Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

bat. Honen azpian bat, bakan, bedera, bederen, bete eta gabe sarrera-buru nagusiak bildu dira. Bat-en azpisarrera modura bana eta batzarre daude; bakan-en azpisarrera modura, bakar eta bakoitz; bedera-ren azpisarrera modura, bederatzi eta bederik; bederen-en azpisarrera modura, ezperen; bete-ren azpisarrera modura, beti eta betan; gabe-ren azpisarrera modura, gabeko eta gaberik. Itxura hutsezko irizpide baten araberakoa izan da antolaketa, bederen-en eta haren azpisarrera bederik-en kasuan izan ezik; hots, bak-, bede- eta bet- duten eratorriak bildu dira sarrera-buru nagusi banatan, baina honek ez du esan nahi, adibidez, bakan-en eratorri direnik bakar eta bakoitz, bedera-ren eratorri direnik bederatzi eta bederik, etab.

bat (1415: ZalbGut [sei florin et tertio bat];[1] ik. eratorrietan batu, ik. bakoitz). ■ Hitz orokorra. Zenbatzeko unitate izateaz gain, artikulu indefinitu gisa ere agertzen da. Bigarren funtzio honetatik sorturiko erabilera ugarien artetik aipa daiteke batak plurala (eta ez batzu(k)) erdi-ekialdean aurkitzen dela inoizka, beste/bertze-rekin batera beti ere: Leiz batak eztirade berzeak baino hobe, Beriain ez minzatzen batak berzeki; ergat. batek ere badago Artxu eta Intxauspegan bederen; batzak/batzek ere badago zubereraz (Maister); cf. behean erronk. banak/banek.

baka “barco de arrastre que trabaja solo” Zubik (bizk.); bat + -ka? Ik. bakan.

baku “foire” OihAtsot (-kh-), “reuniones que se verifican en Urzainki dos veces cada año, para dirimir contiendas de pastores” Azk (zub., erronk.); osaeraz, bat + -gu; cf. agian otchauacuhe (MaisMed 1305), baina cf. Echassaguhecoa (ColRonces 1284), baku ikustea zaildu lezakeena.

bakun EtxZib (bakhun eta orazione bikhunak irakasten); Larramendiz geroztik erdi-mendebaldeko testuetan ere erabilia; -kun atzizk., Morf §227-228.

bakura “Baztango lurretan bada leku bat Urbakure deitzen dena. Hor elkartzen dira Aritzakungo eta Urritzateko errekak” Izeta (bazt.); -tura/-kura errom. atzizkiarekin agian, cf. joskura, haustura, etab.

baño Hbarren (indazu baño); bat + -ño atzizk.

baten bat bizk. eta gip. erabilia; Udarregi; cf. halaber hogei(ren) bat egitura, non bat-ek balio lausotzailea garatu duen, ik. LexGramm s.v. one.

bateo ‘batera’: UtergDot (graziereki batio), Lizarg (Kristoréki báteo); -do atzizk., cf. arteo, egundo… de Rijk (1992).

bate(t)an Leiz (harekin batean), Ax (guztiek batetan eta boz batez); mendeb. baten mugag. da forma arkaikoa (Mitxelena 1992: 364).

batto Laphitz; osaeraz, bat + -tto atzizk.

batu orok.; Beotib (nafarrokin batu dira / Beotibarren pelean); osaeraz, bat + -tu; adiera guztiak ‘elkartu, lotu’ eta ‘bildu’ nagusietatik azal daitezke: cf. bereziki ‘edoski’ ← ‘lotu’ (Azk aratxea batzen da behiari; Salab “téter”) eta ‘jetzi’ ← ‘bildu’ (Arak aunzak batuak daude?).

batxo Añib; bat + -txo atzizk.

batzabatzaea, quiere decir congregación” Etxabe; Añibarrogan batza eta batzaa (batzaako dantza) ageri dira; bi hauetan ez ezik, Arana Goiriz geroztiko testuetan ere ageri da; cf. goian zub. batzak/batzek, hauek ere -tza atzizkiarekin, beharbada.

batzandu ‘batu’; bizk. hitza: Añib; batza + -n + -tu, cf. ostendu.

batzu RS (-k) (Olaso, gitxi batzuk i laso), Etxep (heuskarazko kopla batzu), Lazarg (gizon batzu); bat + -zu atzizk., plurala baino areago multzo zehaztugabea adieraz zezakeena, ‘bat edo’, ‘baten bat’; cf. -tsu-ren ‘gutxi gorabehera’ balioa, iletsu, zorritsu eta halakoetako ‘askodun’-ekin batera; absolutiboan -k bukaeradun formak (batzuk, batzuek…) dira nagusi historikoki, eta ohar bedi orokorra dela, goian aipaturiko bat plurala ez bezala.

batasun (Leiz), bataz beste (AgirAst), bat-batean (Tartas), bat edo bat (Mogel), bat egin (Leiz), batera (Land, Lazarg [guztiok batera]), bateratu (Larm, Lizarg), batere (Zalgiz (+ batre); bizk. bapere da erabiliena [< bat-bere]), bat etorri (Lardiz), batez ere (Larm, BurgDot), batgarren (Haranb [milla berrehun hogoi eta batgarrena]), batik bat (Etxeg), bat izan (Leiz [guziak bat diradenzát]), batune (Larm, Mogel), batzakuntza (Mogel). Cf. berebat, gehienbat, hainbat, orobat, zenbat

► Mitxelenak *bade berreraikitzen du (FHV 134), bedera, eta bederatzi-ren bokalismoa aintzat hartuta. Forma hori *ba-de osagaietan bereiz liteke, baiezko ba- osagaiarekin, baina ez legoke argi zer den -de atzizkia; azken bokalaren galerarako, cf. dut < *duda etab. (FHV 236). Beste aukera bat da, -de-ren ordez, bada ‘badago’ dela esatea, ‘badago’ ← ‘dagoen zerbait’ ← ‘(dagoen zer) bat’ bilakaera semantikoarekin. Aukera honek gainditu egiten du -de osagaiaren zailtasuna, -da osagai ezaguna baita haren aldean; kasu honetan, ordea, gutxienez bedera-ren bokalismoa azaltzeko beste bide bat bilatu behar da (ez dago **bada-ra osaeratik abiatzerik): *bad (< bada) forma bokalgabetutik, *bad + -ra > *bad-e-ra bilakaera proposa liteke, asimilazioz bedera (ik. behean proposamen osoagoetarako).

Ohartzekoa da zenbatzaile moduan izenaren ondotik agertzen dela: cf. lagun bat, ez **bat lagun; honek bete moduko hitzetara hurbiltzen du, baina ez dago argi datu honek goiko *bade edo *bada hipotesien artean erabakitzen lagundu dezakeen. Egitekotan, *bada-ren aurka ere egin lezake, perpaus existentzialen hitz hurrenkera ez markatua bada lagun baita, gaur egun behintzat (cf. ba-ren erabilera, Gómez 1994: 104), baina baliteke hurrenkera markatuko *lagun bada sintagman espezializatu izana zenbatzaile gisa.

Hitzaren jatorrizko erabilera zenbatzeko unitatearena da, eta bertatik azaldu behar da artikulu indefinituarena (cf. ing. a < one ‘bat’, errom. un etab.); bigarren honen lehen adibide ziurrak testuetan baizik ezin dira aurkitu. Bilakaera hau inguruko erromantzeen eraginari egotzi izan zaio (Heine & Kuteva 2003: 556), baina ikuspegi hori sinpleegia izan daiteke (Manterola 2012).

Pentsa daiteke plural balioa duten batzuk, banak, batak, etab. artikulu indefinituaren erabilera erabat gramatikalizatutik baizik ezin direla azaldu, hitzak jatorrian eta berez bakartasuna adierazten baitu (Heine 1997: 71-76); baina, batzu-ren kasuan bederen, baliteke aski izatea ‘bat edo’ adiera zeukakeen zenbatzaile zehaztugabe batetik abiatzea. Jatorrizko erabileratik azaldu behar dira bakar, bakoitz, bana, bakun, bedera, etab. Ik. LexGramm s.v. one.

bana (~1520: Isasti). ■ Forma zabaldua; zub. ez da erabilia, bai erronk. (Mendig sartu zabein, sudurretarik bapanak uzker bana) eta oso bakan baizik ez bnaf. eremuan (ik. bedera). Erabilera ohikoenaz gainera (Isasti oian orotan otso bana, Leiz dinero baná, Lazarg etse banatan bizi zirean), izenondo gisa ere ageri da (BurgDot hiru persona bana diranak). Erronkarieraz, pluraleko -ak/-ek atzizkiekin, ‘batzu(e)k’ balioa du (Hualde berexen tu banak berzetarik).

banaborratu Gorosurreta/Azk/Izeta (bazt.; “separar, enrarecer, p. ej. una arboleda demasiado espesa” Azk); cf. baturratu, osagai jatorriz bertsuekin baina oso bestelako esanahiarekin.

bana-banaka (Kardab), bana-banako (Mogel), bana bertze (Goihetxe), banaka (Larm, Kardab), banakako (Mburu), banakatu (Añib, Astar), banako (‘berezi’: Mogel), banan (‘banaka’: Mogel (banaan)), banan-banako (Izt (banaan b.)), banandu (Añib (banaan-), ArreseB), banatu (Leiz [ardi errebelatu eta banatu gaixo guziak]), banazka (Goihetxe), bat-bana (‘batbedera’: ElizonDot; bapana ErronkDot), bat-banaka (Materra), bat-banazka (Pouv, EtxSar). Cf. behin bana, erdi bana, pixka bana, sakabanatu

► Osaeraz, badirudi aski dela bat-na proposatzea (< *nan luke jatorri atzizkiak), baina agian ez da baztertzekoa sinkopadun *bad(e)na-tik, edo *badana-tik abiatu beharra.

batzarre (1393: ArchSalvatI [Bazaharremendi];[2] batzar ~1580: IbargC). ■ Hitz zabaldua. Batzarre da erdi-ekialdeko testuetan aurkitzen den forma, gip. autore askotxo barne direla; batzar da erdi-mendebaldeko forma, zenbait lapurtarren (EtxZib, Harand, Duv) adibide batzuk barne; batzaar zenbait bizkaitarrengan ageri da (cf. halaber Garibai, behean); batzarri zuberotar batzuek darabilte XIX. mendetik aurrera. ‘Batze, bilera, biltzar, elkarte’ da esanahi ohikoena (Etxep batzarriak bekhan eta beldurreki dirate, EtxZib zeruetan daudezela sainduen batzarrean, Ax gaitz guztien iunta, bilgura eta batzarrea, Mogel batzaar edo konzilijuak, Añib Kaifas pontifizeak ta batzaar guztiak gaiskilla eginda); bnaf. eta bereziki zub. testuetan bada ‘harrera, abegi (on)’ ere (Belap jüdiek egin etzerien beno batzarre hobiagoreki, Etxahun Jinkuak ber batzarri deraizüla zelin).

□ Tradizio sekundarioan, aipagarriak dira <aha> duten adibideak: lehen lekukotasunaz gain, cf. baçaharre e junta (ArchOñatII 1506); agiri horretan hiru aldiz agertzen da orotora, eta badira 1512ko beste bi adibide ere, beti forma horrekin; behin agertzen da baçarre bilduma horretan, 1504ko agiri batean. Cf. halaber junta y baçaharre general (ArchDonem 1515; agiri berean baçeharra ere bada). Bestalde, amaieran -e duen forma da lehenik dokumentatzen dena, mendebaldean ere (cf. garai historikoko erdi-mendebaldeko batzar).

Nafarroan, cf. bacarre o junta concejal (AgotNav 1423) Lesakan, ajuntado a baçarre (OnomVasc 7 1490) Goñerrin, celebrar los baçarres (CizurTop 1517) Iruñerrian, en bacarre y congregación (AutócMurill 1519) Murillo el Fruton eta concejo y baçarre (AutócCarc 1554) Zarrakaztelun; Gipuzkoan, ayuntamiento e baçarra (ArchHondII 1481) eta vniversidades de Cuhumebaçarrea e Erniobea (ArchTolII 1499).

◊ Gaskoiz batsarre ‘istilu, zalaparta’ mailegatu dute, ‘(jendea batzen denean sorturiko) zarata’ esanahiaren bitartez, ziur aski; fr. bagarre ere hitz honekin lotua egon litekeela uste izan da, baina ik. Wartburg (FEW 1, 297b, batzarre).

► Osaeraz bat + -zarre atzizk. dela pentsatu ohi da (cf. gorazarre, hatsarre, oroitzarre, hiltzarre, maitazarre; Lacombe 1929); -zar eta -zarri bukaerak berranalisiz azaldu beharko lirateke (cf. ines. batzarrean, batzarrian) eta badirudi bizk. -zaar berrikuntza moduan ulertu behar dela —ez zahar hipotesiaren aldeko datu gisa, ik. jarraian—. Aspaldikoa da, bestalde, bigarren osagaia zahar-ekin lotzen duen hipotesia, cf. Garibairen azalpena “batzaar, que es lo mismo que… ayuntamiento viejo o congregación de viejos”; orobat IbargC “ajuntamiento de mucha gente, ayuntamiento de ancianos”, “que llaman bacçarrac oy día, que entonçes las dezían batu çarrac lecura”, “a esta junta llaman batçarra, que quiere dezir ‘ayuntamiento de ançianos’” eta, azalpen osoagoarekin, “en su junta general que llamaban batu çarrac y agora baçarra acostunbrada que, como abemos dicho muchas vezes, significa y quiere dezir ‘júntense los biejos y hágase lo que ellos dixieren’, a su costunbre de entonçes”.

Schuchardtek (1907a: 335) batze aditz-izenetik azaltzen du, baina bigarren osagaia zein litzatekeen argitu gabe (“-ar(r) sufijo corriente” litzatekeela dio AgudTov-ek, s.v.). Cf. biltzar. Ohar bedi bitxia litzatekeela ‘zaharren biltzar’ esanahia izatea *batze zahar sintagma batek, osagaien hurrenkeragatik; Garibairen “ayuntamiento viejo” itzulpena egokiagoa litzateke, baina ez dago argi zer esan nahiko lukeen: ‘aspaldidanik egiten den biltzar’ agian?

Gutxienez bi modutara har daitezke <aha> duten lekukotasun zaharrak: (1) zahar-en hipotesiaren aldeko datutzat har litezke; (2) -zarre atzizkiaren jatorrizko formaren berri eman lezakete. Bi aukera horien erdibidean, agian ez da baztertu behar -zarre atzizkiak zahar hitzean berean izatea jatorria: amaierako -e berranalisiz azal liteke (cf. atze), baina zaila da ezartzen lotura semantiko zehatza; gogoan hartzekoa izan daiteke -zar elkartuetako bigarren osagai moduan sortua dela, segur aski, eta ‘handi, eskerga’ adiera garatu duela (ik. zahar); ‘batze, elkartze handi’ izan ote zitekeen batzarre? Baina honek ez lituzke gorazarre eta hatsarre bezalakoak ongi azalduko (bai ordea hiltzarre, beharbada). Nolanahi ere, ez dago baztertzerik lekukotasun horiek ez izatea zinezko garrantzirik etimologiarako (cf. Oñatiko bokalen bikoiztea).

Bestelako aukera da aditzetik abiatzea, eta batzartu esplikatzeko *batze-hartu proposatzea: *batze-hartu > *batzahartubatzaharre.

bakan (bekhan 1545: Etxep; bakhan ~1620: Volt). ■ Hitz zabaldua. Herskari hasperenduna (-kh-) du eskuarki iparraldean. Bekhan Etxeparegan eta zuberotarretan aurkitzen da gehienbat.

Izenondoa eta aditzondoa da: Etxep batzarriak bekhan eta beldurreki dirate, Volt kornaduak bakhanak dire, Mburu gizon bataitu bakan grazidun orietatik, Iturr ain da bakana (Intxpe bakant), Duv ilea bakhan duen idia; Ax bakhan eta gutitan, Belap bekhan eta herabereki katexima erakasten diela, Mogel bakan ta ondo komulgetia; cf. Aspiroz (gnaf.) “bakan erein, en contraposición a urru (muy junto), sembrar con holgura, anchura”.

bakandatu Duv (sobera bakhandatzea baino hobe da usuxe uztea); -tatu-rekin, itxuraz; agian ez da baztertzekoa bakandu + -atu osaera.

bakandu Pouv, Duh (komunione usuak ondoan bakhanduagatik ere); ‘banatu, bereizi’: Larm (argi batua eta bakandua), Lizarg (bakandu ze lagunetaik); ik. bakant.

bakanka (Mburu [bakanka edo berandutik berandura]), bakanki (OihAtsot [ogi pulua, bekhanki da irakaz xahua]), bakansko (Duv [ikhusirik… bere ogia bakhansko]), bakantasun (Larm, Baratz [komunionearen husutasuna edo bakhantasuna]; ‘bakartasun’: Lizarg [bakótxak… bere bakantasúnean]), bakantto (“bekhantto, un peu trop rarement” Larrasket).

Bat-ekin lotu behar da, itxura guztien arabera, aukera honek bakarrik azal baitezake bakan/bekan txandakatzea (ik. behean maileguaren hipotesia): osaeraz bat + -ka litzateke (ik. baka), -n inesiboarekin. Bekan azaltzeko, berriz, *bedeka-tik abia gintezke (cf. hamaika, hamar + *bedeka baldin bada), zein dela ere haren jatorria (*bade-ka ala *bad-e-ka, ik. goian bat, bedera, etab.). Ik. halaber betan.

Mitxelenak (FHV 70, 18. oh.) bakant mailegutik azaldu nahi du bakan, baina zailtasun zenbait aipatu behar dira: formari dagokionez, cf. Larrasketen békhan eta bakánt, azentu eta herskari ezberdinekin, eta lehen silabako -e- ere disimilazioz edo azaldu beharko litzateke. Bestalde, aintzat hartuta azken buruan lat. vacare ‘hutsik egon’ lukeela jatorri, eta honek bearn. bacàn ‘lugorri’ moduko ondorengoak dituela (Gers baquant), euskal esanahia azaltzeko ‘landugabe (hutsik) utzia’ ← ‘utzia, bakartua’ moduko bilakaeraren batean pentsatu beharko genuke; cf., euskal esanahitik hurbilago, jatorri latindar bereko fr. vacant-en “sans gardien”, “seul, isolé” adierak, Frantzia erdialdekoak (FEW 14, 94b, vacare, II 1). Esanahien hurbiltasuna gorabehera, bakan eta bakant jatorri bereiziko hitzak direla dirudi. Ik. bakant.

Hitza are bnaf. bagant ‘eguneko langile’ maileguarekin lotzera iristen da Mitxelena (op. cit.), bakant formaren bitartez —gogoan har bedi ipar-ekialdekoa dela hau—. Baina aukera honetan ez da ongi azaltzen -g- > -k- nondik nora gertatu den, ez bada errom. vacant moduko formaren baten eraginez (ik. goian lat. vacare-ri dagozkionak, eta bakant-en arazo formalak). Ik. bakant, esanahiari eta besteri buruzko xehetasunetarako.

bakar (1448: ArrasErrek (bakarrik); -kh- 1627: EtxZib). ■ Hitz zabaldua (ez da ageri zub. erronk. eta zar. testuetan [ik. bakoitz]; bai Oihenartengan, bakar, ‘bakarrik’ balioarekin [gaitza hunki ator, bakar bahator]); herskari hasperenduna (-kh-) du eskuarki iparraldean. Ez da leku-izen zaharrenetan agertzen (bai, ordea, bakoitz ‘bakar’ balioarekin). XVII. mendea baino lehenago, mendebaldeko testu batzuetan bakarrik aurkitzen da (ArrasErrek, frJZum, Lazarg) eta guztietan bakarrik forman soil-soilik. Badirudi, beraz, bakoitz-ek zuen lekua hartuz, mendebaldetik ekialdera zabaldu dela hitza, ekialdeko ertzeraino sekula iritsi gabe.[3]

□ Erdi Aroko izenetan ez dirudi agertzen denik; zalantzazkoa da Ochacarr-en (PobNav 1350) bakar izatea. Cf. geroagoko Gastañabacarra (Igantzin, NafTop 1790).

bakardade (Larm, Mogel (-tade)), bakargune (‘bakardade’: Harand), bakarka (Mburu (bakarkako)), bakarkarako (Harand [adiskidetasun bakharkarakoaz edo partikularraz]), bakarki (Harand), bakarleku (Pouv), bakarrean (‘bakarrik’: Larm, Mogel), bakarrik (ArrasErrek), bakarriko (Pouv [bakharriko bizitzea]), bakarrizketa (NeolJFlor (1892)), bakartar (Larm, Harand (-tiar)), bakartasun (Mikol), bakartegi (Pouv), bakarti (Azk), bakartoki (Pouv), bakartto (Laphitz [baziren… bakhartto batzu]), bakartu (Pouv, OñatEsk), bakartxo (Larm, Kardab [bakartxorik… il tzan]), bakartza (Mburu), bakartze (Pouv), bakarzale (Mogel), bakarzka (Laphitz). Cf. adarbakar, begibakar, eskubakar

► Hitzaren lehenbiziko osagaia bat da, *bade berreraiki ohi dena (ik. bat); baina hitz honetan badirudi bat-etik abiatu behar dela, ez baita *badagar/*badakar bezalako formarik (-e amaiera duten bi silabako hitzen elkartu-eratorrietako formetan ez da azken bokala galtzen; cf. ate/ata-, etxe/etxa-, etab., FHV 126-127).

Proposa daiteke -hor/-kor atzizkia dela bigarren osagaia, joera adierazten duena (cf. apurkor, lotsor, ahanzkor, Morf §210); bokala asimilazioz azal daiteke, azkar-en bezala (< hazi + *-hor); ohar bedi adjektiboa dela hitza, atzizki hori dutenak bezalaxe; ik. azkar. Cf. osaera bertsuko bederakar.

bakoitz (1155: AGNI [Soracoiz; ik. behean]; bakoitz, forma osoa, 1196: SJuan [Essabacoiz]; bakotx 1347: ArchLeqI [Amesbacochaga]). ■ Hitz orokorra. Herskari hasperenduna (-kh-) du eskuarki iparraldean. Ia euskalki guztietan ageri dira bak(h)oitz eta bak(h)otx formak.

Antzinako leku-izenetan ‘bakar’ esanahiarekin agertzen da, eta testu zaharrenetan ere bai (Leiz emazte bakhoitz baten senhar, Lazarg amaren seme bakotxa, Oih haxe / bakoitza baitzautan sortaxe, Kapan aren seme bakotx geure iaunagan); denborarekin balio hori galduz joan da eta ekialdeko ertzean gorde da hobekienik (zar, zub., erronk.). Lazarragagan ‘bakarrik’ balioarekin agertzen da (aide baga bakotx nago). Plural edo mugagabean ere ageri da (Leiz hitz eta minzatzeko manera difizil bakhoitz batzu). Kartetako batekoa adierazteko Landuccigan agertzen da jadanik (bakotxa kartaetan); gnaf. eta zub. eremuetan ere jaso izan da (Arak, Garate…). Distributibo moduan gailenduz joan da historikoki (RS bakotxa bere gogoko, EtxZib arimaren… pena bakhotxa, OArin napurreta txiki bakoitza, Mercy bakhoitzak bisitatüren dütü bere aldekuak). Badirudi, antzinako adieran gorde ez den zenbait lekutan, elkartuetan utzi dituela arrastoak (cf. Mogel belar-bakoitz, AgirAst adar bakoitz, Astar beso-bakotx).

Bakar/bakoitz parearen bilakaera historikoaz, ik. halaber bakar.

□ Erdi Aroaz geroztiko Soracoiz leku-izena soro + bakoitz interpretatu ohi da, bokalarteko -b- herskari ahostunaren galerarekin (FHV 227). Aurretik izen ezberdinak dituela agertzen da bakoitz: Gassion de Irivacoiz (SJuan 1197), Guarcia de Allozvacoiç de Guarçarun (SJuan ~1260), Vagavacoyça (ColRonces 1284), Areizbacochaga (ArchElgoi 1452), Usobacoyçaga (ArchEsko 1497).

bakoitzean (Larm, Kardab [egiten edo esaten duen bakoitzean]), bakoitzik (Lazarg [geratu zidin bakotxik]), bakoizka (Duv (-oxka)), bakoizkal (Maister [egün bakhoitzkal]), bakoizki (EtxZib [bakhoxki diagu izenean erraten]), bakoiztasun (Pouv, Mogel), bakoiztu (Pouv). Cf. adarbakoitz, egubakoitz, esku-bakoitz, zango-bakoitz

► Hitzaren osagaiak bat eta -koitz dira; badirudi bat-etik abiatu behar dela, ez *bade/bada aitzinformetatik, ez baita *badakoitz bezalako formarik (-e amaiera duten bi silabako hitzetan elkartu-eratorrietako forman ez da azken bokala galtzen; cf. ate/ata-, etxe/etxa- etab., FHV 126-127). Bakotx aldaeran diptongoa soildu da, eta ondoko -tz afrikatua sabaikaritu (FHV 103, 192); cf. areitz/aretx, aitzur/atxur.

Ohar bedi, haren ‘bakar’ esanahi zaharra gorabehera, bakar-etik bereizten dituen zenbait ezaugarri dituela hitzak: kategoria eta osaera ezberdinekoak dira (cf. bakoitz, bikoitz, hirukoitz, etab., baina bakar, **bikor, **hirukor).

bedera (1571: Leiz, baina cf. behean batbedera, eta bederatzi). ■ Leizarragagan eta bnaf. eta zub. testuetan aurkitzen da, ‘bana’ balioarekin (Leiz emazte bederaren senhar, Belap mithilkoak eta neskatilak… althe bederatan izanen dira, Lopez urhezko kaneta bedera).

batbedera ‘norbera’; ekialdeko hitza: Etxep (batbederak pensa beza); ‘bakoitz’: Belap (eliza bat bederak zergatik dü patron bat?); baped(e)ra gnaf. testuetan aurkitzen da, jad. Amenduxengan; osaerarako, cf. goian bat-bana.

bederakar ‘bakoitzeko’; zub. hitza: Egiat; bederakarka ‘banaka’ Maister; -kor atzizkiarekin, ziur aski, ik. bakar.

bedera-bedera (‘bederaka’: Tartas), bederaka (Lopez), bederazka (LuzDot [bekatuak bederazka deklaratu]).

Bede-ra zatitu behar da, -ra ipar-ekialdeko atzizk. banatzailearekin; bede- zatiak ‘bat’ izan behar du. Mitxelenaren *bade-tik abiaturik, lehen bokalaren asimilazioa behar dugu; oinarri moduan bada harturik (ik. goian bat), berriz, epentetikoa litzateke -e-, eta *bad forma apokopatuaren gainean osatua litzateke sintagma (ik. behean). Bigarren zatia, -ra banatzailea, adlatiboarekin lot liteke, eta hitza bat-era litzateke funtsean: cf. agian gazt. toca a uno moduko esamoldeak.[4] Gure aukeran, *bad + -ra osaeratik, *bad-e-ra > bedera bilakaera genuke.

bederatzi (1483: ArchLegazp [río mayor de Bederaçuyturrieta]). ■ Hitz orokorra. Bederatzü dago zubereraz eta bed(e)ratzu Erronkarin, eta cf. goian Legazpiko lekukoa. Bedratzi forma sinkopaduna Leizarragagan ageri da aurrenekoz (hogei eta bedratzi egun); gnaf. eremuan aurkitzen da gehienbat (Beriain goizeko bedratzi horduetan), eta XIX. mende bukaeraz geroztik bizk. testuetan ere badago.

bederatzi hogei ‘180’: ZenbTaul; ez dago argi zenbateraino izan zen emankorra zenbatzeko sistema hogeinakakoa.

bederatziehun (Land), bederatzigarren (Land), bederatzitan hogei (‘180’: Duv), bederatziurren (EtxZib). Cf. hemeretzi.

► Paralelo ugari daude munduko hizkuntzetan ‘9’ = ‘10 - 1’ osaerarekin (ik. Blažek 1999: 326-329). Bi auzi nagusi daude hitzaren osaerari dagokionez: zein den lehen osagaia, eta zein bigarrena. Lehen osagaia *bade edo bada baldin bada, bigarrena eratzi (edo erantzi) izan liteke, eta esanahiz ‘(hamarri) bat urratu/kendu’ (Trombetti 1926: 110). Bedera-tik abiatuz gero (GramBasqI §80), -atzi edo -tzi bigarren osagaiak ‘hamar’ esan nahi duela argudiatu izan da, baina horrek ez du bestelako irozgarririk (ik. Giese 1928: 567, eta, aurka, Schuchardt 1913: 339); atzi “afferare, prendere, togliere”-ren aukera aipatzen du Trombettik (ik. goian eratzi). Hipotesi honetan, bedera inoiz orokorra izan zela onartu beharko genuke, baina ik. han.

‘10 - 1’ osaera modu horrek hainbat hizkuntzaren paraleloak izanagatik, arazoak ere badira euskal datuen ikuspegitik: *bade + eratzi osaerari dagokionez, esaterako, ohartu behar da historikoki eratzi bizkaierazkoa baizik ez dela, eta erantzi zabalduagoarekin sudurkariaren galera orokorra azaldu beharko genukeela. Horretaz gain, arazo moduan geratzen da Bederaçuyturrieta; are gehiago, datu hori ezaguna izan baino lehen ere jatorrizkoa -u izan zitekeela uste izan da (ik. Gavel 1921: 59-60, Mitxelena 1954e: 130: aiseago azal daiteke -u > -i aldaketa, zazpi eta zortzi-ren eraginez). Jatorrizkoa bederatzu bada, bedera + -tzu osaeraren aukera landu daiteke; alabaina, -tzu atzizkiaren esanahiaren arazoa dugu: -tzu atzizkiak -tsu ‘ia-ia, gutxi gorabehera’ atzizkiarekin (cf. berdintsu…) izan lezakeen lotura etimologikoaren bidetik jo liteke agian, eta ‘(hamarretik) batera edo’ litzateke hitzaren esanahi etimologikoa.

bederik (1745: Larm). ■ Gip. testuetan ageri da. Esanahia ‘bederen, behintzat’ da (BurgDot urtean bein bederik, AgirAst onela bederik, Izt ura ematen zebala gitxi ta txarra bederik).

Bede-rik zatitu daiteke. Mitxelenaren *bade aitzinformarekin, *bade + partit. -rik litzateke osaera. Bestela, *bad (< bada) aukerarako, ik. goian bat, bedera, ez bada *badaere-ren gainean osatua (ik. bederen, baita esanahirako ere). Cf. halaber ezpererik.

bederen (berere 1545: Etxep; bereren 1571: Leiz (+ berere); bedere 1617: Materra; bederen 1627: EtxZib). ■ Erdi-ekialdeko hitza. Bedere(n) da forma erabiliena; berere Etxep, Leiz eta ipar-ekialdeeneko hizkeretan ageri da, bereren Leiz, LanDot eta Izt-engan bakarrik ageri delarik, nahiz ez forma bakar gisa (Etxep hobena date gaitzenik, arimaren berere, Ax urthean behin bedere, Xurio bederen etzaitezela khexa). Balio kontzesiboarekin ere ageri da (Iraultza berantegi bederen, Lardiz alperrik bedere).

bedereko (Larm [bedereko ergelkeria!]), bederen-bederen (Duh [bederen-bederen bekhatu mortaletik beiratzen bagare]), bederenik (AzpPrem [trago bat berenikan]).

Bede-ren zatitu daiteke, genitiboarekin (< *bade + gen. -re(n)); -n gabeko formak arkaikoak lirateke (cf. Erdi Aroko Orcire/Orciren etab.). Esanahiari dagokionez, ‘baten (partit. balioa)’ ← ‘bat gutxienez’ ← ‘gutxienez’ moduko bilakaeraren bat proposatu behar da.

Beste aukera da *bad(a)-(b)ere lexikalizatua izatea (gerora gehitutako -n-rekin). Bada, bestalde, osaera horrekin berarekin badere kontzesiboa —lexikalizatu gabea—, eta ez da baliokidea; cf. orobatsu Lardiz bedere.

Bedera-tik abiatuta arazo formalak leudeke: bedera + gen. -(r)en litzateke? Berere(n) aldaeran dardarkariaren aldeko asimilazioa gertatu da (jat. bera + ere osaera batetik abiatzen ez bagara, behintzat). Ik. halaber ezperen.

ezperen (ezpere ~1557: OihAtsot; ezperen 1627: EtxZib). ■ Erdi-ekialdeko hitza. Ezpere bereziki XVIII. mendera bitarteko testuetan ageri da. Esanahi nagusiak: ‘bestela’ (OihAtsot ezpere eure zuzena eztakidik balia, Leiz ezpere lehertzen dirade zahagiak, Ubill ezpere ukatu behar dio (absolbizioa), Lizarg ezperén galduak gára); ‘bederen, behintzat’ (EtxZib baskoetan ezpere, LavDot gauza hartaz pasa gaitezin… noizean behin bederen, edo ezperen hartaz sakrifizio bat Jainkoari ofri dezogun).

ezpererik ‘bederen’; hapaxa: Oih (ezpad’ en’ asperragati, / ezpererik zureagati); ezpere + -rik; Oihenartek ezpere ere jasotzen du atsotitzetan, eta ez dirudi ez + bederik proposa daitekeenik.

ezperetanik EtxZib (ezperetanikan igan adi karitatera); ezpere + -tan + -ik.

► Badirudi osaeraz ez + bedere(n) dela; eremu bertsukoak dira bederen eta ezperen. Hitz honetan ere -n gabeko forma arkaikoa litzateke; ik. bederen.

Pentsa daiteke ‘bestela’ adiera dela jatorrizkoa: ez bederen horrela egin bezalako esaldien bidetik; ‘ez behintzat hori horrela egin’ adieratik ‘hori bestela egin’ modukoetara pasatu ahal izan zen. ‘Behintzat’ adiera azaltzeko, cf. bereziki LavDot-eko adibidean bi esanahien arteko hurbiltasun nabarmena: adibide horretan ‘bestela behintzat’ ere uler liteke.

bete (~1137: DocArtaj [Sanz Betea]). ■ Hitz orokorra. Herskari hasperenduna (-th-) du eskuarki iparraldean. Betatu partizipioa RS-n ageri da; betha aditzoina iparraldeko testuetan, bereziki zuberotarretan (bethe-rekin batean: Leiz, Materra, Ax); bet(h)atze aditz-izena Ezkurragan eta iparraldean, eta bereziki zuberotarretan; beteta- aditz-izena bizkaieraz da nagusi (jad. Mikol), eta Landuccik betaite dakar.

Aditz bezala oso erabilia da eta kontestu desberdin askotan (frJZum axoarori beteko dogu ebeko gauzakaz, Etxep laidoz beteren, Leiz ene denborá ezpaita oraino bethe, Ax neurria betha arteiño, EtxSar bethatzen eta kontentatzen, Kardab utsak betetzea ta sobrak kentzea); izenondo moduan usu erabili da partizipioa, betiere bete forman (RS etse… betea pozkarri, Etxep grazia oroz bethia, Leiz biktoria bethea ukhanik, ibid. ilhargi bethea, Lardiz gizentxoa edo arpegi betekoa); neurria edo zenbatekoa adierazten duten hitzekin ere erabilia da, ‘bat’ balioarekin, eta hegoaldean bereziki (RS urte betean, Mikol kaldera bete ur, Mburu ill bete ta geiago, Mogel pitxar bete, Zabala (ipuinak) esku bete baxen eztireala); izen erabilera ere badu, genitiboaren ondotik (Leiz oinaren bethea, Ax eman zioen bere bethea). Erabilera horietan antzeman daitezkeen adieren artean, cf. bereziki ‘mukurutu’, ‘osatu, bukatu’ eta ‘ase’.

□ Ez dirudi Betelu izenak hitzarekin zerikusirik duenik (Mitxelena 1969b: 29, 110. oh.), cf. Munnio Didaz de Betellua (SMillán 1062). Cf. halaber Arizkungo Ychuste de Echeuetea (PobNav 1366), agian gaurko Etxepeteleku deiturarekin konpara daitekeena.[5] Ipete-rekin duen itxurazko antzarengatik, cf. Ochoa Martines de Ybete (SimancVizcIII 1480).

betegin Artxu (hirodurak eta… gorotzak bera (landarea) ere hazten dute, eta bethegiten diote ekhoitzpena); izond.: ArmanUsk (algargoa bethegin edo perfeit bat); bete + egin, itxuraz, bete izenondoarekin.

beteginzarre Oih-engan eta XX. mendeko testuetan ageri da: Oih (Ioanaren betheginzarrea); betegin + -zarre atzizk., cf. batzarre.

! ● ipete ‘lera’: FedProp 1898 (ene ipete edo orga arroda gabea); ‘zama handi’: Azk (bnaf.) (“iratze iphate bat, una carga grande de helecho”); ‘gizen’: Duv, Salab (“plein de grasse, gizon hori iphete egin da”); ez dirudi bete-ren familiako denik, ik. behean.

betealdi (Kardab [asealdi edo bete aldia]), betean (OihAtsot [eztago ilhargia bethi bere bethean]), bete-betean (Larm [bete-betean jo zuen]), betedura (Intxpe (+ betha-); -dura/-tura atzizk. erromantzearekin), betegarri (Haranb (betha-)), betegune (‘betetasun, beteginzarre’: Harand), beteka (Goihetxe [aho betheka]), betekada (Apaol), beteki (Leiz [“u” bokala, betheki (pronunziatzen da), “ou” baliz bezala]), betekor (‘emankor’: Ax [zuhaitz bethakorra]), betero (‘beteki’: Larm, Lardiz), betetasun (Leiz [dibinitatezko bethetasun guzia]), betetzaile (Larm, Duv [bazter ororen bethetzaile zare]), ezin betezko (HiriartU). Cf. aho(a) bete, arra bete, asebete, astebete, barrubete, gizabete, gogobete, hazbete, hilabete, ilbete, oinbete, ordubete, urtebete

► Bi aukera nagusi azter daitezke: maileguarena edo bat-ekin lotzearena. Formari dagokionez, betha aditzoinak eta bet(h)atze aditz-izenak ez dute ezer garbirik iradokitzen; cf. orobat erre/erra.[6] Partizipioen egitura arruntetik aldentzen da, ase, bete edo gorde bezalaxe (GramBasqII §13); bestalde, betaite, erraite moduko aditz-izenak izenetatik eratorritako aditzetan edo mailegu berrietan erabiltzen direla diosku Mitxelenak (1958b: 36-37). Herskari hasperendunari dagokionez, cf. bathu (FHV 215).

Bat zenbakiarekin lotzeko arazo formalak egon litezke: *bade-te > *baete (edo *bedete > *beete) > bete moduko bilakaeraren bat proposatu beharko litzateke, -te atzizkiarekin (cf. urte); lehen silabako -e- bokalari dagokionez, cf. bat-en eratorritzat jo ditugun betan, bekan etab. Beste aukera bat da bat + -te aditz-izen zaharra proposatzea (FHV 501), *bate > bete asimilazio orokorrarekin. Betatu-n euskaraz orokorturiko -a-tu partizipio marka genuke (Mitxelena 1974c: 204), eta beta aditz-oina hortik aterako litzateke. Esanahiaren aldetik ez legoke arazorik, bat ‘betetasun, osotasun’ moduan harturik; cf. goian ‘bat’ balioa, edo bere batean etab., betetasun horretatik gertu.

Maileguaren hipotesian, cf. kat. petar, gask. petà (Palay s.v.) edo fr. zah. peter;[74] formalki ez legoke arazorik, hastapeneko herskariaren ahostuntzearekin, errom. petar > eusk. betatu, eta bete atzeranzko osaeraz azalduz (cf. epatu/epe etab.); aipagarria da, hala ere, eusk. petatu edo pete modukorik ez izatea (cf. bake/pake etab.), baina ik. goian Etxepeteleku. Esanahiari dagokionez, errom. petar-en jatorrizkoa ‘puzker egin’ da, baina aski orokorrak dira kat. ‘leher egin’[7] moduko adierak, eta ‘burutu, bukatu, osatu’ (eta are ‘hil’)[8] moduko adierak ere aurki daitezke, eusk. ‘osatu, bukatu’-rekin konpara daitezkeenak. Bete-rekin izan genitzakeen zalantzak gorabehera, badirudi bnaf. ipete (Salab “plein de grasse. Gizon hori iphete egin da”) familia horretakoa dela; cf. fr. épéter (baina gask. espetà).

! beti (~1490: GaribAtsot). Hitz orokorra (GaribAtsot gizon beti nagia, etsa galtzai garria, Etxep ene kontra falseria bethi zinhetsi zaten, Lazarg beti damuko dozu, Beriain beti eta non nai, denbora guzietan eta leku guzietan). Herskari hasperenduna du iparraldean. Betik aldaera erronk. testuetan erabili da (Casve-gan ere badago) eta Gipbizk.-en jaso izan da.

betibizi Urte (-th-); cf. lat. sempervivum, dirudienez landare gogorra baita.

betidanik batez ere ekialdekoa: Leiz (bethidanik Iainkoak badazaguzki bere obra guziak); dan osagaiarekin, de Rijk (1992).

beti bat (EtxZib [bethi batean bedere banerama bizia]), betiere (Etxep [beti ere behar duta nik zugatik dolore?]), beti (eta)… -ago (‘gero eta… -ago’: Ax [bethi eta galtzenago eta errebelatzenago da]), betikotasun (Larm, Gerriko [eternidade bat, betikotasun bat]), betiro (Larm [gur ta erregu bear diogu betiro]), betitik (Harand), betiz gero (Pouv; b. geroz Belap). Cf. behin betiko.

Be-ti zatituta, bigarren osagaia -ti prosekutiboa izan daiteke (cf. goiti, beheiti); -tik aldaerek ere horren alde egiten dute, eta berrikuntza beregaintzat jo behar dira, -tik (< -tika) hedatu ondorengoak. Lehen osagaia bat (< *bade zein *bad) izanik, honela azalduko genuke: *bade-ti/*bad-e-ti, bokalen asimilazioarekin *bedeti > *beeti > beti (cf. bete < *bade-te, ik. han, eta bokalen asimilaziorako cf. bedera, bederen, etab.); zailagoa dirudi bete-tik zuzenean abiatzeak.[9] Esanahiaren aldetik, ‘erabat’ moduko adieratik gertu legoke ‘beti’. Lat. semper paralelo betea da: sem- erroa da lehen osagaia, “racine marquant l’unité” (ErnMeill s.v.), eta -per atzizkia bigarrena, zeina lotu behar den balio prosekutiboa duen per “through, across” preposizioarekin (de Vaan s.v.); cf. halaber errum. totdeauna, una ‘bat’ zenbatzailearekin (Buck s.v. always).

Beste aukera bat jorratzen du Holmerrek (1990: 9-10): *sem ‘bat, bera’ erro indoeuroparra eredu hartzen du, eta, ohartarazita hizkuntza indoeuroparretako zenbait izenordaini lotua dagoela (cf. got. sa, ing. same), uste du euskaraz ere antzeko zerbait izan genezakeela, be osagaiarekin (cf. ber, bera, berdin, etab.): beti, beraz, be-ti litzateke, besterik gabe.[10] Hipotesi honen aurka, ohartu behar da ber onartzen dela eskuarki erro gisa, ez be, eta erroaren partetzat hartu ohi dela -r. Nolanahi ere, aztertu izan da bestelako aukerarik, -r horren karietara: cf. no/nor, ze/zer, ha/har (FHV 335-336, eta 16. oh.; Manterola 2015: 328). Hipotesi honi eusteko, beste modu bat izan liteke *ber-ti > *beh-ti > beti bilakaera proposatzea, ber erroari eutsita, baina dardarkariaren galerarekin (cf. zur/zuh-, hur/uh-, etab.).

betan (1627: EtxZib). Lap. eta bnaf. testuetan agertzen da. Bi adiera bereiz daitezke: ‘batean, batera’ (EtxZib baleak / iretsten baititu betan antxo kontu gabeak, Haranb guziak betan eta bat banaka) eta ‘bat-batean’ (EtxZib idolak aldaretan / betan dire mututu, Xurio betan zeruraiño altxatua).

bet-betan LavDot (argi… batek betbetan jo zuen); bet-betako MarIlhab (bet betako khanbiamendua); cf. bat-batean.

betantsu (‘bateratsu’: Hbarren [Europako yendea betantsu agertu]).

Mitxelenak (1979d: 395) galdetzen du ez ote den mendeb. baten inesibo arkaikoa (ik. bat), bokalen metatesiarekin. Ohartzekoa da bat-en familiako zenbait hitzetan (cf. bedera, bederatzi) -e- dagoela lehen silaban; ik. bereziki bakan, bere bekan aldaerarekin.

Beste aukera bat da *bade-ta-n edo *bad-e-tan proposatzea (ik. goian *bade eta bada aukerak). Bilakaera *baetan/bedetan > *beetan > betan litzateke, eta hipotesi honetan onartu beharko genuke aski zaharra izan daitekeela mugagabeetan -ta- erabiltzea (Mitxelena 1976a: 72, 1. oh.). Bestela, batetan-etik abiatuta, haplologia gertakari batean pentsa liteke, *b(at)etan.

Bestelako aukerak izan daitezke hitzaren oinarrian beta- (bete aditza) ikustea, edo beta ‘asti’ (cf. bereziki betan-en ‘bat-batean’ adiera), zein bere arazo formal eta semantikoekin. Corominesek be(in)tan aukera aipatzen du, oinarrian behin dagoela (AgudTov s.v. bepetan).

gabe (bage xiii. m.: LibRub [Domingo Bague];[11] gabe 1339: ColIrach [Bucçu Ondagauea]; baga 1390: Akundia [Acundia lexarraga lexarbaga]). Hitz orokorra. Bage mendebaldean erabiltzen da (maizago baga); gip. eta gnaf. testuetan ere bai (gabe-rekin batean); erronkarierazko forma ere bage da, eta lap.-bnaf.-zub. eremuan ere utzi ditu agerraldi batzuk, Etxepare, Leizarraga, Zalgiz eta beste bakan batzuengan (gabe-rekin batean; Belapeyregan bagezia dago, gabezia-rekin batean). Gabe iparraldean nagusi da aurreneko testuez geroztik.

Postposizio bezala ez ezik,[12] izen eta izenondo moduan ere erabili izan da (EtxZib agerturik gabea, Xurio orhoitu gabe bere leheneko gabeaz; EtxZib gabeei parti limosna, OihAtsot gabeak hatsa karats). Ezin konta ahala elkartutan ageri da (lotsagabe, axolagabe [cf. goian Ondagauea, lexarbaga]; nahigabe, atsekabe, dohakabe; etengabe…); ugariagoa da, jakina, lexikalizaziorik gabe (Etxep pena… ezein pausu gabia, Leiz distinkzionerik gabea, Isasti izan bagea [“el no tener”]…).

gabezia jatorriz zub.: Belap (+ bage-); jat. errom. -ezia atzizkiarekin, Morf §15.

gabean (Haranb [iaberik nor duen iakin gabean]), gabeaz (Leiz [bide bezala ezagutu gabeaz exkusarik batre]), gabentza (‘gabetasun’: Mburu), gabetako (‘gabeko’: Leiz [ingrat eta ezagutze gabetako]: badarabil bagetako ere, behin bederen), gabetan (Monho [deus ikasi gabetan]), gabetanik (‘gabe’: Urte, Larm), gabetarik (‘gabe’: Etxep), gabetasun (EtxZib [ene gabetasun eta ezteustasuna]), gabetu (OihAtsot [sobera jakinsu izanez, gabe zedin axeria buztanez], Leiz [bothere hunez gabetu izan baita]), gabez (Etxep [onerizte gabez uzten etzitut]).

► Banaketa dialektal historikoari eta testuen irizpideari begira, bage formak dirudi zaharrena; mendeb. baga aise esplikatzen da (cf. labe/laba, lore/lora; FHV 128). Gabe forma metatesiduna erdi-aldetik (lap., gnaf.) hasitako berrikuntza litzateke (cf. 1339ko lekukotasuna), ipar-ekialdera gehiago zabaldu dena hego-mendebaldean baino.

Badirudi ba- + -ge zatitu behar dela: -ge jatorrizko edo oinarrizko pribatiboa litzateke, cf., besteak beste, artega, donge, eskerga, lotsaga; ik. kendu. Gutxienez Schuchardtez (1899b: 418) geroztik datorren hipotesia (-ge/-ga atzizkia bage/gabe laburtua izatearena) ez da bateragarria bage-ren antzinatasun eta lehentasunarekin.

Hitzaren lehen osagaiarentzat bi aukera ematen ditu Azkuek (Morf §218-222): bat eta bai (edo ba-). Lehen aukera baztertzen du, argudiatuz bat + -ga baturak *baka (ez baga) emango zukeela. Baina arazo hori gainditu egiten da bat-en forma berreraikitik abiatuta: osaeraz *bade/bada + ge ‘bat gabe’ litzateke (ik. bat). Beharbada *bada + ge aukera hobetsi liteke, bestela zaila baita azaltzen zergatik ez dugun **bege bakar bat ere (cf. beti < *bade-ti).

Hipotesi honen alde, aintzat hartzekoa da bage/gabe aurretik deus ez duela erabili izan dela naturalki aurreneko testuetatik gaurdaino (‘bat(ere) gabe’ balitz bezala); ez da hala izan inguruko hizkuntzetan.

Aipagarria da Erdi Aroko Domingo Bague antroponimoa: jatorrizko esanahia ‘bat(ere) gabe’, ‘deus gabe’ izatearen aldeko hipotesia indartzen du.

gabeko (bako ~1496: RS; gabeko 1571: Leiz; bageko 1713: OArin; bagako 1762: Kardab (bizk.); baako 1821: Añib). Forma orokorra, salbu-eta zubereraz, non oso erabilera urria izan baitu. Izenondo gisa ere ageri da (Mburu zazpi urte ugari onetan… beste zazpi bageko utsetan).

gabekotasun (ArreseB [ze bakotasun andia / geratu jatzun etxean]).

gaberik (bagerik 1448: ArrasErrek; gaberik 1545: Etxep (+ bagerik); bagarik ~1580: Lazarg; barik ~1802: Mogel; baarik ~1820: Zabala). ■ Erabilera zabala du, bereziki bizkaieraz.

gaberiko (Leiz [obrák gaberiko fedea]).

► Bokalarteko ahostunaren galeraz eta kontrakzioz azaltzen da barik.


[1] Artzamendik Gaubat Ariz (ColRonces 1284) hitzaren adibidetzat du, baina izen horren osaera ez da argia. Cf. halaber “(manzano) a que llaman Urtebat” (HistMed 1418). 
[2] Baçarramendia da geroago (ArchSalvatIV 1509).
[3] Cf. Lazarg bakotx ‘bakar’ balioarekin (erro bakotx bat) eta bakotxik ‘bakarrik’ (geratu zidin bakotxik), eta, horien ondoan, bakarrik (bakarrik itxita; neurtxeau bakar-bakarrik).
[4] Beste paralelo bat izan liteke Lodzeko yiddisharena: “the preposition zu ‘to’ has been co-opted as a marker of distributive numerals, in an obvious calque on the Slavic preposition po ‘to’ with similar function” (WALS 54).
[5] Ezin da ziurtzat jo Etxepeteleku-n hitzaren pete aldaera egotea: cf. Soraburu/Sorapuru bezalako bikoteak.
[6] Mitxelenak (1950b: 93) galdetzen du aterea, botea modukoen bidetik ez ote den berranalisiren bat gertatu beta/bete-rekin ere; badirudi pentsabide horrek jatorrizko beta bat iradokitzen duela (cf. azkure, jat. azkura).
[7] Cf., paralelo semantiko gehigarri moduan, eusk. leherr(a) eta kat. a petar, biak ‘asko’ (DECat 6, 483a).
[8] Cf. Benasc-eko Concheta ha petau ‘Concheta hil da’ (DECat 6, 483a); ‘hil’ esanahi horren hurbil geratzen da Leiz ene denborá ezpaita oraino bethe.
[9] Horixe proposatzen du Schuchardtek (1923: 33), beth-i zatituta, eta *beth-ik gogora ekarrita.
[10] Ezinezko dirudi, bestalde, eusk. bat eta ber zuzenean lotzea, bereziki kontuan hartuta *bade (edo bada) proposatu dugula bat-en etimologiarako.
[11] Guerrak (Oñacinos y Gamboínos 1930, Donostia, 72. or.) 1298ko Miguel Dirubaguea bat dakar (“muerto por los navarros en Guipúzcoa el año 1298”), baina ez dakar iturririk. Mitxelenak aipatzen du (19733: 79).
[12] Aurretik deus ez duela ere joan daiteke (Haranb gabe bihurtu, Ax gabe iragan).

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper