edo aldaera; orobatsu gertatzen da zubeltz-ekin, ez baita soil zimel/zumel bikotearen osaera berekoa (azalpenaren hobebeharretan bildu da haiekin). Esan bezala, talde honetan -i- zein -u- alomorfoak dituzten hitzak bildu dira; halakoek, zu- eta zi- aldaerak dituztenek, erabat zedarritzen dute zur-en familiaren izaera, eta jarraian datozen eta zi- soila duten hitzak familia honi dagozkiola bermatzen.

Bigarren multzo nagusian, zi₁-en azpian ditugu zi₂ eta zinkor azpisarrerak, maila apaleneko sarrera-buru nagusiak dituztela jarraian: txingar (pindar eta xingar azpisarrekin; arrazoi semantikoengatik, txinparta eta txistin ere bertan eman ditugu), txingor (txirgora azpisarrerarekin) eta zimur (zimiko azpisarrerarekin).

Zikin sarrera-buruaren azpian, berriz, maila apaleneko zenbait sarrera-buru eman ditugu: zidor (bide-zidor azpisarrerarekin), zigor (xigor eta xigortu azpisarrerekin) eta zibo (ziburu azpisarrerarekin). Ageri denez, zikin-en azpian ez dira bildu haren aldaerak: osaera ezberdinekoak dira zidor eta zigor; azken tokian jarri da zibo, hurrenkera alfabetikoari segitu gabe, ez baita segurua.

Zil sarrera-buruaren azpian zilbor, zilbot eta zilko azpisarrerak ditugu; ondoren, zilegi (ziletu azpisarrerakin) eta zilar.

Ziri sarrera-buruaren azpian zir- oinarri bat erakuts lezaketenak bildu dira, batzuetan zi- soila badute ere: halakoetan, esanahi kidetasunarengatik jaso dira bertan. Azpisarrera modura, xirgil, zirkin, zirpil, zirto, zital, ziztrin eta zipotz ditu; maila apaleneko sarrera-buru modura, berriz, txirbil (txirlora azpisarrerarekin, esanahiarengatik), zirin (zirimola eta txirimilo azpisarrerarekin), zirpitz (zipitz azpisarrerarekin), zirtzil (pirtzil, zirtzikatu, xirtxifrikatu eta zirtzilu azpisarrerekin), zirt (zirt-zart eta zirti-zarta azpisarrerekin) eta zirta (txirta azpisarrerarekin). Arrazoi semantikoak formalen gainetik jarrita, sail honetan kokatu dugu zintz (zintzil, txintxa, zintzarri eta zintzur azpisarrerekin); zir- sailekoa izan gabe ere, ‘zintzilik’ esanahi baten inguruan biltzen da zintz bere azpisarrerekin, eta zir- duten zenbait ere oinarrizko esanahi honetatik esplika daitezke (hala nola, xirgil, zirpil, zirpitz, zirtzilu).

Hirugarren multzo nagusian, zin dugu, eta haren azpian sinestatu, sinetsi, zindo, zinegotzi eta zintzo azpisarrerak.

Oro har, ongi lot daitezke elkarren artean familia honetarako proposaturiko hitz guztiak: formaren aldetik, zur-, zu(h)-, zi(h)-, zir, zil- eta zin- alomorfoak onartuta; esanahiaren aldetik, berriz, adiera hauen inguruan bil daitezke hitz guztiak, ‘zur, egur’, ‘zaharo zuzen, mehe’, ‘zuzen’, ‘mehe’, ‘lits mehe’, ‘lits, zintzilik den zera’ eta ‘(begi/gune batetik gorantz sortzen/hazten den) luzakin’. Nolanahi ere, arrazoi ezberdinengatik, arazotsuak dira familia honetara ekarri ditugun hainbat hitz: mailegu izan daitezkenen artean, cf. zibo; proposaturikoaz bestelako jatorria izan lezaketenen artean, cf. zoro eta zurrunga; arazo formalak dituztenen artean, cf. zuntzun. Proposamen berria dakargu zilar-entzat, eta ohartu behar da zil- dutenen artean dagoela kokatua, nahiz eta balitekeen aukera hori ez izatea egokiena. Horietaz gain, bada hitz sorta bat beharbada ez dutenak zur-ekin lotura etimologiko zuzenik, edo, izan badute ere, lotura semantikoa lausotua dutenak, balio adierazkor edo fonosinboliko nabarmena hartu dutelarik, aldiz: hauen artean dira pindar, txinparta, txistin, zital, ziztrin, zirpitz, zirtzil, zirin, zirtzikatu, xirtxifrikatu, zirt, zirta. Orobatsu gertatzen da zintz-ekin, zeinarentzat ez den inola ere baztertzekoa onomatopeiaren aukera; haren pean jarritako zintzil, txintxa, zintzarri eta zintzur hitzetan gisa bereko arazoak ditugu.

Arazoak arazo, hainbat dira talde ezberdinetan sailkatu ditugun hitzen arteko gurutzaketak —bai formari, alomorfoei dagokienez, bai esanahiaren aldetik—, eta honek familia proposamenaren barne-kohesioa indartzen du: esaterako, zin- taldearen azpian sailkatu dugu txingor/txirgora, eta zir- dutenen artean dago zirimiri, baina alomorfo ezberdina oinarri duten hauek esanahiaren aldetik kidetzen dira. Orobatsu, zuzentasunaren edo gizalegearen ideiaren bidez uztartuta geratzen dira zuzen eta zin, etab.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

♦♦♦ zur₁ (~1496: RS; ik. Erdi Arokoak eta eratorriak). ■ Hitz orokorra. Zur da forma orokorra; zũr Mendigatxagan aurkitzen da; zul bizkaitar batzuengan ageri da, zur-ekin batean (Añib, Uriarte…). Hainbat alomorfo ditu elkartuetako lehen osagai moduan, zu(h)-, zin-, zi(h)- (zuhandur, zuhaitz, zuhamu, zimel/zinbel/zumel, zidor, zigor/zihor/-zingor…).

Gaia adierazten du bereziki (Leiz usain onetako zur mota guzitakorik, Isasti zura beraago, arra barrenago), baina zatia edo puska ere bai (Leiz zurean urkhaturik, EtxZib lot gakizkon ur gañeko zurari). Elkartuetako lehen osagai moduan ere ageri da ‘zurezko’ esanahiarekin (Oih zur kurutzea, Mburu zur-adar batean).

□ Erdi Aroan, zaila da hitza bere horretan aurkitzea, elkartu-eratorri batean izan gabe. Cf. agian Peroch de Çuraurre (MonNav 1350), osaeraz zur + aurre izan litekeena;^[1] cf. halaber Çuchume (ArchMondV 1514), zur + xume baldin bada. Hautagai ona izan zitekeen Zurzaiate (DocLeire 1014), baina ik. behean zurzai.

Eratorrien adibide zaharrenen artean, cf. Zufiuri (SMillán 947) eta Blasco Sanxo de Zuahz (CartAlbeld ~947), zubi-ren eta zuhaitz-en adibide, hurrenez hurren.

◊ Arabako erdaran, cf. zurbasta “carrasco” (Baraibar s.v. garabasta).

● zuhandur zuhaitz mota: Zalgiz; osaeraz, zuh- + andur; cf. zuhain madarikatu, nahiz eta ez duten ezinbestean zuhaitz mota bera izendatzen. Kultura kristauaren barreneko uste bat dagoke izenaren jatorrian; honela azaltzen du Azkuek (1935: 92): “Lapurdin eta Zuberon zuhain madarikatua izentzat ematen dioe bertze alde batzuetako zuandorrari. Giputz baserritar batek: “zer da zuandorra?” galde egin nionean, “Jesukristo jo zuten egurmota”, erantzun zidan”.

● zuhari “ligne de charpentier” Pouv; zuh- + hari.

● zuharotz ‘zurgin’: Leiz; zuh- + arotz.

● zuhirin Pouv; zuhirindu Ax (ezta pipirik zura hala desegiten eta zuhirintzen duenik); osaeraz, zuh- + irin.

● zuhoi “anneau où entre et s’emmanche le manche d’une hache, d’une bêche, etc.” Harr; Larrasketen arabera, oxitonoa da; zuh- + ohe, ziur asko; bigarren osagairako, cf. saroi eta zub. hümoi.

● zurbil Pouv (xurpail), Mogel (zurbil); bigarren osagairako, cf. agian zarpail/zarbil, zaila baita *bil ‘biribil’ ikustea, eta honek ez luke -ai- azalduko; argudia daiteke zuri-ren eratorria dela, ik. behean zurmin-i buruzko eztabaida.

● zurgin hitz zabaldua, baina bizk. eta gip. gutxi erabilia (cf. arotz); Zalgiz, Ax (zurginak zura lantzen eta aphaintzen); zulgin Añib; cf. Johane Curguyna (NavApod 1531), “de zurguiarena […] quiere decir, del fusterillo” (NavIntel 1659), casa Zurguincoarena (CizurTop 1683) eta “casa llamada Zurquinarena” (LéxNavI 1699); arotz hitza askoz lehenago eta zabalago dokumentatzen da Erdi Aroan.

● zurmindu ‘lizundu’: Ax (zenbait ianhari urdinduz eta edari zurminduz); zur + -mindu, dirudienez; argudia daiteke zuri-ren eratorria dela, cf. Duv xuria edo zurmindura, baina bakarretakoa litzateke zur- formarekin zuri-ren eratorrien artean; dena den, eztabaida honek zur-en eta zuri-ren arteko harreman etimologikoa sendotu baizik ez du egiten, ik. halaber zuhail, s.v. zuri.

● zurorda “gimelgas, unos palos que de repuesto se llevan en el navío” Larm; zur + orde; amaierako -e → -a berranalisiarekin, cf. laba, kuma, etab.

● zurtu₁ Kardab (arritu ta zurtu); ‘sorgortu’: Ortuzar; zurgarri ArreseB; ‘sorgortu’ adieraren paralelo moduan, esanguratsua da Boudak dakarren hau (1955: 32): hung. fa ‘zur, zuhaitz’ eta fásil ‘sorgortu, txindurritu’ (“il devient en bois”).

● zurzai ‘zuhaitz’: OihAtsot (zurzai orok adar eihar, “Il n'y a arbre qui…”); gure ustez, sustrai-ren aldaera arkaiko bat izan daiteke, ik. han.

zubihotz (“coeur de chêne” Althabe), zuraje (zua- Larm, Mburu), zureria (Duv [diru gaitza balio dukeen zureria]), zur eta lur (ArreseB; ik. zurtu), zurezko (Leiz [harrizko eta zurezko idolák]), zurgai (Lardiz), zurgile (Pouv), zurki (‘zurezko pieza’: Duv, Laf; cf. agian Michel Zurrqui (MerEst 1427)), zur-lan (‘zurgintza’: Harrt, Lapeyre), zurmailu (Larm (zum-), Mogel), zur-puska (EtxZib (-puxka)), zurtatu (FedProp 1880 [gure etxearen zola zurtatua dugu]), zurzuri (‘zumartxuri’: zurxuri Pouv, Hbarren). Cf. bizkar-zur, intxaur-zur, ohazur, pinu-zur…

► Forma orokorra zur izanik ere, zun berreraiki behar da (dokumentatua dago, ik. zuin): batetik erronk. zũr dugulako, eta, bestetik, zenbait elkartu edo eratorritan zun- dagoelako, Mitxelenak ohartarazi bezala (1950a: 456-457; ideia D. Pedro de Zabalarena dela dio).^[2] Esanguratsua da, gainera, hark nabarmentzen duen bezala, kontsonante aurrekoak izatea zun- duten hainbat adibide (cf. zubel/zumel, zunatz, zundo, zungo, zunzi, etab.), eskuarki bokal aurrean gertatzen baita, bestela, elkartuetako -n > -r (cf. egun/eguraldi, jaun/jauregi, etab.; FHV 309). Erro sudurkaridun horren alde gehitu daitezke zuin, zuzun, zuntz, zunzi eta zin soilaz gainera zin- duten guztiak, zĩ, zimel, zimur, etab.

Horrela, onartu behar da jatorrizko zun formari gain hartu diola elkartu-eratorrietako zur-/zir- formak; honen paralelo moduan, cf. bizk. zul aldaera, ziur asko zur-en beraren eratorrietako zul- formatik orokortua (cf. zulgin, eta bilakaera orokorrerako, euskara/euskal-, afari/afal-, gorri/golde, FHV 317-319).

Elkartu-eratorrietako zuh- eta zu- formez gain (horietarako, cf. ur > uh-, u-), zin-, zir- eta zil- alomorfoak ere baditu hitzak. Ez ditugu erabat ezagutzen u > i aldaketaren xehetasunak, baina paralelo betea dugu ur-en i- eratorri zaharrenetan (cf. ibar, ibi, etab.). Baliteke zuh- hasperendutik azaldu behar izatea, baina ohartu behar da zenbaitetan sudurkaritasunak berrezarria beharko lukeela, are zin beregaineraino iritsi arte, zun > *zũh- > zĩ- > zin- → zin (eta gero zin > zir- > zil?); sudurkaria kontsonante moduan berrezartzen den zĩ- > zin- urratserako, cf. zigor-en -zingor adiera (cf. bestalde arraĩ > arrain, etab.; FHV 414).

Beste aukera bat da, goiko bokalen arteko u/i txandakatze orokor bat ikustea erro honetan, eta horrela genuke zun > zin > zir- > zil. Aski zaharra behar du txandakatze honek, zil orokorra baita, zul ez bezala.

Bi bokalekiko aldaerak dituztelako, esanguratsuak dira zenbait bikote: cf. bereziki zumel/zimel, zumitz/zimitz eta toponimiako Ziordia, Erdi Aroan çuordia, Çuhordia agertzen baita (ik. zigor);^[3] beste zenbait ere zerrenda daitezke, hala nola zulo/zilo, zukoitz/zikoitz, zuntz/txintz, zurkun/zirkun, zurtoin/zirtoin, agian zurtz/zirotz, eta badira, halaber, zu- aldaera esanguratsurik ez duten beste batzuk ere, zidor, zigor, zihi (baina cf. zuhi), zikin, zimur, ziri, etab., esaterako.

Esanguratsuak dira, orobat, zurtoin/zirtoin eta zurkun/zirkun bikoteak, zir- alomorfoa zedarritzeko; zin-erako, cf. zumel/zimel, eta zil formarako, cf. zul beregaina.

Erroaren jatorrizko esanahia, eratorriak aintzat hartuta, “matière ligneuse” izan zitekeen, Vinsonen ustez (1919: 204); jatorrizko balio orokor hori salatzen dute hitzaren eratorri zenbaiten adierek: ‘arte’ (zubihotz), ‘zumar’ (zurtxuri), ‘haritz’ (zuhaitz), etab.

Lehen hurbilketa horri, hauxe gehitzen dio Vinsonek, zut-ekin lotuz: “zur lui même vient d’une racine exprimant un mouvement rectiligne vertical, une poussée de bas en haut”. Jatorrizko esanahia, beraz, ‘(behetik gora hazten den) zer zuzena’ litzateke, eta horri lotuak egon litezke zuzun, zurrun, ziri, zigor eta, ageri denez, zuzen bera ere; cf. zuhaitz hitzean emandako ‘zur hazi, luze’ adiera; horretarako, eta baita ‘zur’ eta ‘hazkor’ adierazten duten hitzen arteko loturarako, ik. halaber zur₂.

■ Historia □ Protohistoria ► Etimologia

sustrai (zurzai 1266: AGNComp1 [Çurçayteguia]; sustrai 1639: ElgeTop [Francisco de Sustraiza]; ik. behean lehenagokoak). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., bazt., lap.); testuetan, Kapanaga da lehena. Iparraldeko testuetan Goihetxegan bakarrik ageri da.

Aldaerak dira sustrai (bizk., gip., bazt.), zustrai (bizk.), surtzai (KantHizt (lap.)) eta sursai (gnaf.); zusterrai, susterrai aldaera ustez etimologikoak AranaG-gandik datoz. Bada bestalde OihAtsot zurzai orok adar eihar “il n’y a arbre qui n’ait quelque branche séche”, zeinetan ‘zuhaitz’ adieradun zurzai bat dugun.

Esanahi nagusia ‘erro, zain’ da (Mburu sustrai, zain ta arri andiskote guziak, frBart sustraijan gatxa daukan landaria), askotan irudizko adieretan: ‘jatorri, iturri’ (Kapan beste birtuteen sustraiak, zeinetarik eta ernetan direan, Kardab au da ditxa guzien sustraia), ‘oinarri’ (Mogel Jainkua maite izateko sustrairik senduena). Landareenez bestelako erroez ere esaten da (Ubill Eleiz zarraren sustrai ta zimenduaren gañean, Mogel (bizarraren) sustraijak). Bestalde, esanahi hauekin ere ageri da: ‘soro’ (Goihetxe sustraiak bertzalde (bordatik) hurbill sobra eztire), ‘arrasto’ (Illarm aitaren sustrayik ateratzen dezuten) eta ‘hitz-sustrai’ (Arana franzes-izketaren sustrai guziak billatzen).

□ Erdi Aroan, lehenagokoa litzateke Zurzaiate (DocLeire 1014), baina Çuarçaiate dago beste kopia batean, eta baliteke zumar-en adibide izatea, ik. han. Lehen lekukotasuneko leku horri dagozkio, orobat, Çurçaytoqui (AGNComp5 1291), Çurçaytoqui (AGNComp3/4 1293), Sant Iohan de Surçaytoquie (AGNRealIII 1316), etab.

Badirudi sustai- aldaera bat bizirik izan dela Erdi Aroan. Elgetakoa da 1639ko Francisco de Sustraiza, eta cf. hori baino lehenago herri bereko Sustaiça (ArchElguet 1470) eta Ochoa de Sustayça (ArchElguet 1493). Lehenago, -eta atzizkiarekin, cf. Sustaeta (ColCenar 1388; cf. Idoeta, Ibaeta, idoieta eta ibaieta-tik), Iohan Lópes de Sustayeta (ArchSegI 1390), Iohango de Sustaeta (ArchZest 1397), Iohan Peres de Sustayeta (ArchDebaI 1449), Sustayeta (ArchElgoi 1452); -aga atzizkiarekin, berriz, Ochoa de Sustayaga (ArchDebaI ~1436; cf. gaur Debako Sustraiaga baserria, EAETop), sendero nonbrado Sustaya (ArchVill 1470), castanno llamado Sustayaga (ArchZest 1479) eta Ioan de Sustaga (ArchDebaI 1501; oharrean, “por Sustraiaga” dio editoreak). Cf. iparraldean surçayaga (MaisMed 1551). Baliteke, bestalde, balizko *zu(r)zaieta > *zu(r)zaeta baten ondorengo izatea Susaeta deitura; hau berau ez dago dokumentatua gure corpusean, baina bai Zuzaeta: cf. arroyo de Ynchaurçuçaeta (ArchDebaII 1483) eta Çuçaeta (ColCenar 1502).

sustraiak bota (TxAgir), sustraiak egin (Larm, Izt), sustraiak eman (Enbeita), sustraietatik (‘errotik’: AgirAst), sustraigabe (Mogel [beldur sustrai gabeak]), sustraiki₁ (“radical” Larm), sustraiki₂ (‘jatorri’: Izt), sustraitik (Larm, Kardab [usadio ori sustraietik ebaki]), sustraitsu (frBart [sinistute egijazkua… gordeetan da… sartu zanian baxen sustraitsuba]), sustraitu (‘errotu’: Larm, Añib [(aretxak) irme sustraiturik ifinten dirianean]; ‘eskuratu’: Aspiroz (gnaf.: non sustraittu ote ditto olako gaztañaga luze ta ariñek?)), sustraitxo (Larm), sustraitzar (Larm), sustraitze (“radicación” Larm; Gaztelu), sustraiz (‘funtsez’: frBart [dantzeen gainian puska bat sustraiz berba egiten dabeenak]; ‘jatorriz’: JJMogel [orduban artuten dogu sustraiz fedia]), sustraizko (‘jatorrizko’: frBart), sustraizkor (Iturz [liberalismo radikala edo sustraizkorra]).

► Osaeraz, proposa daiteke zur + zain dela, eta bigarren osagaian -zain > -zai gertatu dela (ik. zugai, zumai, s.v. zuhain; beste zain-ekin, cf. buruzagi). Zurzai litzateke jatorrizko forma (cf. Erdi Arokoak), eta gnaf. sursai aldaerarako zurzai > *zursai > sursai bilakaera genuke; lehen urratserako, cf. merzede > mersede (ik. mesede), eta apikariaren aldeko asimilaziorako, cf. sasoi, solas, etab. (FHV 283). Bestela azaldu behar da surtzai-ren lehen igurzkaria, agian sustrai-ren edo sursai-ren eraginez.

Sustrai eta zustrai aldaeretarako, zurzai > *zuzrai > zuztrai > zustrai bilakaera proposa liteke, -zr- > -rz- metatesiarekin, -t- epentetikoarekin eta herskari aurreko igurzkari apikariaren bilakaerarekin; alabaina, ez dugu metatesi horren eta epentesi horren paralelorik. Erdi Aroko sustai- aldaera kontuan hartuta, bestela azal daiteke zurzai eta sustrai-ren arteko lotura: funtsean beste/berze, bost/bortz, etab. diren harreman berean daude sustai- eta zurzai (FHV 364); sustai-ren lehentasun dokumentalak sustrai bestela azaldu beharrean jartzen gaitu, eta baliteke zur-en oihartzunarengatik edo esplikatu beharra -r- gerora sartu izana.

Esanahiaren aldetik, ez dago eragozpenik: irudizko erabileraz dugu ‘jatorri, iturri’, eta orobatsu ‘arrasto’; metonimiaz edo azaldu beharko da ‘soro’. Hitz bera dela onarturik, Oihenarten zurzai ‘zuhain’ ere aise azal daiteke metonimiaz: ‘zuhaitzaren erro’ > ‘zuhaitz’.

■ Historia □ Protohistoria ► Etimologia

zubi (947: SMillán [Zufiuri]).^[4] ■ Hitz orokorra. Erronkarin eta Zuberoan zübü/zubu eta zibi formak aurkitzen dira; zupi Iztuetagan aurkitzen da; zurbi Duvoisinek dakar eta FedProp-en erabiltzen da.

Esanahi orokorraz gainera (OihAtsot ahunz duguneko, zubi, EtxZib zubiaren pasatzeko egidazu dohaña), bada itsasontzikoa ere (EtxZib itzultzean gero berriz zubiaren gañera), eta orobat bestelako gauzena (adib. Elizanb galtzen zubia, sakela zuen aldetik idekia).

□ Erdi Aroan, -f- eta -h- duten aldaerak daude, -b- dutenekin batean: cf. Zuhia Barrutia, Zuffia de Suso (gaurko Zigoitia < zubi + goitia) eta Arzubiaga (SMillán 1025). Ez dago argi zurbi aldaeraren adibide den camino que ban de Anderaçurbi a la puente de Otalora (ArchOñatII 1504; bilduma berean, cf. Çubiaur); Trebiñuko Garcia Beilaz de Zuruitu (DocLeire 1108) ere aipa liteke, baina -(i)tu bukaeraren arazoa ere badu honek (cf. Musitu, etab.; ik. behean zubitu). Zibi aldaerarako, cf. agian Berascoayn Civiurrecoa (ColRonces 1284).

● Erromako zubi ‘ortzadar’: ZegHizt/Azk (bizk., gip.); Bährek dioenez (1931: 404), zabaldua dago beste hizkuntzetan ortzadarra zubi batekin konparatzea, baina ez dago argi zergatik agertzen den euskaraz Erromako izenlagunarekin; bere ustez, erromesaldiak edo erlijiozko arrazoiak egon daitezke izenaren atzean; bestela, pentsa daiteke Erroma munduko “hiriburua” izanik (mundu kristaukoa), hortik hartuko zuela izena, zubi ederra, handia dela adierazteko; cf. bestalde erronk. zubi-adar.

● zubi-buru Pouv, Intxpe (Tibre ühaitzaren zübü bürian); cf. Graçie de Çubiburu (CenBNav 1412); ik. oharrean Ziburu.

● zubitu Mogel (suurra… zubituba: ‘kakotua’); ez dago argi Trebiñuko Zuruitu-rekin loturarik duen.

● zubitxo Urte, Izt; cf. Çubichoeta (ArchZest 1476).

zubi-azpi (Ax [eror baitzindezke zubi azpiko hosinera]), zubi-begi (Azk/Elexp (bizk., gip., gnaf.)), zubi-gurutze (“escalerilla o pasos que suele haber para entrar en los setos, zubikurutza (gip.)” Arak), zubipe (Izt [zubipean igarorik]), zubi-zulo (‘zubi-begi’: Azk/Izeta… (lap., bazt.)). Cf. ahuntz-zubi, lera-zubi, oin-zubi…

► Zur da lehen osagaia, itxura guztien arabera. Bigarren osagairako, bide proposatzen du Mitxelenak, orbi eta ubi-rekin konparatuta; elkartuetako bigarren osagaiaren azentu apalarengatik azaltzen du azken silabaren galera (FHV 412, 8. oh). Esanahiari dagokionez, gogora ekartzen ditu Pirinioetan aurki daitezkeen zurezko pasabideak. Bestalde, ohar bedi kognatuak direla eslav. zah. brŭvŭno ‘ohol’ eta ing. bridge ‘zubi’ (Buck s.v.), eta orobat lat. pōns ‘zubi’ eta ved. pánthāḥ ‘bide’ (ErnMeill s.v.).

Alabaina, Mitxelenaren -bide > -bi bilakaeraren xehetasunak ez dira seguruak, eta bestelako aukerak aztertu behar dira: -bi soila proposa daiteke, cf. azpi, ibi.

Erdi Aroko zufi azaltzeko, nafar, afari, afia eta halakoekin konparatzen du Mitxelenak (FHV 266), f eta b-ren arteko txandakatzeen eztabaida orokorrean. Baina beste modu batean azal litezke aldaera horiek, beharbada: lehen osagaiaren elkartuetako forma zuh- zela onartuta (ik. zur), erraz azal liteke -hb- > -f- bilakaera, hasperenak ezpainkaria igurzkaritzen baitu, besterik gabe (ik. ifar); hori aintzat hartuta, zuhi aldaera ere errazago azaltzen da.

Erronk. zibi azaltzeko, cf. mutil/mitil (FHV 77; ez dugu ezinbestea zi- alomorfoa); zubu-rako, cf. urritz/urrutx (FHV 80), edo, bestela, forma mugatutik abiatuta berranalisiz, cf. uzki/uzku (FHV 131). Argi dago, bestalde, berrikuntza dela zupi (FHV 233). Baliteke zurbi aldaeran jatorrizko dardarkaria gorde izana (cf. agian APicaud orgi), edo, bestela, modernoki zur berrezarri izana; esanguratsua izan liteke Anderaçurbi, eta ohar bedi FedProp-en zurhamu ere erabiltzen dela, ik. zuhamu.

Beste esanahietarako, ohar bedi errom. puente-k eta pont-ek ere badutela ‘itsasontziko zubi’ adiera.

■ Historia ► Etimologia

zurda (surda ~1557: OihAtsot). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., lap., bnaf.). Aldaerak dira zurda (bizk., gip., lap.), surda (OihAtsot) eta xurda (lap., bnaf.). Esanahiak dira, alde batetik, oro har, ‘hari, soka mehe’: ‘musika-tresnako hari’ (OihAtsot surda tinkatuz sobera datorke etentzera, Harand gitarraren zurdak), ‘arrantzarako hari’ (Larm, TxAgir), ‘larru azpitik sendatzeko haria’ (Iturr), “tendón” (Azk (lap.)).

Bestalde, ‘zenbait animaliaren ile latz’ da (Mogel zaldi-ule edo zurda eten-erraza, AgirAst zurdaz edo auntz illez egindako soñekoa); esanahi hau jadanik Larm-engan ageri da. Giza ileaz ere batzuetan esaten da (Elexp (bizk.)).

‘Eskuetako itzasi’ esanahiarekin ere jaso izan da (Azk (gip.)). Ez dago argi zurda ‘lantxurda’ hitzarekin lotua dagoen.

● zurdapal “bozal que se pone a los terneros” Azk (zar.), Olab; badirudi apal dagoela bigarren osagai gisa.

● zurdapila “cepillo de limpiar polvo” -pilla Larm; hitzaren bigarren zatirako, cf. agian eskubila.

● zurdatz “cilicio” Larm; Duv, Uriarte; ez dago argi nola azaldu behar den hitzaren bukaera.

● zurduntzi “bruza, cepillo redondo de cerdas” Larm; “étui en crin” Lhande; badirudi untzi dagoela bigarren osagaian, eta ongi ezkontzen da horrekin Lhandek dakarren adiera, ez ordea Larramendirena.

ehun zurda (‘zurdazko ehun’: Iturr [biltzen da eun zurda tolestu batean]), zurda-arropa (Etxeb), zurdabahe (zurdabai Larm, Iturr [azkenik eralkitzen da zurda bai batean]), zurda-iltze (‘kabila’: -itze Urte), zurdaki (“brocha para pintar” Larm), zurdak tiratu (“se donner beaucoup de peine” Duv), zurda-multzo (-moltso Larm), zurda-oihal (zurdoihal Duv, Lhande (lap.)), zurdarrain (“citharis” Urte), zurda-soka (‘zurdaz eginiko soka’: Anduaga), zurdatsu (Harr, Izag/Elexp (bizk.)), zurdatu (‘zurdaz estali’: Duv; “appliquer des sétons” Salab), zurdazko (Uriarte), zurdaztatu (Duv, Harr), zurdile (“crin” Larm, ZegHizt). Cf. bezurda.

► Osaeraz, zur + -da. Baliteke -ta izatea atzizkia, ttikigarria edo, cf. gixonta, giberrita, gogorta, aizkolta (Morf §317); baina onartu beharko genuke, gogorta-n ez bezala, modu orokorrean gertatu dela urkari ondoko -t > -d, lexikalizatuago dagoelako edo.

■ Historia □ Protohistoria ► Etimologia

zuri (1036: SJPeña [Arazuri]; txuri 1306: AGNRealIII [Garcia Martiniz de Churieta]; xuri 1377: CenSoul [Xuricoberro]). ■ Hitz orokorra. Zuri da forma antzinakoena, eta hego-mendebaldean gorde da hobekienik; xuri ipar-ekialdean da nagusi Leizarragagandik hasita; txuri gip.-gnaf. eremuan ageri da gehienbat, jad. Beriainengan. Forma sabaikaridunak (x-, tx-) markatu gabeak dira leku askotan.

Kolorea adierazten du maizenik (Sandailia ardao zuri ardao Madrigalgoa, Leiz mihise xuri batetan, Lazarg zeruko irargi zuria, Beriain maindre garbia eta txuria); diru baten izena ere bada (EspGut zuri bat jateko eztuenek, Mogel txuri biren eznia; cf. lauzuriko, jad. Land); ‘faltsu, losintxari’ (EtxZib hitz xuriez… llilluraturen, Añib (gip.), Hbarren ah, zuri handia!); ‘alfer’ (ArreseB dakust munduan nagia ugari,… zeu bere beti izan etzara zuria?). Izen bezala ere erabili da, besteak beste, ‘jomuga’ (Pouv zeintara xedatu behar duzun xuria, Tartas arkabusariak, xuria honkitu nahi dianian), ‘begiko lauso’ (MDass idiak begian xuria duenean) edo ‘lizun’ (Duv xuria edo zurmindura; cf. behean zurmindu) adierekin.

□ Erdi Aroan, euskal eremu ia osoan aurki daitezke zuri jatorrizkoaren adibideak: Nafarroa Beherean, cf. Lupum suria (1249) eta Garciot çuri (OnomNord 1357); Lapurdin, cf. Lupus Çurry (OnomNord 1317); Zuberoan ez dugu adibide garbirik aurkitu. Bestalde, cf. Bizkaiko Juan Çuri (ArchBilbI 1406), Gipuzkoako Martin Çuri d’Aldaz (ArchTolI 1349), etab.

Txuri aldaeraren lehenagoko adibidea izan liteke Garchuriarte (SMillán xiii. m.), baina ez da baztertzekoa uri izatea izenaren osagaietako bat; cf. bestela Martin Churi (SPedRib ~1335). Nafarroan, cf. halaber Artaxoako Miguel Ezquiarachuria (PobNav 1366) eta Symeno Churia (AGNCarlIV 1367); iparralderago, cf. joan de saldias alias churi de beynça (OnomVasc 7 1543). Mendebaldean, cf. Pero Ferrandes de Cardachuri (ArchMondII 1431) eta Juan Martínez de la Plaza, dicho “Churio” (ArchElgoi 1452); Bilboko Juan Saes de Achury (ArchBilbI 1385) ez da esanguratsua, elkartua baita. Ez dirudi Zuberoako Lostau ditchurie (CenSoul 1377) aldaera honen adibide hartu behar denik.

Xuri aldaerari dagokionez, cf. Miguel Gaynchuri (CenBNav ~1350), baina afrikatua adieraz lezake <ch> digrafoak, eta arazo bertsua izan lezake Nafarroa Behereko Garchot mutil churi-k (OnomNord 1381); cf. bestalde Lostau de harrixurie (CenSoul 1377). Grafia arazoak ahantzi gabe, badirudi aldaera honen adibideak euskal eremuko hainbat eskualdetan aurki daitezkeela, ez bakarrik ipar-ekialdean: Gipuzkoan, cf. Martie Xuria (ArchOiarIII 1474) eta Martin Xuria (ArchRentII 1478); Nafarroan, cf. Burundako Juan Xurio (ArchSalvatIV 1516) eta Lizarraldekoa izan daitekeen Juan de Erbina alias Xurio (IzaTop 1549); Iruñerrian esanguratsuak izan daitezke Martín de Eguillor, alias Jaca Xuri (LéxNavI 1556; Iruñea), Buru xuri (GalarTop 1579) eta Gurucejuri (IruñTop 1603; Guruchechuria 1598an); hitzaren adibide baldin bada, cf. are lehenagoko Ortissa de Enassurieta (SJuan 1230) eta Pascoal de Naxurieta (PobNav 1366).

Artzamendiren ustez, txanponaren izena dago bueno çuriquo (RegOlitI 1315) pertsona-izenean, baina zaila dirudi pertsonen deituratik bereiztea. Lehenagokoa da, bestalde, Çuricoain (ColIrach 1069).

● xurikin Duv (lasto, xurikin, belhar idor), PErrota (lastaira eder bat… / beteta neukan txurikiñakin); cf., beste adiera batekin, Larm “lavadura de ropa blanca y delgada, txurikiña”; osaeraz, (t)xuri(tu) + -kin atzizk.; aditzaren ondorioa edo emaitza adierazten da, cf. hondakin.

● zuhail iparraldeko hitza; Salab (xurhail), Duv (buztina… batzuetan gorrasta, bertzeetan xuhaila), Laphitz (soineko zuhail bat); zuh- + -ail atzizk.; badirudi zuzenean zur-en gainean osatu dela (cf. zuh-), ez zuri-ren gainean, bestela adibide bakarra bailitzateke zuri-ren forma elkartuetan zuh- dagoenekoa; honek zur eta zuri-ren arteko etimologikoa sendotu besterik ez du egiten; cf. bereziki gorrail, eta horail.

● zuriko Land, Mogel (amabi zuriko edo iru lauko); ik. Erdi Arokoetan.

● zuringo Land (-nko), Mogel; xuringo MDass; -nko dago erronk. eta zub. ere; -nko/-ngo atzizkirako, ik. Morf §303: hango adibideei sardango gehi dakieke; zaila da hitzaren adibidetzat hartzea Juan de Curingo (ArchCamp 1502).

● zuritu hitz orokorra (ipar-ekialdean batez ere xuritu aldaeran); ‘azala kendu’, ‘limurtu’: Land, Mogel (artoak zuritu); xuritu Zalgiz; zerbaiti azala kentzean, kolore argiagoko barrena agertzen delako; ‘limurtu’ adierarako, cf. zuri-ren ‘faltsu, losintxari’.

xuriketa (“xuriketak edo xuriketakoak, linges à blanchir. Xuriketara ioan da, alleé laver la lessive” Pouv; Laphitz [laguntzen du xuriketaren egiten]), zuri-gorri (Kardab [lore eder zurigorri]), zurikatu (‘zurbildu’: Lardiz [arpegia zurikaturik]), zurikeria (Añib, TxAgir [aurrari zurikeriak egiñaz]), zuririk (Añib [zeure mai santura… zuririk eta ederrik elduteko]), zuritasun (Mikol, BMogel; xuritasun Pouv), zurixka (ArreseB [edur zurizkak]). Cf. ahozuri, artazuritze, azpizuri, buruzuri, elezuri, elorri zuri, gainzuritu, ipurtzuri, lepazuri, satsuri, zumartxuri, zurzuri…

► Zur + -i da osaeraz, itxura guztien arabera (Morf §41); bigarren osagaiari dagokionez, beste kolore izen batzuetan ere ageri da -i partizipio marka, cf. gorri, hori. Osaera berekoa litzateke, funtsean, zuin, ik. han.

Esanahiari dagokionez, “como la madera” dakar Azkuek. Bestalde, metafora honen bitartez azal liteke ‘faltsu, losintxari’ adiera, beharbada: pertsona faltsuek bere burua erabat zuri, erabat garbi agertzen dute, egia ezkutatuz. Beste aukera bat da, zuria kolore ahul moduan hartuta, ‘ahul’ ← ‘txepel, ustel, faltsu, alfer’ moduko bilakaeraren bat proposatzea. Aukera honetan, ‘alfer’ adiera modu berean azaldu liteke; bestela, pentsa liteke pertsona alferra zikintzen ez den pertsona dela, eta horregatik egoten direla garbi; horretarako, ‘garbi’ eta ‘zuri’ adieren arteko berdintzea behar da, cf. goian Beriainen adibidea.

Badirudi gazt. blanco ‘jomuga’-rekin lotu behar dela ‘jomuga’ adiera; ‘lizun’ eta ‘begiko lauso’ euskararen barrenean azal daitezke, kolore hori dutelako, besterik gabe.

Forma sabaikaridunak balio adierazkorrarekin sortuko ziren lehenik; jatorrizko formari gailenduta, haren balio ez markatua hartuko zuten (FHV 180).

■ Historia ► Etimologia

zurubi (xurubi ~1620: Volt (ez segurua); zurubi 1627: EtxZib). ■ Ipar-ekialdeko hitza historikoki; hegoaldean, XX. mendea baino lehen, Lardizabalengan aurkitzen da (zurubia edo eskallera), lehenago Larramendik bezala. Alostorrea baladan, Orixek zurubi dakar, baina badirudi hark aldatutakoa dela; Arakistainek (1866: 38) eta Azkuek (1903: 322; 1942: 32) eskallera dakarte. Nolanahi ere, Arejitak eta bestek argitaraturiko bilduman (1995: 22), zulubi jasotzen da balada horretan berean Markinan, 1982an. Besteak beste, zürübü (Egiat), zulubi (bazt.), zulibi edo zurbi moduko aldaerak ere ageri dira; Larrasketek zübik dakar, pluralean, bai “échelle” eta bai “les ponts” esanahiekin. Aski erabilia da pluralean: Pouv Iakoben zurubiak (Harand zurubia), EtxSar trabailluaren zurubiak.

Pentsa liteke berez ‘esku-eskailera’ edo dela, baina oso goizdanik ageri da testuetan ‘eskailera’ gisa (EtxZib zerura iragateko hauxe da zurubia, Haranb zeruratzeko zurubia).

zurubi-makila (Harand [zurubi makhillatik makhillara]), zurubi-pare (Oxobi [teatro ezkerreko izkinan ezartzen dute zurubi pare bat]).

► Lehen osagaia zur da; bere forma osoan ageri da (ez elkartuetako zu(h)-), hitz aski berria delako, beharbada; dena den, elkartuetako zul- forma dago bazt. zulubi aldaeran.

Bigarren osagaia ubi baldin bada, pentsatu behar da hitzaren jatorrizko esanahia ‘zurezko pasabide’ edo izan zela; tresna horren erabilera jakinen batek ekarriko zuten ‘eskailera’ adieran espezializatzea. Beste aukera bat da zur + hobi osaeran pentsatzea *zurhobi > zurubi bilakaerarekin, asimilazioarekin eta hasperenaren galerarekin (asimilaziorako, cf. zuhur < *zunor); esanahiaren aldetik, pasabide horiek itxiak zirela pentsa daiteke, zurez eginak, tunel modukoak (cf. batez ere arma-gerra gisa antzinatean eta Erdi Aroan, eta are berrikiago ere, erabiltzen ziren zurezko dorre eta pasabide mugikorrak, barrenean eskailerak zituztenak).

■ Historia ► Etimologia

zuzen (~1527: Zalgiz; xuxen ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra. Euskalki guztietan ageri den zuzen-ez gain, forma sabaikaridunak aurkitzen dira: xuxen (gnaf., bazt., lap., bnaf., zar., erronk., zub.), txuxen (bizk., gip., gnaf.), txusen (Larm, ZegHizt), xuzen (Xurio, Etxahun), txuzen (Nafgip. (1645), Gamiz) eta txujen ([-x-] gnaf.); hauek ekialdean ageri dira batez ere, balio adierazkor argirik gabe, eta oso ohikoak dira, nahiz eta izen moduan zuzen baizik ez agertu.

Izenondo, aditzondo eta izen moduan agertzen da. Izenondo moduan esanahi nagusia da ‘artez, oker ez dena’ (Zalgiz zangoak behar ditu xuxenak makurren eskarniatzen ari denak, Leiz bideska xuxenak, Mogel ezagutuko degu (erramua) zuzena edo ausigabea dagoala); beste esanahiak dira ‘behar bezalako, zuzentasunaren araberako’ (

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

HIZTEGI OROKORRAK

HIZTEGI ESPEZIALIZATUAK

HIZTEGI HISTORIKOAK

ZALANTZEN TXOKOA

ONOMASTIKA

TOKIKO ONOMASTIKA BILDUMAK

ARAUAK

GRAMATIKA

CORPUSAK

HEZKUNTZA-BALIABIDEAK

DIALEKTOLOGIA

MORFOLOGIA

SUSTAPENA

EUSKARAREN HISTORIA SOZIALA

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA IKERKETA ALDIZKARIA

EUSKALTZAINDIAREN BULETINA

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE