Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

azal. Hitz honen azpian azal, zail eta zaldi sarrera-buru nagusiak bildu dira. Azal-en azpisarrera modura zaldar dago; zaldi-ren azpisarrera modura, berriz, zaldun.

Proposaturiko familia honetako hiru sarrera-buru nagusien arteko lotura ez da argia: balizko *zal erro baten inguruan bildu dira, baina formaren aldetik zailtasun bat baino gehiago dago: azal erreduplikazioz esplikatzeko hastapeneko z-ren galera irregularra onartu beharko genuke, eta zail esplikatzeko -i-ren gorabeherak hobeki ulertu. Baliteke esanahiaren aldetik errazagoa izatea hiru sarrera-buruen arteko hurbilketa, baina ez da arazorik gabea.

azal (1562: Land). ■ Hitz orokorra. Azal zabalduenaz gainera, badago erronk. kazal ere; forma sabaikaridunen artean, axal oso zabaldua dago, eta bazt., erronk. kaxal aurkitzen da. Axal formak ez du ekialdean balio adierazkor argirik, baina bai gipuzkeraz (Etxeberria, Lardiz, Soroa… cf., gainera, Larm “cascarilla, cascarita”).

Esanahi orokorra ‘kanpoko estalki’ da (EtxZib ezen frutua azalak / nola baitu guardatzen, Mogel urdai azal labandu eragi-eutsana, Iturr arbola baten azala); gizaki eta animalien larruaz ere esaten da, erdi-mendebaldean batik bat (Añib San Bartolomeri bizirik azala kentzea; cf. IbargC Asal Çuria goitizena). Beste esanahiak dira ‘kanpoko itxura’ (Xurio hek ematen dute letraren axala, baiñan zuk agertzen duzu eta adiarazten sensua, Mburu gizon batai-azala baizik etzuena) eta ‘gainalde’ (Larm osiñleizearen azala ta gaña, Dv lur axalean erretzen baita zizkirra); cf., bestalde, azal ona aiz ‘maltzur bat haiz’ (Azk (bizk.)) bezalako esaldiak.

Izenondo moduan ere ageri da, honako esanahi hauekin: ‘azaleko, sakontasunik gabea’ (Lizarg mota berékoak dire ásko kristio axál, EAzk ez leitela ito ur azaletan) eta ‘ageri, ageriko’ Azk (bizk.).

□ Ez da hitzaren adibide Açaldegui (SJuan 1215), Mitxelenak azaldu bezala azeri-ren eratorria baita (19733: 63).

azalatu ‘azalaitzurtu’: Azk (bizk., gip.); bukaerarako, cf. adibidez beltzatu.

azaldatu ‘azaldu, argitu’: Mogel; badirudi azalde-ren eratorria dela, cf. behean azaldaera, azaldagarri, azaldaketa, azaldamentu, azaldari eratorriak.

azalde “explicación” Larm; -te atzizkiarekin, albokariaren ondotik -de, cf. -kunde atzizkia.

azaldor ‘eri puntetako hantura’: Duv (bnaf.); “costra que se forma en la piel a raíz de una enfermedad” azaldorra Azk (gip., Gipnaf.); baliteke zeldor-ekin edo gurutzatu izana, baina beste aukera bat da azal + idor izatea, -i- sinkopaz galduta edo, bestela, azal + -dor, nahiz eta esanahia ez litzatekeen erabat konposizionala izango; *dor erroaren adierarako, ik. idor, zidor, eta lor.

azaleratu Azk (izurdaak itxasoan azaleratuten dabezan arrain-piloak); ‘izutu’ Azk (erronk.); osaeraz, -ra adlatiboa eta -tu partizipioa ditu, -e- epentetikoarekin, cf. oheratu, etab.; hitz bera baldin bada, erronk. ‘izutu’ adierarako cf. agian lau orriak/haragiak ikaran izan, eta agian “azalak ikaran izan” moduko zerbait irudika daiteke —cf. oilo-larru, etab.—, ik. laborri.

zalauts “casca de zurradores” Larm; azal + hauts da, Orpustanen arabera (1996-2007: 157).

axal-axala (Lizarg [axal axala esaminatu]; artikuluaren balio adberbialarekin, cf. zuzen-zuzena, ixil-ixila, etab.), axal-axalik (Orixe), axalkara (Lizarg [gasteak axalkara du oraño birtutea]), axalkiro (Bonap (gnaf.: zeren zegon lurra axalkiro)), azala egin (‘jokaldi gaiztoa egin’: Goik (gip.)), azalaitzur (‘azaletik aitzurtzea’: Elexp (bizk.)), azalaitzurtu (‘azaletik aitzurtu’: Aspiroz (gnaf.); azalatxurtu Munita), azala izan (igkor. ‘lotsagabea izan’: Orixe; azalak izan Aspiroz (gnaf.)), azalak ezin hartu (‘ezinegonez egon’: Añib [agin bateko minak ain minberaturik ifinten zaitu ze ezin azalak artu zaitu]), azal-apain (‘larru-azaleko apaingarri’: Azk; axal-apaiñetan bizi ‘ondo bizi’: Azk (gip.)), azalarazi (GMujika), azalarrotu (‘azalaitzurtu’: EuskEsn 1916), azal-arteko (‘bi geruzaren arteko’: Duv), azalatera (“descubrir y refrescar… la cubierta de la pila de leña” Azk (bizk.)), azal-azalean (TxAgir [azal azalean geldituten da antxobea]), azal-beltz (Orixe), azal-bete-betean (‘lodi (egon)’: Azk (bizk.)), azalbide (‘argibide’: AranaG; “camino que no va encajonado” Izag (bizk.)), azaldaera (‘adierazpen’: Uriarte; cf. azaldatu), azaldagarri (“declaratorio” Larm; cf. azaldatu), azaldaketa (‘azalpen’: Mogel; cf. azaldatu), azaldamentu (‘azalpen’: Mogel; cf. azaldatu), azaldari (“intérprete” Larm; cf. azaldatu), azaldera (Larm [< azalde + -era; cf. azaldaera, azaldatu-tik]), azaldu (‘argitu’: Larm; ‘azalez estali’: Larm; ‘agertu’: AgirAst; atzaldu AranaG), azalduera (Arana), azaldun (“cortezudo” Larm), azaldura (‘azalpen’: BurgDot), azalean (‘agerian’: Mogel [azalean egiten ezpadute gauza gaiztorik]), azal-eder (‘azal ederreko’: DurPlat [sagar azal ederra]; ‘azaluts’: Goik (gip.)), azaleko (Kardab [edertasuna, azaleko gauza bezala, autsa ta utsa zan]; axaleko Duv), azal eta barru (Izt [nork ezagutu ote du bada Probinzia au azal eta barru]), azal eta mami (Lizardi), azaletik (Ax [baldin hirur bekhatu suerte hauk konsidera baitzagu gaingiroki, azaletik eta kanpotik]; axaletik Urte), azaletiko (axaletikako Urte; azaletiko Iturz [kanpotiko eta azaletiko irudiya]), azalez (Añib [gaistoak guzurrez ta azalez dira alegreak]; axalez JEtxep), azalezin (“inexplicable” azalduezin Añib (bizk.)), azalezko (Urte), azaleztu (“bañar, cubrir una cosa” Larm), azalgabe (Urte; azalgabeko Urte), azalgabetu (“descortezar” azalbagetu Añib), azalgai (‘egitarau’: EuskErr 1898), azalgarri (“lema” Larm; “explicable” Bera), azalgo (“declaración” Larm), azal-gorri (axal-gorri Lizardi; cf. IbargC Asalgorri goitizena), azal hil (“callo” Azk (bizk.)), azalkatu (‘argitu’: Harr), azal-kendu (“rasponazo” Elexp (bizk.)), azalkera (“cutis” Azk (gip.)), azalkeratu (‘agertarazi’: Izt), azalkeria (‘gordinkeria, lizunkeria’: frBart; ‘azaluskeria’: JJMogel), azalketa (“explicación” Larm), azalkor (‘seinalagarri’: TxAgir), azalkunde (‘azalpen’: Kkiño), azal-mehe (“cierta especie de nuez” azal-me Azk (bizk.); cf. Larm axalme “telilla”), azalmintz (‘larmintz’: AgirAst), azaloztu (“descubrir y refrescar… la cubierta de la pila de leña” Azk (bizk., gip.); azalotzitu Azk (bizk.)), azalpe (azalpeko Larm; azalpe gordean Mburu), azalprintz (‘azal huts’: Mburu [(komunioneko gauzak dira) ezin obeak, azal printzak ezpadira]; ‘larmintz’: AgirAst [azal prinza zimurtzen]), azal-sator (“campañol, ratón campesino” Azk (bizk.)), azaltasun (“superficialidad” TEtxeb (bizk.)), azaltze (“enfundadura” Larm; ‘azalpen’: Gerriko), azalune (Azk (bizk.); -una TEtxeb (bizk.)), azal-urdin (‘musu-gorri’: asálurdiñ Izag (bizk.)), azalurratu (‘azalaitzurtu’: Azk (bizk., gip.)), azaluskeria (Orixe), azaluts (‘itxurati, faltsu’: Olab; cf. Mburu (aleak) gelditzen dira azal utsean ta mamirik gabe), azal-zimur (Zabala [atso azal tximur, begi gorria]), azal-zuri (Asal Çuria (izengoitia) IbargC), azalzuritu (‘kanpotik zuritu’: Orixe), zazpi azal kopetan izan (‘lotsagabea izan’: Inza (gip., gnaf.); cf. azala izan, eta kopeta/muturra izan). Cf. arrautzazal, atzazal, azkazal, betazal, esku-azal, gain-azal, gatzagi-azal, hezur eta azal, intxaur-azal, larru-azal, ogi-azal, ohazal, zuhaitz-azal.

► Saioa egin liteke *zal erro baten erreduplikaziotzat jotzeko, baina zenbait arazo nabarmendu behar dira. Batetik, onartu beharko genuke *zazal > azal gertatu dela, hastapeneko igurzkari bizkarkariaren disimilazioarekin, eta gertakari horren adibide garbirik ez dugu: hortzobietako eta hobietako soinuekin baditugu adibideak (cf. *deder, *dodol > eder, odol; *nanar > har, etab.). Baina ez dago holakorik z-rekin, eta, esaterako, ez dugu **ezen edo **ozo aldaerarik, zezen eta zozo-rekin; dena den, hitz arrunt gisa ez bada ere, aintzat hartzekoa izan daiteke gaurko Ezenarro deitura, lehen osagaian zezen baitu, cf. Iohan Ferrandes de Çeçenarro (ArchZest 1385). Bestetik, esanahiaren aldetik lotura ez litzateke erraz-erraza erro bera luketen zail eta zaldi-rekin, adibidez, zail-ek izan litzakeen arazo formalez gainera (ik. behean).

Uhlenbeckek *kazal jotzen du jatorrizko formatzat, eta uste du eratorrietan gordetzen dela (cf. azkazal), eta cf., bestalde, erronk. kazal, kaxal. Nolanahi ere, Mitxelenak ez du ziurtzat jotzen azal egotea erronkarierako horietan (1954e: 143); horretaz gain, ez du erabat baztertzen Hubschmiden proposamena (1963: 24), zeinaren arabera erronk. kaspa eta kaxal erro beraren gainean eraikitakoak izan daitezkeen —azal-ekin lotzen ditu Hubschmidek, k-ren “galera erregularrarekin”—, atzizki ezberdinarekin (Mitxelena 1964d: 486). Gure ustez, balizko -k-azal horretako herskaria elkarketan sorturikoa da (cf. ume/kume, ide/kide, etab.); erronkarierazko aldaera, hitzaren aldaera baldin bada, elkartuetarik zabaldurikoa behar du. Gogoan har bedi, bestalde, Gavelek zub. kazalda ‘umeen buruko zolda’-rentzat ematen duen azalpena (kozolda aldaera ere bada): haren ustez, indargarria da hastapeneko k(a)- hori (Gavel 1921: 20, 368), “[l]e désir d’intensifier l’expression est sans doute la cause du maintien ou du rétablissement du k initial”.

Erabilera metaforikoz ulertu behar dira goiko azal ona aiz ‘maltzur bat haiz’, azala izan ‘lotsagabea izan’, eta halakoak.

! zaldar (~1496: RS). ■ Erdi-mendebaldeko hitza. Esanahiak dira ‘erlakizten, pikor zornatu’ (RS ezta zarra dauena zaldarra) eta ‘larru-azaleko zakar’ (Azk (gip.)). Cf. zeldor, zolda, zuldar.

zaldar-belar (zaldar-bedar Azk (bizk.)), zaldar itsu (Azk (bizk.)).

► Saioa egin daiteke zal-dar analizatzeko. Lehen partea *zal erroa izan daiteke (cf. zaldi, azal), eta bigarrena zuldar-ek duen bukaerarekin konpara daiteke, nahiz eta ez dagoen argi -dar zer izan litekeen; bestela, *zaldor proposa liteke, bokalaren asimilazioarekin (cf. hazkor > azkar), eta zeldor edo txindor hitzetako *dor-ekin konparatu, ik. txindor. Esanahiz, ‘azal idor’ moduko zerbait izan ote liteke jatorrian?

Esanahikideak izanik ere, ez dirudi erro bera dutenik oinarrian zeldor, zolda eta zuldar hitzek.

! zail (~1557: OihAtsot; ik. Erdi Arokoak). ■ Hitz orokorra. Aldaera zabalduena zail/zall da; bizk. zal ageri da XIX. mendearen hasieraz geroztik; badaude gainera zaal (Mogel), zeil (Nafgip.), izail (zar., zub.) eta, balio adierazkorrarekin, xail adiera sabaikariduna (Hbarren, JEtxep).

Esanahi nagusia da ‘(haragi, larru, oihal, janari, etab.) gogor, ebakitzeko erraz ez dena’ (OihAtsot sapar zaillari aihotz zorrotza, Mogel zeintzuben okelia dan ispi luzekua ta zaalagua; maiz samur, uxter eta holakoei kontrajarria). ‘Irmo, iraunkor’ esanahia ere badu (Oih ikusi nahi baduzu / hain zail denez (ene bihotza)) eta, bizidunei buruz, ‘gogor, sendo’ (Mogel (zaldija) zaala dala sendua legez, Zaldubi eskualdun zalhu zailak). XIX. mendearen hasieraz geroztik, ‘gaitz, ez erraz’ esanahiarekin ageri da bizk., gip. eta gnaf. (AgirAst beste gauza ta pensamentu zallagotan sartu gabe).

Beste esanahiak dira ‘malgu’ (Añib iuntura ta lokazurrak zal ditu), ‘zeken’ (frBart batu gura zal bategaz… ezkondutia), eta “persona que no acierta a despedirse” (Azk (zub.)).

Izen moduan ere ageri da, ‘gogortasun’ esanahiarekin (Larm), baita adizlagun moduan ere, ‘nekez’ adieran (Arana gaizki-esana eta salakeriarik edozer aiñ zaill eta nekez sinistatazea).

□ Erdi Aroan, cf. agian Blasco Zailo (DocArtaj ~1156); genero marka erromantzearekin agertzen da zail izen horretan, Mitxelenaren ustez (1969b: 49, 48. oh.), cf. Apalo/Apala, Gogorra/Gogorro, Ezkerra/Ezkerro, deitura gisa erabiliak, -o beti gizonezkoekin ageri delarik; dena den, ez dugu aurkitu Zaila deituraren adibiderik.

zailagotu (Lizardi), zailarazi (Duv), zailaren zailez (Barbier), zaildu (Ax [(ahuntz-umea) gero eta gero doha gaixtatuaz, zailduaz eta gogortuaz]; ‘sendotu, abildu’: EuskEsn 1908 [geure ele kuttuna zolittu, zaldu, biztu]), zaildura (sail- Pouv), zaileko (“correoso” saill- Izag (bizk.)), zailki1 (Pouv [hari litezila zuhurki, sainduki eta sailki egiteko hartan]), zailki2 (“cartilago” Urte), zailtasun (‘irmotasun’: s- Pouv).

► Saioa egin daiteke *zal errora eraman eta balizko *zali batetik eratortzeko (*zal-i litzateke), baina bigarren silabako bokalaren aurreratzeak ez du paralelorik; *zani eta *arrani formetatik datoz zain eta arrain, baina horietan *zani > *zaĩ > zain moduko bilakaera bat dugu, bokal sudurkaritik berrezarrita -n kontsonante sudurkaria. Ez dirudi gisako bilakaerarik proposa daitekeenik *zali-tik, gehienez ere **zari izango baikenuke. Ik. behean, dena den, jatorrizko zal baten alde.

Albokariaren sabaikaritzea gertatu da zall aldaeran (< zaill-), -i bokalerdia duen diptongoaren ondotik (FHV 198); despalataltzea gertatu da bizk. zal forman, zall-etik, nahiz eta beste adibiderik ez dugun albokariarekin (FHV 103; bai ordea -n-rekin, cf. bizk. zan, gan, ezpan, etab., zain, gain, ezpain-etik). Mogelen zaal aldaeran bokala luzatu da, eta asimilazioa gertatu da Nafgip. zeil-en; ez dago argi nola azaldu behar den zar., zub. izail.

Hain zuzen bizkaieraz ez dugulako -ll > -l despalataltzerik albokariekin, erabat bestelako proposamena da pentsatzea bizkaierak eutsi diola forma zaharrari, eta sabaikaritze adierazkorra eta despalataltzea gertatu zela besteetan: *zal > zall > zail, bizk. *zal > zal. Honela, gainera, ez genuke *zali protoformarik beharko.

Esanahiari dagokionez, badirudi ‘gogor’ adieratik gertuko zerbait dela oinarrian; eratorria da ‘gaitz, ez erraz’ adiera, eta cf. aurkako esanahia duen samur-ek izan duen garapena, ‘bigun, ez gogor’ ← ‘erraz’. Bestalde, ‘sendo’-tik erator daiteke ‘malgu’ adiera, gauza malguak sendoak eta, esaterako, ebakitzeko errazak ez direlakoan. Erabilera metaforikoz esplikatzen da ‘zeken’.

! zaldi (1258: HistMed [Çaldiaran]; ik. zaldun). ■ Hitz orokorra izana (ik. zamari). Esanahi ohikoenaz gainera (ErrodZar zaldi urdinaen ganean, RS otu zegiok oean andreari, ez urtan zaldiari, Zalgiz beldurra bera zaldi, Leiz zaldi xuri bat, Lazarg apea nindin zaldirean, Beriain ene zaldi onen anketan), bada ‘harilkatzerakoan sortzen den korapiloa’ (Azk/Izag (oso zabaldua)), ‘kailu’ (Azk/Lhande (zub., erronk.)), etab.

Elkartu eta eratorrietan -i galtzen du maiz. Zalt- dago batzuetan (adib. zaltuts), baina beste batzuetan ez, ik. zaldun.

□ Erdi Aroan, cf. halaber Çaldinuaga (AGNRealI 1299) eta Rodrigo de Çalvidea (ColCenar 1398). Badirudi hitzaren adibidetzat har litezkeela gaurko Saldias eta Saldise herri-izen nafarrak, cf. de Erarssun et de Çaldias (AGNI 1192) eta Çaldice (PobNav 1350), nahiz eta haien osaeraren xehetasunak ez dauden erabat argi; lehenaren kasuan, asimilazioz azaldu liteke Zaldias > Saldias (cf. sinetsi < zinetsi), baina ez legoke argi zeri dagokion -as osagaia. Zaldu-ren adibidetzat jo izan dira Garcia Zaldiuia (AGNRealIII xiii. m.) eta Iohan Martines de Çaldibar (ArchLeqI 1425); ik. Mitxelena (19733: 163).

zaldi-buztan landarea: LandareHizt; azeri-buztan ere deitzen zaio, cf. fr. queue de cheval eta queue de renard, ing. horsetail, kat. cua de cavall, etab.; cf. zamari-buztan.

zaldizko ‘zaldun’: Leiz (zaldizko armada); iz.: Larm, Mburu (zaldizko zenbait); ‘zaldiz, zamalkatzen’: Zubiri [atso beltzak, yats batian zaldizko]; inauterietako pertsonaia: Zubiri; ‘euri lerro’: Azk, Izag (“saldískuakiñ da euríxa, llueve en forma de barras de lluvia”); inauterietako pertsonaiarako, cf. zaldiko; ‘zaldiz’-en erabilera predikatiborako, ik. zaltuts). / zaldiko (txik.: Bonap/Bera/Garate (gip., gnaf., bazt., bnaf.: xaldiko ere badago); inauteri eta festetako pertsonaia ere bada.

zalgurdi ‘kotxe’ (neol.): Alzaga (-burdi); Elexpururen arabera, enborrak garraiatzeko orga mota Bergaran, idiekin erabilia (ez zaldiekin).

zaltzain Mikol (onek serbietanau… paje ta zalzainzat); cf. Exemen Salsaia (DocArtaj 1103).

xaldi (adkor.: Eskuald 1913), xaldiko (ik. zaldiko), zaldi-ama (‘behor’: Izt), zaldi-baba (Lakoiz (lap.), Duv [zaldi-baba… etxe-baba baino xeheagoa eta biribilagoa… hazkarragoa da azienda bazkatzat]), zaldibide (Arana; cf. Zalbide), zaldieria (Duv [(etsai) hekien zaldieria eta orga-lasterrak]; -teria Gaztelu [eta zalditeria / ur-begitik beera zijoan]; ik. behean zalduneria), zaldi-gain (Leiz [zaldi gainean iarririk]), zaldigaineko (‘zaldun’: Añib), zaldi-ganadu (Elexp (bizk.)), zaldi-inaute (‘igande inaute’: ZegHizt), zaldikari (‘zaldizko’: FedProp 1900), zaldiki (‘zaldi-okela’: Lhande/Izag (gip., lap., bnaf., zub.)), zaldikume (Larm, Kkiño), zaldi-mutil (Izt), zaldiño (Harrt; zaldino Volt, Zalgiz), zaldi-ongarri (Duv), zalditegi (Larm; zaltegi Arak (gip.: s-); Azkueren arabera, badirudi zabalduago dagoela zaltegi), zaldi-trosta (Arradoi [hiri nausitik ez hain urrun (zaldi trosta baten menean…)]), zalditu (“saldittu da, (la yegua) ha sido cubierta por el caballo” Izag AranOñ), zalditxo (Larm, Arana), zaldi urdin (‘alfergura, nagitasun’: EuskEsn 1913, Azk (bizk., gip.); cf., balio berarekin, zakur nabar, asto zuri etab.), zaldiz (ZaldibEtx [zaldiz eta oñez “divisa de los Zaldivia de Tolosa”]), zaldi zuri (“cama, en lenguaje infantil” BozasU (gnaf.)), zaltoki (‘zela’: OihAtsot [zaldi duenak behar zaltoki]), zaltuts (“qui va à cheval à nu, à cru, à poil” Duv).

Zal-di zatitu behar da hitza. Bigarren osagaia ahardi, ardi, idi bezalakoetan dagoen -di bera dela argudia daiteke (ik. *edin); lehen zatiari dagokionez, pentsa daiteke jatorrizko *zal baten alde egiten duela zaldun eratorriak (ik. behean); zail eta azal ere erro berekotzat jo izan dira (Lakarra 2003: 362, 2011: 111).

Esanahiari dagokionez, badirudi zail-ekin (eta are azal-ekin ere) duen lotura argitzen dutela hitzaren beste adierek: zaildutako azala da zaldi ‘kailu’, funtsean, eta, ‘harilkatzerakoan sortzen den korapiloa’ adieraren nondik norakoa ulertzeko, pentsa daiteke hariz osatutako mataza zaildua, gogortua dela; zail-en ‘sendor, irmo, irauneko’ adiera bera ongi lot daiteke zaldiaren izaerarekin.

Hitza mailegutzat ere jo izan da, egiantz handirik gabe: cf. Gavelen (1930) lat. *saltinus ‘jauzkari’ jatorriaren aldeko hipotesia, Erdi Aroko datuetan ere irozgarririk aurki lezakeena (cf. Çaldinuaga). Aipatu izan den antzinako hispanierazko t(h)ieldo-z, hona Mitxelenaren hitzak: “En todo caso, salta a la vista que si a. al. mod. Zelter, etc., tienen que ver con este último [thieldo-rekin] […], es porque no están emparentados con el primero” (FHV 356, 17. oh., 562).

zaldun (~1087: DocArtaj [Lope Salduna]). ■ Hitz zabaldua (ez ipar-ekialdeko zenbait eremutan; cf. zaldizko, zamaldun). Zaldun hedatuenaren ondoan, zaldidun aldaera ere badago (bizk., gnaf., lap.); xaldun aldaera sabaikariduna ere erabiltzen da, balio adierazkorrarekin (Iraultza Sorondo xalduna).

Esanahiak dira ‘aitoren seme’ (Labieru Labieruko zalduna, Etxep duke, konde, markes, zaldun eta berze iaun nobliak, Lazarg zaldun gazte bat, Mburu zaldun aberatsak), ‘zalduntza ordena bateko kide’ (Pouv Ordenako zalduna, Izt Domingo Martinez de Orbea, zaldun Santiagoren ordenakoa), ‘zaldizko’ (EtxZib gogor nazazu, zalduna nola harnes dobleaz, Añib gai onetan zaldidunak eztauko errurik), eta ‘kartetako zaldizko’ (Elizanb Mariak xango, Katixak zaldun, Marixumek hirua, Harr xalduna).

□ Erdi Aroan, cf. halaber Lupe Salduna (DocArtaj 1103), Aner ssalduna (CartSorde ~1125), Domingo Salduna (ColIrach 1177), Eneco Çalduna (DocLeire 1193), Orti Çalduna (ColIrach 1209), etab. Erromantzezko genero morfologiak eraginiko bukaerarekin, cf. Saluador Çalduno (RegOlitII 1244). Badirudi emakume baten izengoiti ere izan daitekeela, cf. Maria Çalduna (PobNav 1330), eta, batez ere, geroagoko maria de urroz alias chalduna (OnomVasc 7 1650), sabaikari adierazkorrarekin; cf. halaber martin de alcoz alias chalduna (OnomVasc 7 1630).

Bizkaian, cf. Çalduna de Yturrios (SDomLeq 1332), Ochoa de Caldun (SeñVizcI 1394), Juan Martines de Çuaço, dicho Çalduna (AlcBilb 1445), etab. Hangoak dira zaldundegi­-ren adibideak, cf. Joan de Çaldundegui (ArchLeqI 1454), donna Mari Peres de Çaldundegui (VecBilb 1492). Araban, baina Bernedon, po çalduna (OnomVasc 7 1342).

Beste elkartu batzuetan, cf. Ochoa Çaldunburu (AGNComp1 1259), Saldunburué (CenSoul 1377), Catalina de Çaldunsoro (ArchTolII 1475). Zail da esaten hitzaren adibide den Peça de Çaldumanu (AGNComp1 1259).

zaldunaketa ‘esku itxian zenbat ale gordetzen diren asmatzeko jolasa’: Arak/Azk (gnaf., lap.); badirudi zaldunak deklinatu dela, zaldunak + -etan aritu moduko esapideren batetik agian, bestela, zaldun + -keta osaerarekin ezin baita azaldu zaldun-a-keta; ik. behean zaldunka.

zaldun-aratuste “domingo de carnaval” Azk (bizk.); inauterietako egun horretan zaldizko pertsonaiek zituzketen zereginengatik, ziur asko; cf. behean zaldun-igande/inaute/inauteri, eta, zaldunen rolaz, ik. adibidez Lizartzako Ihauteriak (Auñamendi s.v.).

zaldunbide Lhande (lap., bnaf., zub.); cf. Nafarroan Pero Çaldumbideco (ColIrach 1283), Çaldun videa (LibRub xiii. m.) eta Çaldun Ujdea (SEngPamp 1324), Nafarroa Beherean Çaldun videa (CenBNav ~1350) eta Sanç, seynor de Çaldun bide (CenBNav ~1350); Araban, Zaldumbide (TopAlav 1780).

zaldun-buruzagi “capitán, primero en un grupo de jinetes (en el juego de los gansos)” Orixe (antzar zango-gorri orri, / zaldun-buruzagi, / lepoa erauzi); Orixek baizik ez darabil, cf. Erdi Arokoetan zaldunburu.

zaldunde ‘nobleen elkargo’: EspGut (zaldundeak eztiola Erregeri permetitu nai miserikordiaz usatzera); pentsa daiteke -te atzizki multzokaria dagoela, baina Azkuek dakarrenaren arabera (Morf §76, §165), aditz-izenetan duen erabileraz gainera, denbora edo eguraldia adierazten duten eratorrietan agertzen da, cf. elurte; agian hobe da -(k)unde ikustea —haren osagaietan -te egon daitekeela ahaztu gabe—, haplologiarekin: “clase social” eta “reunión” balioak dituela dio Azkuek (Morf §69), eta adiera horiek ongi ezkontzen dira zaldunde-rekin.

zalduneria Duv, Berron (mantxatar zalduneriaren argi ta eredu); jatorri erromantzeko -eria atzizki multzokariarekin, cf. gazteria; ik. goian zaldieria garaikidea.

zaldun-aulki (‘zela’: Otxol), zaldundi (Larm, Izt [Zaldundien Buruzariak]), zaldungo (Berron), zaldun-igande (“dernier dimanche de carnaval” Hbarren; ik. goian zaldun-aratuste), zaldun-inaute (“dimanche gras” -ihaute Pouv; Etxag [zalduniote goizean]; ik. goian zaldun-aratuste), zaldun-inauteri (Azk (gip.); ik. goian zaldun-aratuste), zaldunka (‘zaldunaketan’: Azk (erronk.); ik. goian zaldunaketa), zaldunkeria (Arana [zaldunkeri kontuetako liburu batzuek]), zaldunketa (Berron), zaldunki1 (“caballeresco” Larm), zaldunki2 (‘zaldun’: Izt [berrogeita amazazpi zaldunki]), zaldunki3 (“d’une façon chevaleresque” Harr), zaldunkin (“palefrenier” Hbarren), zaldunkume (Erkiaga [zaldunkume antza bere buruari arrokiro emon nairik]), zalduntasun (Hbarren, Etxaide [zuen zalduntasun eta leñargitasunean uste osoa daukat]), zalduntsa (“amazone” TourLaf), zalduntsu (“caballeroso” Larm), zalduntxo (Larm, Mogel [zalduntxu pajetzat eukanagaz]), zalduntza (“caballería, orden militar” Larm, Anab [mantxatar zalduntzaren eredua]), zalduntzain (‘zaldizko zaindari’: EuskEsn 1921 [zalduntzaiak or dabiltza goiak eta beak joaz bere billa]), zalduntzar (‘zaldun gaizto’: Berron), zaldunxka (“jeune chevalier” Hbarren), zaldun-ziza (Iribarren), zaldunzka (‘istapeka’: GureH 1963 [mando-eme ederrenaren bizkarrean zaldunzka, bazoan urus Margarita]), zaldun-zubika (‘zaldunaketan’: z.-zibika Azk (erronk.)), zalduño (txik. Lizardi).

► Badirudi zald(i) + -dun osaeratik abiatu behar dela, baina **zaltun-en agerraldiren bat esperoko genuke, eta ez dago horren arrastorik. Agian haplologiaz azaldu daiteke hori, baina beste aukera bat ere bada: osaeraz zal- + -dun izatea jatorrian, -di erantsi gabeko *zal zahar batekin, baina eratorriaren esanahiarekin (cf. Erdi Aroko Çalvidea, eta zalko ‘zangalatrau, istapeka’, aurrenekoz XX. mendean dokumentatzen bada ere).

Bestalde, badirudi -dun atzizk. egitezkoa dagoela, ‘zaldiz dabilena, zaldizko’ (Mitxelena 1968a: 11); ik. -dun. Esanahiari dagokionez, ‘zaldizko’ etimologiatik azaltzen dira besteak, cf. gazt. caballero, fr. chevalier, etc.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper