Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

ino. Honen azpian ino, inotsi eta euskara sarrera-buru nagusiak bildu dira. Ino-ren azpisarrera modura oñon eta iño daude, irizpide alfabetikoen gainetik etimologikoak lehenetsita; inotsi-ren azpisarrera gisa eusi eta inarrosi daude, eta jarraian erauntsi dago, azpisarrera modura erausi, erasi, erasia, eresi, erosta eta herots dituela; euskara-ren azpisarrera modura, euskaldun eta Euskal Herri, eta jarraian euzko, azpisarrera modura Euzkadi eta euzkotar dituela.

Familia honetako hitzak aski ongi lot daitezke formaren eta esanahiaren aldetik. Salbuespena da inarrosi, formaren aldetik zenbait gertakari irregular proposatu behar baitira (cf. orobat inardun, inardetsi, etab.), aldaerak ustezko aitzinformatik azaltzeko. Orobat dituzte arazoak eresi, erosta eta herots eratorrientzako emandako azalpenaren xehetasunek.

♦♦ ino (-io- 1448: ArrasErrek; -in- 1577: NavIntel; -iño- 1653: Mikol). ■ Orokorra da, aditz forma jokatuetan baizik ez da dokumentatzen, beti ‘esan’ esanahiarekin (ik. behean oñon eta iño). Sudurkari agerikorik gabeko formetan agertzen da ekialdean (Etxep nik diotsut egia, NavIntel [Errotz, 1562] cer dio[c], traydorea?, Leiz hauk dirade, diot, hazia enzuten dutenak, Zalgiz zer dio suthundokoak? Zer baitio suthaitzinekoak) zein mendebaldean (ArrasErrek euroen artean dioela, RS ama onak ez dio nazu, ibid. gehiago dio dakiana baño, Lazarg zerren diozu sekretorik / oi andraetan ez dala?, ibid. ene jauna, zer diostazu?, AzpGut Antoniok diona bada, (aita) estuko da); hauetako zenbaitetan litekeena da bokal sudurkariak grafikoki adierazi ez izana. Kontsonante sudurkariarekin ageri da Nafarroako adibide zahar hauetan: çayneço çure echeco andreari nyc diodala onela “decidle a vuestra dueña que digo yo de esta manera” (NavIntel 1577; Lizoainibar) eta çaynço <caynço> çure nagusiari nic erran diayçudala (ArtaxEusk 1607); adizki horien morfologiarako, cf. zarrezo esanahikidea (NavIntel [1626] çar[r]eço “decilde”), zeinetan erran aditzaren erroaren aurretik za- dagoen eta bukaeran -(e)zo, bere baitan hirugarren pertsonako datiboa duela, eta orobat Lazarragaren zarrezt eta (barka) zakezt, besteren artean. Bizk. testuetan, XVII. mendetik aurrera, sudurkariarekin ageri da beti (Mikol zerren diñoe doktoreak goxeti xaigitea dala ona, Mogel guzurra diñozu); XX. mendeko gip. autore batzuek ere (Orixe, Etxaide) -ñ-rekin darabilte.

► Aditz zaharren egituraz dakiguna aintzat hartuta, *i-non berreraiki genezake, edo, hobeki beharbada, *e-i-non. Horrela, aukera dago i- datiboko aurrizki batean pentsatzeko (ik. halaber igorri), eta cf. eho, erro berarekin itxuraz eta e- aurrizkiarekin, *e-non berreraiki baitugu. Aurrizki horien inguruan zer argitu asko geratzen bada ere, badira antzeko adibideak, hala nola *ezan eta izan, izeki, etab. Gogoan hartu behar dira ei diptongoari buruzko Mitxelenaren hitzak: “El diptongo ei ha dado i sin excepción en inicial absoluta” (FHV 105; izan-entzat, adibidez, *e-iza-n aukeraz mintzo da). Gainerakoan, zenbait aditz datiboarekin jokatzeari buruz, ik. Oregi (1974: 276-280).

Bestalde, aurrizkiaren ondoko sudurkarirako, eta *non erroaren alde egiteko, aski aztarna dugu diño eta halakoetan (ik. behean iño); -n bukaerakorako, berriz, cf. igan/igo, ehun/eho, eta, batez ere, oñon (ik. behean).

Bokalarteko sudurkaria galdu da diotsut, diozu eta halakoetan. Bilakaera horretan bokal sudurkariak sortuko ziren, *dĩotsu, *dĩozu, etab., eta sudurkaritasun hori kontsonante sabaikari gisa berrezarri da bizkaieraz; horrela azaltzen dira XVII. mendetik aurrerako hango diñoe eta halakoak, XVI.eko RS-ko dio [diõ]-ren ondotik (FHV 49, 303).

Esanahiari dagokionez, inotsi eta oñon/iño ere kontuan hartuta, badirudi jatorrizko ‘marmar egin’ edo ‘soinu egin’ moduko batean pentsatu behar dela (datiboarekin, ik. jarraian, ‘norbaiti zerbait esan’). Hortik espezializatuko zen ‘esan’ adieran. Hitzaren familian ageri diren esanahiei eta berreraikitako -i- datiboko aurrizkiari begira, ‘zerbaiti ekin, lotu’ esanahi orokorrago batean ere pentsa daiteke.

oñon (~1496: RS). ■ Bizkaierazko hitza (ik. iño). Aditz partizipio gisa ageri da (RS kantari gextoak oñon “el mal cantor porfía”, ibid. onek oñon ta ni exilik egon “este hablando y yo callando estando”, ibid. idiak oñon bidean, gurdiak “en lugar de gruñir los bueyes, el carro”) eta baita aditz-izen moduan ere, oñoten egon esapidean, batik bat (Añib niri zer deust, esan oi da, jentea oñoten egon arren?, Astar daukat emaste bat ain min luzekua, … ze ezteutz inosbere baketan isten; beti beti dago oñoten). Esanahiz, “marmear, refunfuñar, regañar” itzultzen du Añibarrok, eta “porfiando”, “murmurando” ematen du Azkuek oiñoten-entzat (Azk ezkagoz iñori oiñoten “no estamos murmurando de nadie” (bizk.)).

Oñon egin esapidean ere erabiltzen da (Larm oñon egin “gruñir”, Añib oñon ta oñon egin ‘asko, gehiegi hitz egin’). Izen gisa ere jasotzen du Harr-ek, oñona “grognement, cri du pourceau” (bizk.).

► Bokalaren asimilazioz azaltzen da, jatorrizko *iñon (< *einon) batetik. Forma honetan atxiki da hobekienik jatorrizko partizipioaren itxura, ik. jarraian iño, bukaerako -n galduta, baina bokalaren asimilaziorik gabe. Inotsi eta *-io- aditzekin bilduta, hitzaren jatorrizko esanahia ‘soinu egin’, ‘marmar egin’ moduko zerbaitera hurbildu daiteke; esanahi orokor horretatik azaldu behar da oñon/iño-k dituzten ‘kirrinka’ eta ‘astoaren arrantza’, ‘txerriaren kurrinka’ adierak.

iño (~1520: Isasti). ■ Isastiren atsotitzean dokumentatzen da: idiak erausi bearrean gurdiak iño, <inno> idatzita. Harr-ek eta Azk-ek “son strident que rend une charrette dont l’essieu tourne d’une pièce avec les roues” eta “gruñir” esanahiak ematen dizkiote, hurrenez hurren; biek aipatzen dute Isastiren adibidea. Bestalde, Harr-ek berak bizk., gip. iñoa “braiment de l’âne” dakar, iñoaz dago astoa adibidearekin.

► Formaren aldetik, partizipioa dela argudia daiteke, *iñon > iño proposatuta, amaierako -n galduta (cf. igan/igo, etab.). Funtsean, beraz, oñon-en aldaera bat baizik ez da, ekialderagokoa; ohar bedi Isastiren atsotitzaren bertsioak ditugula oñon-ekin ere, cf. RS idiak oñon bidean, gurdiak, Bonap idijak oñon biarrian, burdijak oñoten (bizk.).

♦♦ inotsi (1745: Larm). ■ Larm-ek eta Añ-ek dakarte, eta Azk-ek orokortzat ematen du (baina ez da lehenagoko testuetan agertzen). Aditz moduan adizki trinkoak ditu; esanahia ‘jariatu’, ‘(euria, etab.) ari izan’ da (Añib (gip.) elurrari iñotsi, (bizk.) edurra iñotsi), edo ‘euria ari izan’ (Larm baziñotsan, biñotsan “estaba lloviendo”, Añib biñotso “llueve”).

Izen moduan ere agertzen da, iñutsi aldaeran, ‘erauntsi, ekaitz’ esanahiarekin (Azk (bizk.)).

► Osaeraz, pentsa daiteke *einon aditza dagoela honen oinarrian, -tsi bukaerarekin; atzizki itxurako bukaera honi buruzko xehetasunetarako, ik. eutsi eta ebatsi. Esanahiari dagokionez, pentsatzekoa da oinarrizko ‘marmar egin’, ‘soinu egin’ batetik ulertu behar dela, *-io- eta iño-rekin lotzeko: euriak erortzean egiten duen soinuari lotu behar zaio esanahia, beraz. Bestalde, *-io- eta inotsi aditzen arteko hurbiltasunaren adierazgarri da badinotso adizkia, ‘euria ari du’ zein ‘esaten dio’ adierak izan ditzakeena.

eusi. ■ RS-n ageri da, ‘zaunka’ esanahiarekin (txakur andiak eusi andia). Larm Supl-en jasotzen da, eta aditz moduan ere bertan ematen da (segur aski eusi egin esapidetik aterea; cf. infra).

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

eusi egin (RS [ezin eusi daian orak inziria]).

► Osaeraz, *e-nosi dela proposa daiteke, eta, inotsi-ren aldean, e- aurrizkia baitu eta ez i-, argumentu sarean datiborik gabeko aditza litzateke, eta hortik duke ‘zaunka egin’ (< ‘zarata egin’) esanahi soila. Aski zahartzat jo behar da, ez baitu afrikaturik. Euskara hitzaren oinarrian ikusten du eusi ‘zaunka’ hau Humboldtek (ik. han).

! inarrosi (inh- 1571: Leiz (+ ih-)). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak, dira, alde batetik, kontsonante sudurkaridunak: inharrosi (lap., bnaf.), inarrosi/iñarrosi (gnaf., bazt., bnaf.), inarrotsi (gnaf.), iñarrausi (gnaf.), inhaurretsi (lap., bnaf.), iñarrusi (Larm), iñaurrasi (Larm), iñardausi (Añib), intharrosi (bnaf.) eta inarrostu (Zubiri).

Bokalen artean hasperena dutenak dira iharrosi (lap., bnaf.), iharrausi (lap.; ĩhãrr- zub. (Larrasket)), iharrusi (Hbarren), iharausi (Artxu) eta iharrotsi (Goihetxe); hiatodunak (edo -y- epentetikoa dutenak), aldiz, iarrosi (gnaf.), iardausi (Larm), ierrutsi (Nafgip.), iorrutsi (Nafgip.), iyerrautsi (Nafgip.) eta iyerrotsi (Nafgip.).

Bokalen artean -d- dutenak dira idarrausi (zar., erronk.), idarratsi (zar.), idarrosi (zar.) eta idardausi (bizk.); -l(l)- dutenak il(l)arrosi (Arak (gnaf.), Lizarg), illerrosi (gnaf.) eta illorrosi (gnaf.); -g- dutenak igardausi (bizk.) eta igurdausi (bizk.); -r-rekin irardausi dago (bizk.; Larm). Jardausi (bizk.), irdarausi (bizk.) eta ligurdausi (bizk.) ere ageri dira.

Esanahi nagusia ‘astindu’ da (Leiz iharros albaitzinezate zuen oinetako erhautsa, Maister tentazioniak hanitx gisaz iharrausten dü, Astar erropia irardausi); ‘ihausi, inbuluzka ari izan’ (Egiat), ‘ondotik ebaki’ (Añib), ‘igurtzi, marruskatu’ (Azk (bizk.)) eta ‘eskuz aletu’ (Azk (zar., erronk.)) adierak ere ageri dira.

Izen moduan ere erabiltzen da, ‘inarroste’ (Larm, Const, Aspiroz (gnaf.)) eta ‘kemen’ (Azk (bizk.) irardausi onekoa) esanahiekin.

Izenondo moduan ‘muker, zakar’ (Larm) eta ‘moldegabe (ibilkeran)’ (Irig (gnaf.)) adieretan ageri da.

ezin inarrosizko (inh- Pouv), inarrosaldi (inh- FedProp 1876), inarrosarazi (iha- Duv), inarrosdura (iha- Duv), inarrosgarri (iha- Duv), inarrosigabe (inh- Pouv), inarroska (inh- Etxeb), inarroskatu (‘zakar’: Herria 1960 [alemanaren elhe inharroskatuak, italianoaren edo españolaren musika airosa]), inarroskizun (iha- Harr), inarrosle (iharrosle, iñarrusle Larm; Laf [predikari inharroslea]), inarrosmendu (He [begiratu behar zare zure bihotzari ajitazione eta inharrosmendu handirik ematetik]), inarrostaile (iñharrostzaille Urte), inarrostari (iñarrustari Larm), inarroste (Añib [(Jangoikoak) gure onerako biralduten deuskuzan kastiguak… iñardausteak, astinduteak]).

► Osaeraz, objektu + hau(t)si da, Mitxelenaren ustez (1977b: 264; artikulu berean, *i(h)ar + edun ematen du jardun-entzat), cf. ausi aldaera (FHV 289); au > o diptongoaren bakuntzez azaltzen ditu -osi aldaerak (FHV 96). Gure ustez, ino eta inotsi-ren familiakoa izan daiteke, -da- eta -ra- artizkiekin: *edaranotsi litzateke protoforma, eta *irarrosi genuke ohiko bilakaeraz (*irarrausi berreraikitzen du Mitxelenak, FHV 340-341); egia da, inardun eta inardetsi kideek bezala, badituela zailtasun fonetiko zenbait, harrigarri ez dena aspaldi fosilduriko aditz-sail batean. Sudurkari etimologikoaren aztarnaz uler litezke ina- aldaerak, edo r-rr dardarkari bikotean lehenaren disimilazioz; orobatsu iha- aldaerak, bokalarteko sudurkariak hasperena eman duelakoan. Idarrausi-rako, berriz, cf. zirar/zidar, berar/bedar, etab. (FHV 228, 315). Aukera honetan, hautsi-ren gurutzaketaz edo azaldu behar dira -au- diptongoa duten aldaerak. Bestalde, berrikuntza da -rd- taldea irardausi eta halakoetan; antzeko taldeen sorrerarako, cf. gerra > gerla, lauren > laurden (FHV 340-341).

Esanahiari dagokionez, ino-ren familiako ‘soinu’ edo ‘kirrinka’ moduko adieretatik abiatu beharko da, metonimiaz soinua zerbait astintzen denean egiten delakoan; ildo berean, ‘kirrinka’ bezalakoetatik aski hurbil egon daitezke hitzaren ‘igurtzi, marruskatu’ moduko adierak. Irudizko erabileretatik ulertu behar dira ‘muker, zakar’, ‘moldegabe’, ‘kemen’, etab. Bestalde, hitzak ez du ‘hautsi’-tik hurbileko erabilerarik, eta horrek ere Mitxelenaren proposamenaren kontra egiten du.

erauntsi (1545: Etxep [diraustazu]; eraunsi 1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak dira, alde batetik, kontsonante sudurkaridunak: eraun(t)si (bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zar., erronk., zub.), eauntsi (bnaf., zub.), erauntzi (gip., gnaf., lap., bnaf.), irauntsi (bizk.), irauntse (zub.), eta bestetik sudurkaririk gabekoak: erautsi (bizk., bazt., bnaf.) eta irautsi (bizk.).

Izen moduan erauntsia aldaera ere aurkitzen da (Pouv, MarIlhab; cf., gainera, erauntsiaka).

Aditzak forma trinkoak baditu: baneraunsa (Leiz), deraunsa- (Haranb), darauntsa- (Ax), darontsa- (GasZar), derautsa- (OñatEsk), dirausku (Añib), zirauntsan (JJMogel), etab. Etxeparek dakarren alokutibozko diraustazu ‘jotzen nau’, erautsi partizipioari dagokio segur aski; bazirauntzen (Uriarte) ustezko irauntzi partizio-formari legokioke.

Aditz moduan honako esanahiak ditu: ‘eraso, jo’, hirupertsonadun gisa jokatua (Etxep biotzian diraustazu… zure orduko doloriak, Leiz aireari baneraunsa bezala, Mogel tris traska dirautsagu (linuari) / erruki bagarik); ‘(haizeak) jo’ (Leiz eraunsi ukhan dute haizek); ‘soinu egin’ (EtxZib trunpetak erauntsiren du, OñatEsk begiraturik ete derautsan… kanpaiak); ‘(-rantz) jo’ (EtxZib haren gana darauntsagu nola uhiñak kostara]); ‘(-i) egon’ (EtxSar bi izen… gauza diferentetara daronsatenak); ‘jardun’ (Egiat ofizio hortan erauntsi direnetarik, ArreseB erretxiñolak pozik / kantetan erautsan); ‘(euria, etab.) egin’ (OihAtsot othoi sainduari, deraunsano ekaitzari, Lizarg ala nola elur-lumak erortzen baitire anitz drauntsalarik, Egiat düründa ta ekaitzak… erauntsi ziradian); ‘erorarazi’ (Lizarg Jangoikoak etziote eraunsten jaiean mana gura, Goihetxe zeruak… zigorrada hau duela / erauntsi gure gaiñera); ‘erasi, berriketan ari izan’ (Larg egiak othe ziren Salomonez zarauntsaten guziak); ‘esan’, batez ere bizkaierazko testuetan (Mogel Jesu Kristok fariseo dongai zirautsena, Uriarte dirautsu samurtasunik andijenagaz) eta ‘jario’ (Larm, Harand balsamu gozoa erausten da batzuen bihotzetarik bertzen bihotzetarat).

Izen moduan, esanahiak dira: ‘ekaitz, eraso’, ekialdean (Pouv erauntsia izigarrizko haren erdian, Maister emazü zure mania aizer eta erauntsier, Mburu aize ta eraunsi gaiztoetatik gordetzeko), ‘berriketa’ (Larg erauntsien ixil-araztea, Mogel mundukuen irauntsi ta iraun emote guztijak gaiti), ‘hizketa’ (Mogel irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da, ta igituko ez da ezertara) eta ‘eraso, oldar’ (Larm, Imaz).

erauntsios ‘agirakari’: Harand (ofizio hori egiñ behar da eztiki eta gozoki; ez erauntsios baten gisa); jatorri erromantzeko -os atzizkiarekin.

erauntsi-adar (“tromba de una borrasca” Azk (zar.)), erauntsiaka (‘erasian’: Duv [oste guzia erauntsiaka haritu zen Moisen eta Aaronen kontra]; ‘gogotik (euria ari izan)’: Duv), erauntsialdi (“castigo” Azk (bnaf.)), erauntsian (‘erasian’: Larg), erauntsiketa (“tempestad” Azk (gnaf.)), erauntsiki (‘ekaitz’: Pouv), erauskunde (‘jario’: Harand [bihotzetik bihotzera… sentimenduen jaidura eta erautskunde batez]).

*Eranotsi protoformatik azal daitezke aldaerak (*eraunsi-ra iritsi zen Uhlenbeck, ik. behean), eta, *e-ra-nots-i zatituta, inotsi-ren faktitiboa litzateke, besterik gabe. Oinarrizko *eranotsi > *eraõtsi > *eraũtsi > erauntsi bilakaera bat proposa daiteke (ik. erausi afrikatuari buruz), diptongoaren ao > au bilakaerarekin, eta sudurkaritasuna kontsonante gisa berrezarrita (cf. garaun, eskribaun, bilaun, etab.; FHV 152). Bokalarteko dardarkaria galdu da eauntsi-n, berranalisiz azaltzen da zub. irauntse-ren bukaera (cf. orraziorraze, FHV 129-130), eta sudurkaria ez da kontsonante gisa berrezarri erautsi eta irautsi aldaeretan; ez dago argi nola azaldu behar den erauntzi-ren lepokaria. Izena den erauntsia-k artikulua bereganatu du.

Batera bildu zituen edasi, erasi, erausi eta iraunsi Uhlenbeckek (1891: 203), proposatuz *eransi edo *eraunsi batetik azal zitezkeela denak; ik. behean erasi eta erausi.

Esanahiari dagokionez, inotsi-ren ‘jariatu’ eta ‘(euria, etab.) ari izan’ adierak hartu behar dira aintzat, abiapuntu gisa: cf. hitzaren ‘(euria, etab.) egin’ eta ‘jario’ bera. Irudizko erabileretatik sortuak dira ‘esan’ eta ‘erasi, berriketan ari izan’ modukoak, eta lotura argitzen du hitz jario esapideak. Bestalde, inotsi-ren oinarrian dagoen ino-ren ‘soinu egin’-ekin lotzen da, ageri denez, erauntsi-ren ‘soinu egin’, eta hortik azaldu behar dira ‘jo’-rekin lotzen diren adiera guztiak (‘(haizeak) jo’, ‘eraso, jo’, ‘erorarazi’, ‘(-rantz) jo’, ‘(-i) egon’, ‘jardun’), soinuaren sorburu gisa ikusten baita jotzearen ekintza.

erausi (~1520: Isasti). ■ Erdi-ekialdeko hitza (gip., gnaf., bazt., bnaf., zub.). XIX. mendearen bukaeraz geroztik bizkaierazko zenbait testutan ere ageri da (cf., gainera, erauste Astar-engan). Aldaerak dira erausi (gip., gnaf., bazt., bnaf., zub.), erhausi (bnaf.; Lecl, Duv), herausi (bnaf.), hãũsi (zub., Larrasket), eausi (bnaf.) eta ehüsi (bnaf.). Aditzak forma trinkoak baditu: darauskiote (Larm), zerausa- (Mburu), badarauste (AgirAst), etab.

Aditz gisa, esanahiak dira ‘marru egin’ (Isasti idiak erausi bearran, gurdiak ino), ‘hitz egin’ (gehienbat peior.) (Larm zer darauskioten ere eztakitenak), ‘esan, adierazi’ (Mburu erausia gatik zerbait guk orduan) eta ‘zaunka egin’ (Lecl).

Izen gisa, esanahiak honako hauek dira: ‘berriketa’, batez ere gip. (Larm berriketak, txorakeriak eta erausi alperrak, Mburu beren bidebageko erausi arroz), ‘zaunka’, ekialdean (Barbier zakur erausi frango). TxAgir-ek eta Etxanizek ‘erauntsi, ekaitz’ esanahiarekin darabilte. Ik. erauntsi, erasi.

erauskidatu “contar, referir” Larm, Birjin; -kidatu da bigarren osagaia, kide + -tu, cf. Larm-en beraren aitakidatu, gogakidatu, jauzkidatu, etab.; cf. behean erauskide.

erausialdi (Arana [San Inazioren bizitza neurrizko erausialdietan]), erausian (‘berriketan’: AgirAst [ez maisian egiteko, ta erausian]), erausi egin (‘inusturiak hots egin’: Zaitegi), erausi eta erausi (‘zaunkaka’: Barbier), erausika (Eskuald 1908 [xakurrak gau guzia ehausiaka etxearen barnetik]), erausiz (‘zaunkaz’: ehausiz Larrasket (zub.)), erauskide (‘adierazpen’: Birjin [non munduko hantustekerien erauskideak ezpaitzautzun bihotza batere hunkituko]), erausle (“parlador”, “replicón” Larm; Mburu), erauste (Astar [erauste edo erreplikak]; cf. erausle Larm).

► Funtsean, erauntsi-ren aldaera da; baliteke sudurkaria kontsonante gisa ez berrezartzeagatik garatu ez izana afrikatua, *eraõsi > *eraũsi > erausi; honek ondorioak lituzke balizko -tsi/-tzi atzizkiaren berreraiketarako. Jatorrizko *eranotsi protoformaren -n- sudurkariaren alde mintzo dira zub. hãũsi, baina baita herausi eta erhausi ere, hauetan *eranosi > *erahosi > *heraosi > herausi bilakaera ikusita, sudurkariaren ondorengo gisa azaleratzen baita hasperen lekualdatua (ik. euskara); *ehausi baten aldaera da ehüsi.

Esanahiari dagokionez, cf. ino, eta irauntsi bera.

erasi (~1557: OihAtsot; edaste ~1557: OihAtsot). ■ Gehienbat ekialdeko hitza; Larm, Lardiz eta XX. mendeko hegoaldeko zenbait autorerengan ere ageri da.

Aldaerak dira erasi (bizk., gnaf., lap., bnaf., aezk., zub.) eta edasi (OihAtsot, Leiz). Adizki trinkoak ditu: dadasate- (Leiz), derasate- (Haranb), bailedask’ (Oih), zarasan (Argaiñ), badarasate (Larm), etab.

Esanahiak dira ‘hitz egin’ (gehienbat peior.) (Leiz eztezazuela anhitz edas paganoék bezala, GasZar zeri darasat hunenbertze?), ‘esan, adierazi’ (OihAtsot haurrak athean duena erasi, sukaldean zuen ikasi), ‘agiraka egin’ (Ax) eta ‘hots egin’ (Ax gurdi kargatuak badarasa). Hitzaren adibidetzat jo izan da BizkOlerk-eko nizaz eras daizu gura dozuna (ik. behean). Ik. erausi; cf. erasia.

eraskitz “verbo” Larm; Kardab; eras- + hitz, neologismoa, baina badirudi txistukari ondoko hasperena herskari bilakatzen delako araua gogoan harturik sortua dela, cf. bazkari, askari.

erasaldi (Aierbe EuskEsn 1915), eraskail (Hbarren [erro guziak ez eraskailekin]), eraskeria (‘berriketa’: Urte), erasketa (“eloquentia” Orixe), eraskin (“comentario” Azk (gip., gnaf.)), eraskindu (Azk [jai ederra eraskintzen ari ziran]), eraskunde (FedProp 1908 [nola… onhets ere detzaketen holako eraskundeak]), eraskuntza (FedProp 1907 [bere eraskuntza eder eta sarkhorra eginik]), eraslari (‘berritsu’: Urt), erasle (Leiz [eztituk solament alfer egoile, baina edasle ere]), erasmen (‘iragarpen’: FedProp 1911), eraste (edasle OihAtsot [edasle handia ezta bethi minzo egia]; Ax [barren hartan dioenaz egin kontu, eta ez iendearen erasteaz]; ‘(gurdiaren) hots’: Ax).

► Badirudi erausi-ren aldaera gisa hartu behar dela, besterik gabe, diptongoaren bakuntzearekin; au > a bakuntzea aditz zaharrekin maiztasun handiarekin gertatzen dela nabarmentzen du Mitxelenak (cf. jaulki/jalki, FHV 90). Bestalde, edasi aldaerarako, -r- > -d- bilakaeraren antzinatasunaz ohartarazten du (cf. ireki/ideki, FHV 299).

Esanahiari dagokionez, cf. erausi-ren ‘hitz egin’, ‘esan’, etab. BizkOlerk-eko <eras>-ek erraz adierazten du, eta ez da hitzaren adibide: egin laguntzailea duten perifrasietan ez da aditzoinik erabiltzen, are gutxiako -i partizipiodun aditzekin (Mounole 2007: 84-85).

erasia (1635: Haranb). ■ Ekialdeko hitza (bazt., lap., bnaf., aezk.); Azkuek bizk. aipatzen du, eta XX. mendeko bizk. eta gip. zenbait autorek ere badarabilte. Erasia aldaeraz gain, erasi (Salab-ez geroztik) eta erasa (Azk (bizk.)) ere badaude.

Esanahiak dira ‘hizketa, berriketa’ (gehienbat peior.) (Haranb Iaunak enzun du ene nigarren erasia, Xurio iendeen erasia gaixtoen kontra), ‘agiraka’ (Birjin ezpadut orai merezi erasia hauen aditzea), ‘esaera zahar’ (Duh munduko masimez eta erasiez, Azk (bizk.) antxiñako erasak), ‘zurrumurru’ (Azk (bnaf.), Ox ogi buruek diote baltsan erasirik gozoena).

erasia-egile (‘agirakari’: Duv), erasiaka (Duv [erasiaka zauden bada juduak haren kontra]), erasian (Larg [farisauak erasian zauden bere artean]), erasiaño (JEtxep), erasiatsu (‘agirakari’: Duv), erasiatu (Lhande, Leon [erasiatu zituen, phizturik ikusia zutenak etzituztelakotz bihotz-gogorrez sinetsi]), erasiatzaile (Herria 1956), erasiaz (Birjin [ber-ama mengoarik gabe erasiaz abiatzen zitzaioenean]), erasietan (StPierre [gaitzeko erasietan ari ziren]).

Erasi bera da, izen gisa erabilia eta artikulua beretuta (ik. goian erauntsia izena); funtsean, beraz, erausi izenaren aldaeratzat jo daiteke, diptongoa bakunduta.

! eresi (1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua. Aldaera hedatuena eresi da; berezko -a-rekin darabilte zenbait autorek (EtxZib, Harizm). IbargC-ez geroztik -z-dun aldaera ere ageri da batzuetan.

Testuetan aurrenekoz lekukotzen den esanahia ‘hil-kantu’ da (Leiz eresiz kantatu drauzuegu eta eztuzue nigarrik egin); esanahi honekin aipatzen dute Garibaik (“endechas”) eta IbargC-ek (“cantaban… los hechos heroicos de los difuntos”). Heriotzari lotua ez den kantuaz ere esaten da EtxZib-z geroztik (zuhaitzetan kontenplatzak xori bele guztiak, / bere kreatzailleari formatzen eresiak).

Añibarrok ‘istorio, gertakari’ esanahiarekin darabil (iñoren bizitzako gauzaak yakin ezinik edo bazterretako ereziak ta errondoak batu ezinik ibili zareanez).

XIX. mendearen azken urteetatik ‘musika’ esanahiarekin darabilte zenbait autorek, batzuetan Arana Goirik sortutako eres aldaeran (AranaG eres au, Mokoroa eresi gozoari asea eman gabe, Lauax eresa baiton eder); eres forma, bestalde, musikari lotutako hainbat eratorritan ere ageri da (ik. behean).

Aditz moduan ere ageri da, aurrenekoz Lazarragaren bi adibidetan, ‘deitoratu’ esanahiarekin (aide baga bakotx nago / desditxadeau eresketan; bertati jasartenax eresketan). XIX. mendearen bukaeraz geroztik, ‘kantatu’ esanahiarekin erabiltzen da, batzuetan -tu partizipio formaz (TxAgir ze neurritan erestu eban, Etxeita erezi edo kanta ebazan… koplak). Erestu-ren beste adierak dira ‘musika bihurtu’ (AranaG) eta ‘musika sortu’ (Garit).

eres-aldaketa (‘fuga’: Garit), eresaldi (Azk [guztiz ederra izan zan (kantarien) erestaldi guztia]), eresaldu (‘musika sortu’: Arriaga), eres-antzerki (‘opera’: Garit), eresarazi (ereserazi EuskEsn 1911), eresatu (-au AranaG), eresbatza (-batz BeraLzM, Euskera 1919-1920), eres-egile (Bera, Garit), ereserki (‘himno’: AranaG [Euzko-Abendaren Ereserkija]), ereserti (‘musika (artea)’: AranaG, Garit), eresertitza (‘musika-sortze’: Garit), eresgile (AranaG [Arriagatar Jon Kixostoma eresegille andija]), eres-hots (Enbeita [santzoka dabiz eresotsian]; ‘hil-kantu’: erestots Arriand), eresian (Azk (zub.: hori beti bere eresian “ése siempre en su estribillo”; erasian-en aldaera ere izan liteke); erezian asi TxAgir; eresietan asi TxAgir), eresidun (Lekuona [eresidun antzerkia]), eresi egin (‘musika sortu’: eres e. AranaG; ‘eresiak kantatu’: Olab), eresiketa (‘kantu’: TxAgir), eresi-lelo (‘kantu-doinu’: Orixe), eresintsu (‘armoniatsu’: AranaG), eresitxo (Azk), eresi-soinu (Enbeita), eresi-soinuan (eres-s. Enbeita), eresi-tresna (Kkiño), eresi-zale (Azk [gure adiskide eresi-zale batek]), eres-jole (Kkiño), eres-jole-talde (EuskEsn 1913), ereskai (‘olerki’: erezkai Azk; ‘doinu, musika-lan’: eresi-gai EuskEsn 1913), ereskaitz (“no armonioso” eresgaitz Lizardi), ereskera (EuskEsn 1913), ereski (‘musika-lan’: AranaG), ereskida (‘orfeoi’: erez- Azk), ereskide (‘harmonia’: AranaG, Garit), ereskidetu (Garit), ereskidetza (Garit), ereskin (‘musika-tresna’: AranaG, Garit), ereskintza (‘orkestra’: Garit), ereskitasun (Lizardi [esanaren ereskitasunari… zor zaio berea]), ereskitsu (‘harmoniatsu’: -kitxu AranaG), ereskizun (‘kontzertu’: EAEg; ‘kantuz goratzeko gai’: Olab), ereslari (‘olerkari’: eresilari Arana; ‘musika-sortzaile’: AranaG; ‘kantari’: erez- Ezale 1897), eresle (‘kantari’: Azk; erezla Azk), eres-maila (‘musika-eskala’: Gaztelu), eres-neurki (‘konpas’: Garit), eres-neurri (‘konpas’: EuskEsn 1912), erestailu (‘musika-tresna’: Olab), erestelkin (‘gramofono’: Garit), eresti (AranaG [Gernikako Arbolaren erestija egin eban]), erestitza (‘musika-lan’: Garit), erestoki (‘elizako koru’: TxAgir).

► Mailegutzat jotzen du Azkuek (1990 [1922]: 17), grezierazko elegeia-tik hartua dela dio, eta frantsesezko eledxia ahoskamoduaren bitartekaritzaz euskarara iritsia. Honek azaldu lezake zergatik ageri den -a berezkoarekin zenbait autorerengan.

Alabaina, zaila dirudi frantsesetik harturiko mailegua bizkaierara eta Arabako euskarara iritsi izana: hitz honek ez zuen bizitasun handirik izan hizkuntza galo-erromantzeetan, eta frantses zaharrean 1500etik aurrera dokumentatzen da (FEW 3, 212b, elegia); gaskoiz ere ez dugu aurkitu hitz honen bizitasun zantzurik.

Ez du maileguaren azalpenaren alde egiten euskarararen barreneko hitzaren zabalkundeak ez eta, besteak beste, Lazarragaren aditz erabilerak. Gure ustez, ordea, egokiagoa da erausi/erasi-rekin lotzea, asimilazioz eta izen bilakatua erasi > eresi. Esanahiaren aldetik, aditz horietako ‘hitz egin’, ‘hots egin’, ‘esan’ adieretik abiatu beharko genuke, eta ‘istorio, gertakari’ ← ‘hil-kantu’ ← ‘kantu’ bilakaera batean pentsatu, eta esanahia are gehiago zabalduta, ‘musika’. Lazarragaren ‘deitoratu’ ongi lot daiteke ‘hil-kantu’-rekin (ik. deitoratu), baina baita ino-ren familian aurki daitezkeen ‘marmar egin’ modukoekin. Bereziki hurbil geratzen da erasi-tik Azkuek zubereraz jasotako hori beti bere eresian “ése siempre en su estribillo”.

! erosta (~1580: IbargC <he->). ■ Bizk. hitza, jada IbargC-en aipatua; Larramendik ere jasotzen du, eta XIX. mendearen hasieraz geroztik zenbait testutan (batez ere bizk.) ageri da. ‘Eresi, hil-kantu’ da, baita ‘auhen, deitore’ ere (IbargC los lloraban… cantándoles sus herostas en versos y coplas, Zabala orren erostak / azal utsak, Uriarte ots egingo die… progua egitera erostak egiten dakitenai).

◊ Bearnesezko aurost “chant funèbre” (LespyR s.v.) hitzak euskal jatorria duela pentsatu izan da: Rohlfsen (LeGasc §86) azalpena jasotzen du Chauveauk (FEW 25, 281b, auri), zeinaren arabera auri “gémissement, complainte” eta osti “cri” hitzen elkarketaz osatua den auròst. Egiari zor, Azkuek badakar auri-rentzat “endecha” esanahia ere (frantsesez “complainte” itzulia), aski ongi doakiona aurost-en ‘eresi’ esanahiari. Baina osti “cri” horrentzat adibide bakarra baizik ez dugu, Daskonagerreren Atheka-gaitzeko oihartzunak obrakoa —xix. mendekoa, beraz—, eta ezaguna da euskal testu hori berez frantsesezko jatorrizkoaren halamoduzko itzulpena izan zela; baliteke itzultzaileek Larramendiren osti “sonoro” (hots + -ti, noski) adjektiboa izen moduan erabili izana, edo osti ‘trumoi’-ren erabilera zabaldua edo metaforikoa egin izana.

Nolanahi ere den, Rohlfsen auri + osti osaera ez da egiantzekoa bearn. aurost-entzat. Egokiagoa da erosta-rekin lotzea; honela, hitz bearnesaren bokalismoa geratzen da azaltzeko. Bearnesaren barrenean e- > au- ezin azal badaiteke —erromanistek dute hitza horretan—, aukera bat da au- horren jatorria euskal hitzaren aitzinformaren batean bilatzea. Auzia ebazteko asmorik gabe, gogoan har genezake erausi-n badugula -au- diptongoa (etimologikoki erosta-rekin lotu dugu aditz hori, ik. behean); azalbide honetan, honen antzeko bilakaeraren batean pentsatuko genuke: eusk. *erausta > bearn. *aurest metatesiz, eta *aurest > aurost bilakaera azaldu beharko genuke bearnesaren barrenean.

erosta batean (Enbeita [burdiñazko kaiolan dago / erosta baten]), erosta egin (‘deitoratu’: Bilbao), erosta eragin (Zaitegi), erosta jo (Erkiaga [gau osoan erosta joten txinoderreme isilari]), erostaka (Azk Ezale 1897), erostan (Etxeita), erostari (“endechera”, “plañidera” Larm; Zabala), erostatu (Larm).

► Aukera bat izan zitekeen bearnesezko aurost “chant funèbre” izatea euskal hitzaren jatorria. Baina bearnesez ez dute ondare zaharreko hitz moduan aztertzen (are, euskaratik mailegatua dela uste dute erromanistek, ik. goian) eta gainera euskal hitza soilik mendebaldekoa izateak ez du bat egiten gaskoitiko maileguek euskararen barrenean izan ohi duten distribuzio geografikoarekin.

Horrenbestez, euskal ondareko hitza dela argudia daiteke, eta pentsatu erausi-ren eratorria dela, -ta atzizkiarekin (< -da, ik. han). Herots-en gainean osatua izateak aurka du bi hitzen banaketa dialektala: ekialdekoa da herots eta mendebaldekoa erosta.

Ez dirudi hitzekoarekin lot daitekeenik ‘-tara’ esanahidun -ta: ekialdekoa da berau, eta ahota-rentzat, esaterako, lap., bnaf. eta zub. markak dakartza Azkuek (Morf §105). Bada, bestalde, bizk. -ta bat (cf. giberrita, gixonta, gogorta, Morf §317), baina ez dirudi balio ttikigarri hori ere hitz honetakoa denik.

Aukera egokiagoa dirudi sorta, hazta eta halakoekin lotzeak. Bestela, esanahiaren aldetik, aditz-izenetako -te dagoela pentsa liteke, baina -te-ta aldaketa gertatu dela onartu beharko genuke, balizko *eroste baten aztarnarik utzi gabe (cf. lora, andraFHV 128).

Esanahiaren aldetik, erausi eta erasi-n dugun esatearen ekintza orokorraren barrenean kokatu behar dira ‘eresi’ eta ‘auhen’.

AgudTov-en ustez, batez ere zub. den erots ‘soinu, zalaparta’ ekarri behar da gogora hitz honen etimologiaz ari garenean; eresi hitzarekin erkatzeko aukeraz ere mintzo dira.

! herots (1657: Oih). ■ Ekialdeko hitza (gnaf., bnaf., zub.). Aldaerak dira herots, herotx, heotx, herrots, hiots eta ehots (zub.), heots (bnaf., zub.) eta erots (gnaf.).

Esanahi nagusia ‘hots’ da (Belap herots handi Zelütik jiten zen bat, Maister Jinkuaren hitzaren herots txipia); gnaf. ‘kazkabar aurreko hotsa’ adiera du (Azk/Izag, Lizarg goibel ilun disimulatu bat egon ta egon erots ixil bateki sor sorra). ‘Ospe’ esanahiarekin ere ageri da Oihenarten hiztegitxoaz geroztik, non zub. markarekin ageri baita (Belap egiazko saintütarzüna eztela herots handitako gaizen egitia).

herosdun (‘ospetsu’: Oih [oin, tipiz, herotsduna]), heroska (Azk (zub.)), herosti (Intxpe [jentetze herotsti handi bat]), herostioi (“bullanguero” Azk (zub.)), herots egin (Maister [kanpuan herots egiten dian botzari]), herotsetan (Eskuald).

► Esanahiaren aldetik hots-ekin lot badaiteke ere (cf. hots-en ‘ospe’ adiera), formaren aldetik hastapeneko er- zer litzatekeen ez legoke argi. Bestelako aukerak aztertzekotan, agian *eranots proposa daiteke, erauntsi-ren familiari lotuz, esanahiaren aldetik arazorik gabe (familia honetan badira euriaren hotsari loturiko adierak, hitzaren ‘kazkabar aurreko hotsa’-rekin lot litezkeenak). Bilakaera zehatzari dagokionez, badirudi *eranots > *erahots > *heraots > herots moduko zerbait proposatu beharko genukeela.

Proposamen honentzako eragozpena da, ordea, erauntsi bera izatea *eranotsi aitzinformaren ondorengoa. Horretaz gain, aldaera zenbaiten xehetasunak ez leudeke argi: *erhots batetik azaltzen dira hobekien herrots eta ehots —lehenerako, cf. orhoit/orrhoit (FHV 329, 5. oh.); bigarrenerako, cf. hitz horren beraren ohitu aldaera—, eta badirudi *erhots horretara iristeko urrats gehigarri bat beharko genukeela, herots > erhots. Ez dago argi zenbateraino litzatekeen egokia proposamen hau kronologiaren aldetik, onarturik gerora sorturikoak beharko luketela errots eta ehots.

♦♦ euskara (1545: Etxep (h-); eskera 1562: Land; ũskera 1571: Garibai; eskara 1627: EtxZib; uskara 1674: BeraGut; eskuara 1692: MDass; ik. Erdi Arokoak). ■ Hitz orokorra (erdara-ri kontrajartzen zaio). Oro har, forma -era-dunak mendebaldekoak dira (arab., bizk. eta gip. gehiena), eta -ara-dunak, berriz, ekialdekoak. Forma hasperenduna (heuskara, heskuara) Leizarraga, Etxart (cf. Egiat hüskaldun) eta, Etxeparegandik hasita, hainbat baxenabartarrengan aurkitzen da (Lopez, Salab, Bordel; cf. Laphitz heskualdun). Hasierako diptongoa euskera forman gorde da gehienbat; lap. eta bnaf. (gehi bazt.) eremuan esk(u)ara gailentzen da euskara-ren kaltean (MDass, Goihetxe eskoara); erronk. eta gnaf. zati batean uskara dago eta zubereraz üskara (Oih, Tartas euskara); mendebaldean, euskera-z gainera, eskera dago Landuccigan (eskuera ere jaso izan da zenbait puntutan), eta euskeera bizkaitar batzuengan (JJMogel, frBart). Mendebaldean, leku askotan bederen, azentu markatua du: euskerà (galderà bezala, adibidez, eta galerá ez bezala).

XX. mendean euzkera erabiltzen dute zenbait bizkaitarrek, Arana Goiriri jarraikiz: euskera darabil 1897 arte hark, eta orduz geroztik euzkera, bere ustez e(g)uzki-rekin lotua dagoelako jatorriz (Pagola 2005: 156-161); ik. behean euzko.

Elkartuetako lehenbiziko osagai moduan erabili izan da, nahiz eta euskal baino askoz gutxiago (Oih euskara / kobla honzalen eskuetara, frBart euskeera-erri guztietan); izenondo bezala ere badira adibide banaka batzuk testuetan (MarIlhab ortographa eskuara, ArmanUsk armanak üskara). ‘Euskaraz’ balioarekin ere ageri da bizkaierazko testu batzuetan (Mogel egizu euskera).

Euskal elkartu askotan ageri da. Kasik esan liteke hizkuntza idatzian (izenaren aurretik doan) izenondo bihurtuz joan dela. Iparraldean euskaldun erabili izan da hegoaldean euskal erabili den kontestu askotan. Badirudi XIX. mendean hasten dela zuzenean hizkuntzarekin ikustekorik ez duten gauzei aplikatzen (adib. ArreseB euskal oiturak; cf. Elizanb eskualdun arbola; nolanahi ere, cf. behean Euskal Herri).

□ Erdi Aroan, zinez aurreratu lezake lehen lekukotasuna Marzuq ibn Uskara pertsona izenak; Uskara izeneko norbaiten seme da Marzuq, VIII. mendeko buruzagi musulmana; XI. mendeko Al-Udri andalustarraren kroniketan ageri da izen hori (ik. de la Granjaren itzulpena, 1967: 509). Miguel Erdara (SJuan 1276) izenarekin konparatzen du Peillenek (1995), eta proposatzen du Uskara hori ere antzeko izendapena izan daitekeela; halaxe galdetzen du Cañadak ere (1980: 8): “¿hijo tal vez de un vasco, Uskara?”.

euskalari Arana (euskeralari), Lacombe; euskalari aldaera nagusitu da; ArreseB-k euskeralari darabil, esanahi ez argi batekin.

Euskaltzaindi Euskera 1919-20 aldizkarian onartua; osaera bitxiko neologismoa, -di atzizkia batez ere landare izenekin erabiltzen baita, cf. Euskadi, ik. anaidi.

euskalgabe (Arradoi [eskual-dun/eskual-gabe]), euskalgaitz (‘euskaraz gaizki egiten duena’: EtxZib [libra ezazu eskalgaitz, othoi, ene mihia (= ene mihi euskalgaitza)]; ‘euskara txarra’: Mburu [euskal-gaitzeko erria]), euskal gaizto (‘euskara txarra’: frBart [berba euskalgaiztoko asko]), euskalkeria (Herria 1966 [folklore edo eskualkeria]), euskalki (AranaG (euzkelgi), Euskera 1919-20 aldizkarian onartua), euskaltasun (NeolJFlor (1885)), euskaltzain (Euskera 1919-20; ik. goian Euskaltzaindi), euskaltzale (‘euskarari (euskaraz egiteari) atxikia’: JJMogel [diralako eurak (baserritarrak)… euskalzaleenak]; ‘euskalari’: HiriartU [eskualtzale jakintsun arrotzak]; euskarazale Arana [euskerazaleen aitalen otsandiko Larramendi]), euskararatu (‘euskaratu’: Añib), euskaratu (‘euskarara itzuli’: Mogel), euskaraz (esk- Land), euskarazko (Leiz). Cf. kale-euskara.

► Aldaera hasperendun eta sudurkaridunetatik abiatuta, eta elkartu-eratorrietako euskal- orokorra aintzat hartuta, *enuskara berreraiki daiteke (<enusquera> dakar Garibaik, baina bokal sudurkariak adierazteko notazio gisa); *enotsi-rekin lotuta (ik. behean), *enoskara protoformara irits gintezke. Bigarren osagaiarentzat proposatzen dugunaren arabera, *enuskala/enoskala ere berreraiki daiteke.

Aldaerei dagokienez, hasperenaren aitzinatzez azal daiteke h-: *enoskara > *ehoskara > heuskara. Diptongoari dagokionez, eu- > u- bilakaerarako cf. eutzi > utzi, euli > uli, euri > uri; eu- > e- bilakaerarako, cf. eltxo < eulitxo (FHV 99-100); metatesiz azaldu behar da eskuara (FHV 177). Zub. üskara lehenagoko eüskara batetik azaltzen da (Lafon 1933b). Zenbait hizkeratako azentu markatua ongi azaltzen da, aintzat hartuta lau silabako hitz izatetik hiru silabako izatera igaro dela; cf. bazkari, zeinak azentu markatua duen eta barazkari den jatorrian. Orobat gertatzen da hiru silabako hitzak bikoak izatera iragaten direnean (hari eta ate markatugabeen ondoan, cf. ahari, ahate > ári, áte, etab.)

Bigarren silaban -era duten aldaerak aurreko diptongoko bokalerdi itxiaren eraginez azal litezke, bilakaera fonetikoz, baina arazoa da a > e / u, i__ gertatzen ez den hizkeretan ere izatea euskera modukoak; beste aukera bat da proposatzea hitzaren bigarren osagaia ezberdina dela hasieratik (ik. behean).

Irigoienen arabera (1977, 1990), dino ‘esaten du’, dinost ‘esaten dit’ moduko adizkiekin lotu behar da lehen osagaia (< *enausi, haren ustez), eta horren faktitibotzat duen irauntsi ‘hitz egin’-ekin, erauntsi ‘ari izan’, ‘elurra/euria ari izan’, ‘erion’-ekin eta halakoekin (< *eranau(t)si, haren ustez); inotsi ‘erion, euria izan’ ere talde berean jartzen du, cf. badinotso adizkiaren ‘euria ari du’ eta ‘esaten dio’ adierak. Irigoienen proposamena oro har onarturik ere, badirudi aski dela proposatzea *enotsi,[1] eta *eranotsi faktitiboaren bidez azal litezke erauntsi eta halakoen bokalismoaren gorabeherak; *enotsi-k berak -tsi atzizkia du (cf. ebatsi < eban, etab.), eta cf. RS oñon ‘kirrinka egin, soinu egin’, *einon baten alde.

Bigarren osagaia ara ‘-(r)en modura, bezala’, ‘modu, era’ hitzarekin lotu behar da; elkartuetan, cf. gogoara ‘gustoz’, jakiara ‘jakinaren gainean’ eta azkarrara ‘indarrez’, balio adberbialarekin. Azken buruan, hara erakusle adlatiboa izan daiteke, txistukari ondotik -hara > -kara bilakaerarekin (-hen atzizkiarekin, cf. goihen/azken; -hari atzizkiarekin, barazkari/janhari); paralelo moduan, cf. errom. à la française ‘frantses eran’, alla bolognese ‘boloniar eran’, a la vizcaína ‘bizkaitar eran’, etab. Euskera aldaeran, pentsa daiteke ara-ren esanahi bertsuko era/kera hitza dagoela; formaz eta esanahiz, hitzaren kide egokiak izan daitezke hizkera eta, agian, mintzaira ere, nahiz eta geroagokoak izan. Ez dago erabat argi nola lotzen diren ara eta era, ik. han.

Elkartu-eratorrietako euskal- formari dagokionez, baliteke hara-ren jatorrizko albokariaren aztarna egotea hor (< *ha-la), bokalartean ez zegoenean gordetakoa; bestela, elkartu-eratorrietako gertakarien arabera azaldu beharko da (ik. abere).

Esanahiaren aldetik, ‘hitz egiteko era’ litzateke jatorrian hitza; balio adberbiala zukeen hitzak jatorrian (cf. latine, romanice, uasconice, FHV 245); agian ez da baztertzekoa jatorrizko balio adberbial hori egotea egizu euskera modukoetan.

Ezin da modu zuzenean hitza erdal etnonimoarekin lotu (cf. lat. uascones, etab.), eta, itxurazko antza gorabehera (-sk- taldea), litekeena da jatorri eta hizkuntza ezberdinetakoak izatea (Mitxelena 1977a: 15); gogoan har bedi *enotsi + -hara osaeraren hipotesian -sk- taldea ez dagokiolako erro bati —eusk- erroa ere proposatu izan da hitzarentzat, cf. adibidez Humboldt (1821: 55)—. Ausci tribu izenarekin ere lotu izan da (Schuchardt 1907c: 11; vascones-ekin ere lotzen du izen hori, inondik ere ziurra ez dena), eta au- > eu- bilakaeraren adibide posibletzat jotzera iristen da Mitxelena (FHV 100, 19. oh.) —eusk. eu- latinez au- egokitu ahal izan zela baztertu gabe, halere—; hipotesi honetan Ausci-ren eratorria litzateke hitza, etnonimoaren gainean osaturikoa, eta ‘Auski leinukoen hitz egiteko era’ esanahiz. Jakina, hori ezinezkoa da formaren zein esanahiaren aldetik (askoz geroagokoak dira -n- > -h- eta hasperenaren lekualdatzea, Erdi Arokoak, eta antzinatean dokumentatzen da Ausci).

euskaldun (1545: Etxep (h-)). ■ Hitz orokorra. Ohartzekoa da euskaldun forma euskara baino gehiago hedatzen dela mendebaldera (autore askok euskera baina euskaldun erabiltzen dituzte; euskeldun, XX. mendea baino lehen, Larramendi eta Arrese Beitiagan bakarrik aurkitzen da). Izen batekin doanean, aurretik nahiz atzetik joan daiteke (Oih Zalgiz, eskaldun poeta; Kardab maisu euskalduna).

euskaldun berri (Irig Eskuald 1929), euskaldundu (Pouv, TxAgir), euskaldun-ez (‘euskalduna ez dena’: Larm; cf. ederrez, gauzaez, heziez izenondoak), euskaldun garbi (Baratz [aphez iakintsun eta saindu bezain eskualdun garbi]), euskaldunki (Zubiri [aditza… eskualdunki ibiltzea]), euskalduntar (Txirrita), euskalduntasun (ArreseB), euskalduntsa (MElizanb; -sa atzizkiarekin).

► Osaera garbia du: heuskal- + -dun atzizkia. Atzizkiaren balioa edutezkoa zein egitezkoa izan daiteke (ik. -dun, s.v. edun). Hitz honetan, beste askotan bezala, jatorrizko edutezko baliotik (‘euskara duena’ litzateke), ‘euskara(z) egiten duena’ baliora zabaldu da (cf. adib. Harr: “qui parle la langue basque”).

euskal herri (1571: Leiz [Heuskal-herria]; euskel ~1580: Lazarg [Euskel Erriau]). ■ Erabilera orokorra du. Euskaldun-ekin gertatzen den bezalatsu, euskal (h)erri forma ere euskara baino gehiago hedatzen da mendebaldera (XX. mendea baino lehen, euskel (h)erri Lazarragagan bakarrik aurkitzen da). Oso ohikoa izan da erabilera ez-singularra (EtxSar Espainiako eta Franziako bertze Eskual-herrietan, Mogel euskal erri askotan, Xenp gu gera euskal erriyak).

euskal herritar (AranaG (euskelerritar)).

► Bigarren osagaia ‘lurralde, eskualde’ adierarekin agertzen da, cf. Goierri, Deierri, etab. Paralelo moduan, cf. alem. Deutschland, ing. England, etab., baina, Euskal Herri-ren kasuan, hizkuntzak eman dio izena herriari (eta herritarrei, ik. goian euskaldun).

euzko. ■ Arana Goiriren neologismoa, 1886an sortua (eusko forman) vasco eta eusk-en arteko harremanari buruzko artikulu pare batean (O[bras]C[ompletas] 32-39). Lurraldea izendatzen zuela dio hasieran (OC 38): “Eusko debió significar en los tiempos de Roma el territorio ocupado por el euskeldun” (ik. behean Hesperia-ri dagozkionak). Geroagokoa da “vasco (de raza)” adiera, 1897koa, harrezkero euzko forman (Pagola 2005: 156-157), eta honela azaltzen du 1901ean: “euzko es el nombre étnico de la gens o familia vaska […] euzko (raza vaska)” (OC 1789). Euskaraz lehenbiziko aldiz Umiaren lenengo aizkidia izenburuko lanean erabiltzen du Arana Goirik, 1897ko otsailean, euzko aldaeran (OC 1059 euren sengijak euzkeldunak dira, euzko-odolaren tantae bat bez euren zanetan euki barik). Geroztiko autoreengan bi aldaerak txandakatzen dira.

Batez ere hegoaldeko autoreek erabilia; sabindar hutsen artean baino inguru zabalagoan aurkitzen da, segur aski ‘euskal abendako edo euskal abendari buruzkoa, baina ez nahitaez euskaldun edo euskarazko’ adieraz zezakeen hitzaren hutsa betetzeagatik.

Izenlagun moduan erabiltzen da batik bat (Enbeita euzko-abenda zarra, Lizardi eusko-langilleak, Barand eusko-edestiaurreko aztarna-tokietan), baina izen moduan ere ageri da (AranaG edozein euzkoren semiari, Lizardi iru milla eusko yator bada).

Eusko hitzaren sorreran, Humboldti (1821) aitortzen dio lehentasuna Arana Goirik, geroztiko beste zenbait autore ere aipatuta: dioenez, eusko eta vasco hitzak 1886an bertan berdintzen ditu Unamunok, eta lehenago egiten omen du gauza bera Balbik, Humboldten lanetik hogeita bost urtera.[2] Are lehenagoko erreferenzia bat dakar, ordea, Estornés Lasak, “Viene vasco de eusko?” izeneko atal batean (1965: 53, 2. oh.): “Quien primero relacionó ambas voces fue Labastide en 1786 en una obra sobre los Comentarios de Julio César (Vinson, p. 128) […] Habla de eusques o basques. Le sigue Humboldt en 1821. Datos de Gandía, Gárate, Veyrin”; Garatek dio (1951: 48) Veyrinek ematen diola 1937an horren berri, idatziz. Alabaina, Labastideren lanak “Recherches sur l’origine et la signification des mots Wasconès, Gascons” izeneko atal bat baldin badu ere (1786: 44-50), ez dugu bertan Estornések eta bestek diotenik aurkitu; zaila dirudi bere obraren beste parteren batean aipatu izana,[3] eta baliteke Estornések aipatzen dituen Gandíak edo Veyrinek gaizki bildu izana.

Egiari zor, alemanez ari baita, Humboldtek berak ez du etnonimoa -o bukaerarekin ematen, berau euskara hitzetik ondorioztatzen duenean: “Wörtlich heisst daher Euscara, ‘dem Euskischen gemäss, nach Art des Euskischen’” (1821: 55, 59. oh.) eta “Der Stamm des Worts ist Eusc oder Esc. Der in der heutigen Sprache liegenden einheimische Name des Volks ist also der der Eusken, oder Esken” (1821: 55); gaztelaniara itzultzean agertzen da eusko, eta, itxura guztien arabera, lat.-errom. vasco­-rekiko ikusi nahi zaion kidetzarengatik egiten da -o bokalaren alde.[4] Horretaz gainera, Humboldtentzat etnonimoa da eta, 1886ko lanetan, lurraldea izendatzen du Arana Goirirentzat: are gehiago, lan horretan Arana Goirik eus-ko ere zatitzen du, eta lehen zatia eutsi aditzarekin berdinduta,[5] *eus-go bat ikusten, eta ‘goiko lurralde, iparraldekoa’ izango zela dio (Esperia izenarekin kontrajartzeko, eus-be- litzatekeena, etab.; OC 38-39, Pagola 2005: 158).

Azalpen etimologiko horien aurretik, dena den, eusko formaren jatorriaren berri zehatza ematen du (OC 35): eusk-era zatituta eta bigarren partean -era ‘hizkuntza’ (< ‘modu’) bat ikusi nahirik, eusko ateratzen du; jarraian, lap. euskoara, eskoara modukoak hartzen ditu jatorrizkotzat, bizk. euskuera, eskuera eta gip. euskuara, eskuara formen aldean, eta o > u gertatu dela pentsatuta (euskaraz ez dago, dionez, u > o legerik), eusko ondorioztatzen du. Azalpen hauen ondotik esaten digu lurraldea izendatuko zuela (cf. goian “debió significar […] el territorio”).

1901eko lan batean analisi bera egiten du, baina bere euzkera-tik abiatuta, eta euzko-era proposatuta. Esanahia, ordea, bestelakoa ematen dio: “es el nombre étnico o nacional del vasko; por manera que euzkera fue euzko-era, es decir, lengua de la gente vaska, lengua de la nación vaska, lengua del vasco: lengua del euzko” (OC 1783-1785). Honela laburbiltzen du esanahiari dagokion uste aldaketa: “De todo lo que queda visto [azalpen luzeak emanak ditu euzko-ri buruz], fácilmente se infiere que euzko no era nombre geográfico, de país, de territorio, sino nombre de sangre, de familia, de gente, de raza” (OC 1825-1826); egiari zor, azalpen luze horietan ez da oso argi ageri iritzi aldaketaren zergatia, eta badirudi, iritzi aldaketaz jakitun, berau nabarmendu nahi izan duela, besterik gabe.

Euzko-ren etimologiarako, berriz, eguzki oinarri hartuta eguzkoa ‘eguzkikoa’ proposatzen du lan berean (OC 1789), euskaldunak ekialdetik etorriak zirelakoan, Europako arraza guztiak bezala, edo, bestela, eguzkia gurtzen zutelakoan. Alabaina, Arana Goirik bere ideien sorreraz 1901ean ematen dituen azalpenak gorabehera, litekeena da beste nonbait bilatu behar izatea -z- horren jatorria, ik. jarraian Euzkadi. Aldaera -s-dunaren eta -z-dunaren artean bere obran dauden gorabeheretarako, ik. Zabaltza (1997: 78, 6. eta 7. oh.); goian aurreratu bezala, 1896ko urte bukaeraren eta 1897ko hasieraren artean egin zuen batetik besterako jauzia.

euzkadi. ■ Arana Goiriren neologismoa, euskarazko testu batean aurreneko aldiz 1897an erabilia, Umiaren lenengo aizkidia izenburuko lanean (OC 1058 zein dok… Euzkadi yeritxuagun… luiki ta erri-batza?), ik. goian euzko. Alabaina, 1896ko irailean ere erabiltzen da, Lecciones de ortografía del euskera bizkaino argitalpenaren bukaeran (OC 982), Zazpiak-Bat argitaletxearen ikurrean, eta Zabaltzak nabarmentzen duen bezala (1997: 78-79, 9. oh.), hilabete batzuengatik baino ez bada ere, euzko bera baino lehenagokoa dugu Euzkadi.

Osaeraz ezberdina izango bazen ere, aipatzekoa da Eusebio Maria Azkueren Euzkadia, haren 1862ko olerki argitaragabearen izenburua, Arana Goirik nekez ezagutu zezakeena (lan eskuizkribatu horren berri Basilio de Guerrak eman zuen lehenengoz, 1917an, Euskal Esnalea aldizkarian). Hegoaldeko lehenbiziko autore abertzaleen artean ageri da, gero iparraldeko batzuengan ere aurkitzen delarik. Aranak beti -zk- badarabil ere (euzko/eusko-ren kasuan ez bezala), Euskadi aurrenekoz Arrese Beitiak darabil 1905ean (Baña alan bere ots egiñ nai dau / ¡Gora goigora Euskadi!),[6] eta gero eta gehiago zabaltzen da (Etxeita, Lhande, Zamar, Lizardi, Anab…), eta XX. mendearen azken laurdenaz geroztik nagusi da (sabindarren artean baizik ez da Euzkadi aurkitzen).

Esanahiari dagokionez, euskal abenda delakoa bizi izan den zazpi probintzien eremua adierazten du politikaren aldetik, hizkuntzari lotuago dagoen Euskal Herria-k ez bezala; cf. AranaG: “Euzkadi tiene para nosotros […] el significado de la totalidad del País Vasco, desde el Adur hasta el Ebro […] lo cual no puede decirse de Euskal-Errija”, Campioni erantzuteko egindako artikulu batean (Pagola 2005: 154).

euzkaditar (AranaG [Euzkadikuak bai-dira, Euzkadin bixi diralako; baña eztira euzkaditar edo euzkotarrak, Euzkadi-abendearen seme eztiralako]).

Arana Goirik 1901ean esplikatzen duenaren arabera (OC 1828), euzko + -di da osaeraz, elkartu-eratorrietako euzka- formarekin. 1896an sortua, geroago, 1901ean, xehetasun gehiagorekin dihardu hitzaren osaerari buruz (OC 1825-1828; Pagola 2005: 152-154). Euzko sarreran aurreratu bezala eta Arana Goiriren 1901eko esanak gorabehera, ordea, bestelakoak dirudite hitzaren 1896ko sorreraren xehetasunek, ik. behean.

Esanahiari dagokionez, honela azaltzen du Arana Goirik: “Éste no es más que un conjunto de familias vaskas (antiguamente estados separados): una agrupación localizada de euzkos” (OC 1827) eta “agregando el sufijo di al nombre euzko resulta el de euzko-di, significando etimológicamente conjunto de euzkos” (OC 1828).

Atzizkia landare izenekin erabiltzen da batez ere, eta honen harira ezaguna da Unamunoren adarjotzea, zeinaren arabera “arboleda de euzkos o vascos” zen Euzkadi (Pagola 2005: 155). Alabaina, ez da bakarrik Arana Goiriren kontua horietatik kanpo erabiltzea: cf. Pouv, EtxZib gizondi, Martin Harrieten harridi, gizondi, eta Larramendik geroago sortuak (Harrieti berari ikasirik, noski; ik. Lakarra 1995b: 37); ik. goian Euskaltzaindi.

Nolanahi ere, Mitxelenak gogoratzen digun bezala (1984c: 29, 1993: 333-334), agian hobe da ez erabateko neologismotzat jotzea, baizik aurrez ezagunak ziren izendapen zenbaiten gainean berreginiko formatzat: Euskeria edo Euskaria erabiliak ziren XIX. mendean (gehienbat erdaraz),[7] eta ez da zentzugabea pentsatzea horien ereduaren gainean sortu zela Euskadi, atzizkia “euskaratuta”. Honela dio Mitxelenak: “me parece, en otras palabras, un nombre bien o mal reformado, más que formado […] Podríamos decir, sin faltar demasiado a la verdad, que -aria fue vasquizado en -a-di” (1993: 333-334).

Atzizkiari eta hitzaren birmoldatzeari buruzko ohar horien gainetik, beste bat egin beharra dago, hitzaren osaeraren muinari dagokiona: euzko + -di osaera ematen du Arana Goirik 1901ean, baina, Zabaltzak agerian utzi bezala (1997), Arana Goirik Bizkaia-ren etimologiaz duen usteari lotua dago euzko —egina zuten lehenago ere, XVI. mendean, vasco-ren eta Vizcaya-ren arteko lotura Covarrubiasek, Mercatorrek eta Venegasek—. Aranak be-Euzko-di-a ‘beheko baskoen multzoa’ esplikatzen du Bizkaia (nonahi ikusten du euzko, baita Gipuzkoa, Orozko eta Amezkoa izenetan ere, OC 1061), eta etimologia honen arabera moldatu zuen eusko, euskara eta besteren ortografia; izan ere, <z>-rekin idazten baita Bizkaia, euskaraz zein erromantzez. Eta honela laburbiltzen du Zabaltzak (1997: 80-81): “Arana no formó Euzkadi a partir de euzko + -di, sino que euzko, di y Euzkadi le vinieron impuestos por su etimología de Vizcaya”. Ikuspegi honen arabera, dio Zabaltzak, ez litzateke neologismoa izango Euzkadi, baizik be-Euzko-di-a-tik abiatuta atzeranzko osaeraz sorturiko izena. Horrela bada, eguzkiarekiko lotura ondorioa baizik ez da, ez Euzkadi izenaren arrazoia: 1896an Bizkaia izenaren arabera taxutu zuen Euzkadi, eta, 1901ean, aurretik bestek proposatua zuten euskara/eguzki lotura erabili zuen bere aukeraren berresgarri; Zabaltzak dioskunez (1997: 81, 26. oh.), Aizkibel izan zen lehena, 1836an, lotura hori egiten.

Eusebio Azkueren Euzkadia-ri dagokionez, bestelako osaera baten aukera hobetsi behar da, ziur asko: Euskal Herriaren Euzka musaren ohoretan egindako kantu epikoaren izena da Euzkadia, eta berau Iliada eta Eneida modukoen eredura sortua izango da, Astigarraga eta Bijuescaren arabera (Azkue 1990: 25-28), Euzka + -da + -a (artik.) > Euzkadea > Euzkadia. Ik. Pagola (2005: 155, 4. oh.).

euzkotar. ■ Arana Goririen neologismoa, 1897an sortua. Hegoaldeko (eta Iratzeder bezalako iparraldeko autore bakan batzuek) erabilia; euskotar aldaera, euzk- bezain ohikoa, dagoeneko Etxeitagan aurkitzen da (1905ean).

Esanahia ‘euskal abendako euskal herritar, ez nahitaez euskaldun’ da (AranaG Aberrijaren bijotzarentzat euzkerea eztakijan euzkotar bakotxa da arantza bat, Lizardi Aralar aundia, euskotarren zaindari); izenlagun moduan ere agertzen da (Enbeita euzkotar anaiak), batzuetan gauzei buruz ere (EAEg Euzkotar Burnibide Bazkuneko zuzendari). ‘Euskal abertzale’ esanahiarekin ere jaso izan da (TEtxeb).


[1] Familia bereko eusi ‘zaunka’-tik abiatzen da Humboldt (1821: 56-58), jatorrizko ‘soinu, hots’ esanahia emanda.
[2] Izatez, Balbiren 1826ko Atlas ethnographique du globe, ou classification des peuples anciens et modernes d’après leurs langues izenburuko liburua da Arana Goirik hizpide duena (Humboldtenaz bost urtera argitaratua, ez hogeita bostera). Liburu horretan bada atal bat “Familles des langues Basques et Celtiques” izenekoa, eta bertan aitortzen du Balbik Humboldten Mithridates eta Prüfung lanak erabili dituela gida modura; alabaina, atal horretan behintzat ez dugu aurkitu eusko formari buruzko xehetasunik.
[3] Guk haren Dissertations sur les Basques-en begiratu dugu bakarrik, berez lan osoaren bigarren partea omen dena; ez dakigu beste parterik argitaratu ote zuen. Commentaires de Caesar, Traduction nouvelle, accompagnée de dissertations et de notes da lan osoaren izenburua, baina, Labastidek berak hitzaurrean dioenez (“Avertissement” atalean, 1786: ii), hurrenkera jakin batean argitaratzea erabaki zuen, bigarren partea deiturikoa argitaratuz lehenik. Bigarren parte hau “dissertations”-i dagokio, eta bi liburuki izatekoa omen zen (lehen liburukia da, hain zuzen, Dissertations sur les Basques), baina ez dirudi bigarren liburukirik ez lehen edo hirugarren parterik argitaratu zuenik (lehen partea “Commentaires”-i zegokion, hirugarrena “Notes”-i).
[4] Cf. “Literalmente se llama según esto euscara ‘conforme al Eusko, a la manera del Eusko’” eta “La radical de la palabra es Eusc o Esc. El nombre indígena del pueblo en el idioma actual es así el de los Euskos o Eskos”. Arantzadiren itzulpena da hau, 1935eko RIEV-en argitaratua (26-1, 48-49). 1879ko Ramón Ortega y Fríasen itzulpenean (Madrid: José Anllo), ordea, honelaxe dago: “La raíz es Eusk ó esk. En el idioma de hoy el nombre del pueblo es, pues, los Euskes ó los Eskes” (1879: 69); ez dakar oharraren itzulpen osorik.
[5] Humboldtek nahiago du eusi ‘zaunka egin’-ekin lotu lehen parte hori.
[6] “Gora gora Sabino gure izarra” olerkian (Euskalduna 1905, 404 zk.: 2-3).
[7] Hona J. Manterolaren adibide bat: “Nombraron jefe y señor de la Euskaria a García Ximénez” (EuskErr 1880: 296). Ez dugu zaharragorik aurkitu, eta ez dirudi euskaraz asko erabili denik.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper