Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

hur. Erro honen azpian hur1 eta hur2 sarrera-buru nagusiak bildu dira, baina haien azpian beste sarrera-buru nagusi batzuk ere antolatu ditugu. Hur1-en azpisarrera modura idol, idor, izotz, ubel, ugaraxo, uhadera/igaraba, uhaitz, uhalde, uhar, uharte, uhin, urdin jaso dira, eta, bigarren mailako sarrera-buru nagusi gisa, hibai, ibar, ibi, igel, uher eta urte, zein bere azpisarrerekin: hibai-ren azpian jaso da hidoi, arrazoi formalengatik; ibar-en azpian, ibaso eta ifar; ibi-ren azpian, ibide eta ipurdi; igel-en azpian, igeri, negel/legen eta ugera; uher-en azpian uherlo; urte-ren azpian aurten, aurtemein eta geurtz.

Hur2-ren azpisarrera modura, hurbil, hurko, hurran, hurren jaso dira, eta, bigarren mailako sarrera-buru nagusi moduan, hura eta urrun, eta honen azpian urruti.

Familia honetako bi sarrera-buru nagusiak formaren aldetik lotzeko ez dago arazorik. Esanahiaren aldetikoak dira argitu beharreko xehetasunak. Bestalde, idor eta izotz-en kasuan, bigarren osagaiarentzat proposamen berriak dakartzagu hemen. Igel eta igeri-ren arteko harreman zehatzean zalantzak izan ditzakegu, eta, negel/legen-en kasuan, proposaturiko aldaketa semantikoa eta zatiketa lexikoa saiakera moduan ulertu behar da.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

♦♦ hur1 (952: SMillán [Urbina]). ■ Hitz orokorra. Hur forma hasperenduna zub. eta zenbait bnaf. testutan ageri da, jad. Etxeparegandik hasita. Gip. eremuko zenbait puntutan ud-, udd- (ui-) eta uts- moduko formak jaso dira bokal aurrean (baina cf. SakHizt uts, ustoki, utsbiyur). U(h)- eta i- maiz ageri dira elkartuetako lehen osagai moduan. Urean (eta ez ur(e)tan) erako formak erdi-ekialdean ageri dira gehienbat.

Isurkari arruntena izendatzeaz gainera (Beotib mila urte igarota / ura bere bidean, Etxep itxasoan hur guzia, Leiz zeren anhitz ur baitzen han, Lazarg urtan eder arria), baditu bestelako erabilerak ere (Leiz ur usain onetakoak, Pouv gure senda arazitzeko ur beltzetarik; ‘antz, eite’ balioarekin ere jaso da han-hemenka: adib. Azk (bizk.) aitaren urak daukaz orrek).

□ Erdi Aroan, elkartu-eratorri ugarien adibideez gain, cf. Ureta (DocLeire 1071), APicaud-en XII. mendeko aquam [uocant] uric partitiboa eta illa aqua que dicitur Urhumea (DocLeire 1101). Cf. halaber Urho Ghennaga Sursum (SMillán 1093), hur + hogenaga osaeraz,[1] beharbada —cf. Arrasateko Oguenerreca (ArrasTop 1466)—. Geroago, cf. S. Bonion de Urtubia (LivOr 1149), Urveroeta (SJuan 1213), Huedacunea (ColRonces 1259; hur + edan + gune?), Huedenaga (ColCenar 1388; hur + eden + -aga?) saroi izena. Baliteke hitzaren adibide izatea Nafarroako Ibero (ColRamI 1035) herriaren izena, hur + bero (Mitxelena 19733: 72).

Hur + aho elkartuaren adibide da, ziur asko, Ziraukiko Ugaho (SMillán 1046); cf. orobat Ezkaraiko Sancta Maria de Hubaho (ColAlfon 1110), eta, Bizkaian, cf. Sancho Zuri de Ugao (ArchBilbI 1321). Osaera berarekin, cf. Nafarroan Martin Lopiç de Ubago (ColIrach 1204), eta esanguratsua da, azalpenarengatik eta errom. agoa-rengatik, a la fuente y arroio de Vbagoa y, dando agoa (ArchDonem 1461; Vbao ere agertzen da); bada halaber Vbago (AGVizc 1375), Bizkaiko Ugao-rentzat, eta cf. Martin de Vbao (ArchDurIV 1463). Ik. Irigoien (1991: 168).

Tradizio sekundarioan, ‘ibai, erreka’ adierarekin ere agertzen da: “el río llamado Asiain Hura y no Iruin Hura” (LéxNavII 1551), Hurzabala (LéxNavII 1593).

ubera ‘ibi’: RS (galendua dabil uberen billa); osaeraz, hur + bera ‘baxu, apal’; cf. Juan Sanches de Vbereta (ArchTolII 1450), Uberaga (ArchZest 1479), eta Vrberaga (ArchAspar 1516; Huberaga ere badago agiri berean.

ubide Larg (ur bide edo arroilla); esanahirako, esanguratsua da “de donde se toma el agoa para las casas […] por el ubide” (ArchEib 1498), lehenagoko adibideetarako, ik. ibide.

ubil ‘jario’, ‘jariakin, isurkari’, ‘hezueri’: Larm; ‘uhar’: Orreaga (gnaf.) (mendiko ubilla da) ‘zurrunbilo’: Azk (bizk.); cf. Pedro de Ubillos (ArchSegIII 1470), Juan Martinez de Vbilla (ArchMarq 1471), ik. Mitxelena (19733: 155).

uhain ‘igaraba’: Pouv, Etxahun; hau ere uh- + gain ote, uraren gainean igerian aritzen delako edo? ik. behean uhin.

uharri “escollo” Larm ugarri (gip., bizk.?), Lizarg (aurkitzen badire tribulázioen ugárriak); ‘errekarri’: ur-arri Izt/Azk (bizk. ugarri; lap. urarri; zub. üharri, Lhande); cf. agian Martin Peres de Ugarriondo (ArchMondI 1390), Juan de Vgarrio (AlcBilb 1454). / uharritza (“ribera” Larm (huarriza); “vado” Larm (huerriza); cf. Bizkaiko Ugarritza (EAETop), eta Gipuzkoako Errenteriakoa, ik. Mitxelena (1970a: 121).

uholde EtxZib (uholde handi bat behazun); ‘ibai’: MuruzSerm (ugolde); badira urolde, ujol(a), uriol(e) (jad. Mikol), urjol(a), udol, ufol, ufal moduko aldaerak ere; osaeraz, uh- + olde (ik. uhalde, ugolde-rako), eta badirudi ujol, uriol eta halakoetan atzizki gisa berranalizatu dela -de; epentetikoak bide dira -i- eta -j- (baina ik. idola), eta uriol eta urjol-en gerora berrezarri da lehen osagaiaren dardarkaria; badirudi ujol, uxal frikaridunetatik azaldu behar direla ufol, ufal; ik. dena den idola.

uraga Mogel (u(r)aga, ugaba); hu(r) + haga; ugaba segur aski *ubaga-tik, metatesiarekin.

uraska Urte; uaska Arak (gip., gnaf.); cf. agian Garçia Yvannes d’Urascate (ArchMondI 1390), Arabako erdaran ere jasoa, VocAlav s.v.

urats “agua mineral ferruginosa” ZegHizt (ugats); “agua sulfurosa” Azk/Elexp (bizk.; lap. ur-hats); hitzaren adibide moduan, Bergarako Urastarte (1390) eta Azkoitiko Uraszurieta (1319) aipatzen ditu Mitxelenak (19733: 157), eta cf. agian Juan de Urasegui (ArchOñatII 1506), Uraste (ArchBergIII 1510), Juan Martines de Vras (ArchMutr 1509).

ur-begi ‘burbuila’: Larm; ‘iturburu’: Ezale 1897…; cf. Martin d’Ubegui (PeajPamp 1351) eta Bizkaian “arroyo que es dicho Hubegui” (ColCenar 1414), badirudi hauetan ‘iturburu’ dagoela.

urketa1 ‘ur bila’: Larg; bigarren osagaiarentzat, cf. gask. quetà ‘bilatu’.

urketa2 ‘ur mordo’: FedProp 1894 (uhin edo ur-keta handi bat); euskal jatorriko atzizkiarekin, ugaritasuna adierazten duena eta jatorrian deklinabide pluralarekin lotua dena.

urmael Duv; urmail eta urmale aldaerak ere jaso dira; bigarren osagaiak jatorri galo-erromantzekoa iruditu lezakeen arren, ez dugu aurkitu aukera egiantzekorik haietan; agian maila-tik azal liteke, cf. harmaila, baina ai > ae azaldu beharko genuke; urmale-ri dagokionez —epentesitik sortua litzateke -e, cf. atze—, cf. harmaila-ren armal aldaera.

urmariatu ‘desegin’: EtxSar; erromantze itxura du bigarren osagaiak, baina ez dago argi zein den, cf. agian ingurumari.

! ● urziri zurginen tresna baten izena izan daiteke, “vna remienta llamda vrsyri” (AbelZab 1550; Segura); ‘taulak egiteko arraspa, eskuil’ izan liteke, editoreen arabera. Urziritu-n ageri den “acanalada”-rengatik, pentsatu dugu ur egon daitekeela hemen; bestela, zurziritu > urziritu esplika genezake, disimilazioz, eta zur-en eratorritzat jo. / urziritu cf. “su casa de Asurcia, que es la que está acanalada, que por otro nombre se llama vrsiritua” (AbelZab 1631; Albiztur); ‘zerratutako ohol ildaskatu’ esanahia ematen diote editoreek.

uzabal ‘ibi’: Arak (gip.); cf. bado de Vzabal (HistMed 1418).

hurte (‘uholde, eurite’: Intxpe (hurte); cf. urte), uhanditu (Pouv (uhantu), AzkSerm [negar tantaz bete ta uanditu]), uraldi (‘uholde’: Arak, Lizarg), ur-bazter (Leiz), ur bizi (Leiz), urburu (Monho), ur-ertz (Larm (ub-, ugertz), Uriarte (ugertz)), urez (NafSerm [ures eta lurres]), urezko (Leiz [urezko ikhutzez]), ureztatu (Pouv), ur handi (Leiz [ur handién hotsa]), ur-hegi (EtxZib), ur hil (INabig), ur-hobi (EtxZib (+ uhobi)), ur-jauzi (EtxZib), ur-laster (Leiz), ur-xorta (EtxZib), uroilo (Urte (uh-), Ezale 1897), urpe (Pouv, EtxSar), urtatu (‘urtu, desegin’: Ax; ‘ureztatu’: Lopez), urtegi (Urte, Duv), urtsu (Ax (part. urtzutu)), urtu (Leiz [elementak beroz urthuren]), ur-xorta (EtxZib), ur-zorri (Oih), ur-zale (Mburu [ez dira sakramentuen iturriko ur zale]), urzun (‘ur bila’: Pouv). Cf. amilur, arroz-ur, basur, begi-ur, belar-ur, bide-ur, bustaur, dabilur, elur-ur, euri-ur, ezti-ur, gaztanur, gazur, gisu-ur, haitz-ur, harri-ur, hauts-ur, herdoil-ur, itaxur, itsasur, mahatsur, mendi-ur, naginur, ontzi-ur, pats-ur, piper-ur, putzu-ur, sabelur, salboin-ur, zahi-ur

► Ez dirudi hur formatik harago berreraiki daitekeenik. Ez dago zantzurik, adibidez, *hun berreraikitzeko, zur-en *zun berreraiki dugun bezala (Mitxelena 1950a: 456-457). Baina cf. agian ithurri, *thur erro batean pentsatzeko bidea ireki lezakeena. Badirudi hiperzuzenketaz azaldu behar dela mug. uda/ude aldaera, edan > eran egiten duen hizkera batean; badirudi uda horietatik azaldu behar dela udd- eta uts-, beharbada eratorrietatik (adib. *udtoki > ustokiuts). Bestalde, mug. uida bezalakoek gogora dakarte oida ‘ohea’, baina xehetasun fonetikoak ez dira argiak.

Elkartuetako uh- formarako, cf. zur/zuh-, dardarkari ahularen ordez hasperena duela; badirudi elkartu horiek erraztu dutela hastapeneko hasperenaren galera, *huh- > uh- disimilazioarekin. Bestalde, cf. adar/ada-, lur/lu- etab., dardarkari bortitzaren galerarekin (FHV 338). Zub. ez da u > ü gertatu, dardarkari ahularen aurretik (cf. /gure; FHV 52), baina cf. eratorrietan üharri, ühatx, etab.

Elkartu-eratorrietako u-/i- txandakatze ezaguna ondoko kontsonanteari egozten dio Mitxelenak (FHV 75-76), ezpainkariari bereziki (cf. ibi, ibide, cf., bestalde, ume > bizk. ime), baina bestelako aukerak baztertu gabe (cf. igeri, igel). Gure ustez, uh- > i- gertatu da, eta hasperenak eragin ahal izan du sabaikaritzea; ez dugu paralelo erabatekorik aurkitu hasperenak eraginiko u > i horretarako, baina ik. Hualde (2008: 207), bertan aipatzen den hasperen aurreko sabaikaritzea ezberdina bada ere (*-ah > -e bilakaeraz ari da). Nolanahi ere, bilakaera horren paralelo betea dugu zur-en eratorrietako zuh-/zi- aldaeretan, ik. han. Elkartuetako i- honekin, cf. ibar, ibai, ibaso, ibi, ibide, idoi, idor, igaraba, igel, igeri, etab.

idol (1745: Larm). ■ Larramendiren hiztegiaz gainera (idola dakar hark), bizk. jaso izan da (Azk/Izag); Azkuek idol ematen badu ere, Izagirrek ematen dituen lekukotasunetan argi dago -a berezkoa duela. Esanahia ‘(euri, elur, kazkabar) erauntsi’ da (Larm “aguacero, diluvio”, Izag “mal tiempo con nieve, granizo, etc.”).

idolaz (Izag (bizk.) ídolas botaten dau “llueve fuerte”… ídolas da edurra, euríxa).

► Osaeraz, pentsa daiteke, hur + *dol dela, i- alomorfoarekin, eta esanahiz ‘isurtzen den ur’ edo litzateke, *dol erroa odol, jori nahiz erori hitzetakoa dela pentsaturik. Ohar bedi badirela uholde-ren aldaeratzat jo izan diren udol, ujol, urjol eta halakoak; baliteke hauek idola-ren aldaera izatea, eta ujol, urjol-eko -j- hori ez izatea epentetikoa, baizik jori-renarekin lotzekoa.

Hitzaren -a itsatsiari dagokionez, pentsatu behar da idolaz modukoak maiz erabiltzen zirelako lotuko zitzaiola izenari jatorrian artikulu zena (cf. aldiaaldi).

! idor (idorte 1571: Leiz; idor 1605: NavIntel; ik. Erdi Arokoak). ■ Erdi-ekialdeko hitza (gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zar., erronk., zub.); testuetan ekialdean ageri da batik bat: gipuzkeraz XIX. mendean Iturr eta Otaegik darabilte, eta XX. mendean ohikoagoa da, bizk. autore baztuengan ere aurkitzen delarik.

Esanahi nagusia ‘lehor’ da (EtxZib lur idor eta hotza, Gaszar zenbat… herrauts bihi / bide idor gustietan, Mburu biltegi idor beroan); ‘lehorreko (lur)’ adiera ere badu (EtxZib nola ardiatsi behar dudan zerthan idorra).

Beste esanahiak dira ‘hotz, zakar (gizakiei buruz)’ (Ax zer, bada, Iainkoa izanen da hain idor eta on-edeki, non utziko baititu bere adiskideak), ‘gogor’ (NavIntel [Gendulain, 1605] ay horduare hidorra, Tartas fortuna idorra eta malhurosa), ‘antzu’ (Harr/Larrasket; cf. Ax bekhatu idorra, gozogabea, arimaren galtzeko baizen deus balio eztuena), ‘gutxi ematen duen animalia’ (Satr/Garate (gnaf., bazt., bnaf.)) eta ‘eskuko diru’ (FedProp 1894 diru idorrari eztiolakotz nihork eskerrik toki hautan).

Izen moduan ‘eguraldi lehor’ da (Tartas beroa, hotza, idorra, bustia… zure kontre dira), baita ere ‘lur’ (itsasoari edo urari kontrajarria) (Mburu itsasoan ta idorrean) eta ‘janari lehor’ (Duv idor puxka bat yatera eman (abereei)).

□ Lehenagoko adibidea izan daiteke Hondarribiko y(.)urmendieta (HondTop 1556), ydurmendieta, ydormendieta 1615ean, baina Elurmendieta 1686an. Orpustanen ustez (1999: 238, 325), ardantze + idor da osaeraz 1484ko ardançidor/ardacidor,[2] baina agian ez da baztertu behar zidor egotea hor, cf. Arabako Ardancidorra (TopAlav 1706).

idorberi “hética, enfermedad” Larm; “hético” Larm. Ez dago argi zer den -beri, nahiz eta bero-rekin lotzen duten AgudTov-ek, s.v. Agian egokiagoa da eri ‘gaitz’: hezueri-k badu hezuberi aldaera, ue > ube bilakaerarekin, eta baliteke -beri hori orokortu izana testuinguru fonetiko hori ez duen idorberi-n. Osaeraz, beraz, berdinak lirateke idorberi eta idorreri, zein bere bilakaera semantikoarekin.

idorsitu “estreñir” Larm, cf. halaber “estíptico, estreñido, idorsia”; Larm-en neologismoa, osaeraz idor + ersi-: cf. bilersitu “examinar”, otzersitu “resfriarse”, sabelersitu “estreñido”, etab.

idorde (“grange” Lhande), idordura (Lopez [ene bihotzeko idordura]), idoregari (“tendedero” Azk (erronk.)), idor egin (‘lehortu’: Pouv), idor-elkortu (Ax [nola nagoen su hunetan errea eta idor-elkhortua]), idorgarai (Azk (erronk.: idorgaraian lukainkak eltxano bat urintan… izartan tugu)), idorgarri (“déssechant” Duv), idorgia (‘idortegi’ Azk/Larrasket (zub.); idorgǘ Larrasket), idorgiro (“tiempo a propósito para secar” Azk (gnaf., bazt., lap.)), idorkara (Zaldubi [zer duk, haritz ederra, idor kara hori?]), idorki (Pouv, Lopez), idor-idorra (‘lehorki (hitz egin)’: Barbier; sintagma artikuluduna balio adberbialarekin), idorkeria (‘gogorkeria’: Duv), idorketa (‘lehorte’: Azk (aezk.)), idorle (“dessicatif” Duv), idorleku (‘idortegi’: -lekhu Duv), idorpen (“dessèchement” Duv), idorraldi (Duv), idorrarazi (Urte, Egiat), idorreri (“constipation” -ia Duv), idorrean (‘(langileari) otordurik eman gabe’: Etxahun), idorretik (‘zakarki’: HiriartU), idorrez (Mburu [idorrez ekarri beharrak… eta itsasoz ekartzekoak diranean]), idorrik (‘busti gabe’: EtxZib), idorsko (Birjin [Aita Hilario idorsko zen bere bidadean]), idortasun (Volt), idorte (Leiz [uritea eta idortea]), idortegi (Duv [lur on puska bat agorrarazten dute idortegian]), idortoki (Harr), idortu (Volt), idortzaile (Pouv), idorxila (‘lehortxo’: SoEgil Herria 1959; cf. idorskila 1962an), idorxka (SoEg Herria 1963). Cf. lühidor, titidor

► Osaeraz, hur (i-) + -dor dugu, cf. agian zidor, zur (zi-) + -dor baldin bada. Alabaina, ez dago argi zein den *dor erroaren jatorrizko esanahia: ez dirudi lor-en ‘zama-garraiatze’, ‘zama’ adieretatik ezer argirik atera daitekeenik (formaz *dor > lor dela onarturik). Ageri denez, etimologia honetan ‘urez gabetutako’ edo ‘urik gabeko’ moduko esanahiren batek egon beharko luke hitzaren oinarrian, eta ‘gabetu, gabeko’ horren arabera ulertu beharko genuke -dor osagaia.

Irudizko erabileretatik sortuak dira ‘hotz, zakar’ eta ‘antzu’ moduko adierak; ‘lur’-erako, cf. halaber lehor.

! izotz (1235: LivOr [M. de Yssossaguerra]). ■ Hitz orokorra. Itzotz Urte eta bi Harriet-ek dakarte eta Lizarragak darabil; inzotz Gorosurretak jasotzen du (bazt.). Gèzek forma sabaikariduna ere badakar (ixotz) “gelée blanche” esanahiarekin.

Esanahi ohikoenaz gainera (RS izotzak ta euriak dakaz eskura gariak, Lazarg aren ordeko baegidan (amoreorrek) / prendatan etxi izotza, Ax izotz, horma, elhur, Oih bai karroinik, bai izotzik), Azkuek “rocío” (erronk.) eta “agua de la niebla” (lap., erronk.) esanahiekin jasotzen du.

□ Erdi Aroan, konpara bedi lehen Yssossaguerra hori yparraguerr (OnomNord 1364) leku-izenarekin; eguraldiaren gertakari jakin horiei (izotzari, iparrari) begira dauden lekuak adierazten dituzte (Mitxelena 19733: 37). Cf., bestalde, casa de Içozta (CenBNav ~1350), eta agian çerro de Yzosaia (ArchLegazp 1401). Geroago, cf. Urretxun Yçostegui (UrretxTop 1543) eta Andoaingo Yzoztegui (AndoTop 1813).

Landetako Yzosse herriaren izena hitzaren adibidetzat du Orpustanek (2001: 100-101): cf. Guilelmo Ysosensi (CartDax ~1097), W[illelm]us de Ysossa (CartDax xi.-xii. m.), Geraldus de Usshos […] et P. de Usshos fratris dicti G[eraldi] (CartDax 1260), Guilelmus de Ysossa (CartDax d.g.; aurreko eta ondoko agiriak xii. m. erdialdekoak). Zuzen baldin badabil (antroponimo galiar batekin lotu izan da), esanguratsua da u- aldaera.

izotz beltz Izt; ‘izotzaldi gogor’: Azk; ‘izotzaldi berantiar’: TEtxeb; ez dirudi adiera horiek horma beltz-enarekin konpara daitezkeenik.

izotz-haize (EtxZib), izotz-harri (‘harriabar’: Lizarg), izotzil (‘urtarril’: IruñEgut (gnaf., 1501)), izotz zuri (RS [izotz zuria eurien mandataria]), izozte (Larm; “frimaire” Revol), izoztu (Land, Larm [ainbeste surekin izostu]).

► Aspaldidanik aipatu izan da ihi(n)tz + hotz osaera (ik. van Eys s.v. intz), cf. jadanik EtxSarizotza, ihintz hotza”. Mitxelenak ez du etimologia hori baztertzen (FHV 411), eta, zuzena balitz, bazt. inzotz-en jatorrizko sudurkariaren aztarna egon liteke. Aukera honetan, zuzenean azaltzen dira ‘ihintz’ eta ‘laino-ur’ adierak.

Beste aukera bat da hur (i-) + zotz dela pentsatzea, eta ‘izotz-kandela’ moduko esanahiren bat izango zuela jatorrian (ezinbestean eratorriak behar lukete ‘ihintz’ eta ‘laino-ur’ adierek). Aukera honetan, sekundarioa behar du sudurkariak —susmagarria izan daiteke Baztanen bakarrik dokumentatzea aldaera hori—, baina ez dago argi zein litzatekeen haren motibazio fonetikoa (ik. igel-en ingel aldaera).

Balizko iz- ‘ur’ aurrizki baten adibide gisa aipatu izan da hitz hau ere (Vinson 1909: 353-354), baina aspaldikoak dira hipotesi hau baztertzen duten lanak, cf. adibidez Uhlenbeck (1947: 139); *iz- ‘ur’ erro honetaz, ik. halaber izurde.

ubel (~1665: Oih; ik. Erdi Arokoak). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., lap., bnaf., erronk., zub.). Ugel- aldaera gip. ageri da (ugeldu).

Kolore iluna edo hila adierazten du: “couleur obscure, tirant au noir” (Oih), ‘more edo more antzeko’ (Lizarg paratzeunte (aragi) guzia ubel ubela, JEtxep betondoak ubel ditut ikusten), “blanquizo, blanco mortecino”, “pálido” (Larm), ‘beltzaran’ (Kardab lur ustel ta ubela). Beste adiera batzuetan ere ageri da: ‘(ur) uher’ (Azk (bizk.)), ‘goibel’ (TBLap), “vague” (ü- Gèze) eta ‘ilun, triste’ (ü- Lhande (zub.)).

Izen moduan, bestalde, ‘ubeldura, urdinune’ da (Pouv), baita ‘beltzune, akats’ ere (Hbarren bakhotxak bere ubela gordetzen du).

□ Baliteke Erdi Aroko Vbelcieta (DocLeire 1072), Sancho Ubelez de Lehet (ColIrach ~1135) ez izatea zuzenean hitzaren adibide, ur-en eratorri soil baizik. Formarengatik berriago, eta leku-izen direlako beste esanahi batekin (‘osin ilun’ edo?), cf. Vrbel (ArchSalvatIV 1300), sobre Aruelçaga e dende a Vrbel (ArchPortuI 1432), eta bigarren osagai “berrituarekin” sel de Urbelz (ArchElgoi 1452). Cf., bestalde, geroagoko Nicolas de Vbel (ArchMutr 1513); Vrdinarayn-ekin (ik. urdin) konpara daiteke Ataungo Ubelarain baserriaren izena (EAETop).

ubelori “butillo, color pálido, amarillo” Larm; ubel + hori.

ubeluri “meurtrissure” Harr; bigarren osagaia urin/guri(n) da agian, cf. odoluri, beltzuri.

ubelarazi (Duv), ubel-beltz (“pâle tirant sur le bleu” Harr), ubeldu (‘moretu’: Pouv; ‘urdinune’: Jauregi), ubeldura (‘urdinune’: Pouv), ubeltxeago (ubelxeago Lardiz), ubelki (‘ilunki’: Artxu), ubeltasun (“palidez” Larm), ubelune (‘alde txar, arazo’: ArmanUsk 1906 [bena bada orano übelüne bat]).

► Osaeraz, u(h)- + -bel, cf. goibel, arbel, etab. Ik. beltz.

ugaraxo (~1496: RS). ■ Erdi-mendebaldeko hitza. Aldaeren artean, uga-z hasten direnak dira ugaraxo (bizk.), ugaraxi(j)o (bizk.; Mogel), ugarasi(j)o (bizk.; Mogel), ugaasijo (bizk.; frBart), ugarazio (bizk.), ugaraso (bizk.; Añib (bizk.)), ugarai(x)o (bizk.; Larm), ugaratxo (bizk.), ugarexo (Añib (bizk.)), ugari(x)o (bizk., gip.) eta ugazio (bizk.); uge-z hasten direnak dira ugelaxo (bizk.), ugelatxu (bizk.), ugelazio (bizk.), ugerasi(dx)o (bizk.), ugeraxio (bizk.; Añib (bizk.)), ugeraxo (bizk.; Añ (bizk.), ugesarijo (bizk.) eta uregasijo (bizk.); ub- hasierarekin, badaude ubaraize, ubaraxi, ubariza, ubaxa, ubelaiza eta uberaxa (Nafgip. guztiak). Bestalde uaixa (Nafgip.), uaixo (bizk.), uaxa (Nafgip.) eta uesaijo (bizk.) aldaerak ere aurkitzen dira. Hasierako sabaikaridun aldaerak ere badaude (guztiak bizk.): txuaxo, txubaxo, txubelaxu, txuberaisu, txuberaxo, txuberazo, txugaraixo, txugeraxo, txumelaxo eta xubelaxo (Azk/ErIruk/Totor), baita tuberaxo (ErIruk (bizk.)) ere.

Esanahia ‘igel’ da (RS ugaraxoen triskea, leorrerean ezera, Mogel ugarasijua da uretan garrasika ta igeri ibilten dana).

► Hitzaren lehen partean hur dagoela onar daiteke zalantza askorik gabe, baina osaerazko xehetasunak ez dira argiak eta aukera bat baino gehiago aztertu behar da: (1) aukera bat da hur + X dagoela pentsatzea, bigarren osagaia zein den argi egon gabe ere, ez baitirudi -arazio batek inora garamatzanik; (2) beste aukera bat da igel-en eratorritzat hartzea, edo ur-en bestelako eratorriekin egitea saioa (hala nola ugadera/ugara, edo igeri, uher-ekin, cf. bizk. ugar), eta agian bereziki gogoan hartzekoa da bizk. ugera ‘igel’ (ik. igel). Bigarren aukera honi dagokionez, ohartu behar da mendebaldekoak direla ug- aldaera gehienak, eta han ugalde, ugarte, etab. ditugula: horrek pentsaraz lezake uh- dagoela hitzaren oinarrian, eta ez dela ezinbestean igel edo igeri-rekin lotu behar, baizik zuzenean ur, edo hobeki (ik. lehen puntua), uhadera edo halakoren batekin.

Bigarren osagaiari buruzko hipotesirik egin baino lehen, ohar bat egin behar da -xo amaierakoari buruz: ez dirudi ttikigarritzat jo daitekeenik —jatorrian bederen—, afrikatuak behar bailuke nagusi (cf. ugaratxo, ugelatxu aldaera itxuraz berreginak); Bährek dioen bezala (1936: 117-118), egokiagoa da -x- epentetiko batean pentsatzea. Autore horrek berak aztertzen ditu bigarren osagairako aukera egiantzeko guztiak: bizio ‘hesteetako zizare’ eta bizi ‘bixi, bizkor’ aipatzen ditu, baita -(a)bio atzizkia ere (cf. kurubio, erlabio; *ugarabio > ugaraio litzateke), eta ez du baztertzen gazi-rekiko gurutzaketaren bat ere (Amorotoko urgaxidxo aipatzen du). Onomatopeiaren edo igelen hotsaren aukera aztertuta, garrasi hitza aipatzen du (Mogelen definizioa ondoan jarrita, ik. goian), baina dardarkariaren arazoa ikusten du, eta erausi/erasi-rekin hitzaren banaketa dialektalarena; erabat baztertu gabe, balizko herri etimologiaren aukeraz mintzo da hemen, eta orobatsu uste du ugari ‘asko’-ri buruz ere. Arazorik gabe azal daitezke bizio-rekin -azio, -axo, -aixo, -asio aldaerak.

Aukera hauek zerrendatuta, eta ugadera-tik abiatuta (ugara-ra laburtu dela onarturik, ik. halaber behean), ‘(igaraba edo) ur-abere bizi’ edo ‘zizare itxurako ur-abere’ batean pentsa genezake, bizio-rekin bigarren osagaian; ugera/ugara ‘igel’-ekin, ‘igel bizi’ etab. izan genitzake (halako zerbait egiten du Bährek), eta ugar ‘uher’-ekin, berriz, ‘ur uherretako (animalia) bizi’ modukoetan pentsatu beharko genuke. Ik. Bähren taula (1936: 121), osaerazko aukera eta balizko gurutzaketa guziak biltzen dituena.

Hastapenean tx- duten aldaeretarako, cf. hanka/txanka, etab. (ik. han.); baliabide adierazkorra da hori, eta beharbada hitzaren izaera adierazkorrak berak du zailtzen haren etimologia.

uhadera / igaraba (uhadera ~1650: Pouv (+ udagara); igaraba 1745: Larm). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zar., zub.). Aldaeren artean, ug-ez hasten direnak dira ugadera (bizk., gnaf., lap., zub.), ugabere (bizk.), ugeraga (gnaf.) eta ugara (zar.); ub-ez hasten direnak ubadera (bazt.), ubagara (bizk.), ubegara (bizk.), ubagare (Larm), ubaraga (gip.), uberaga (gnaf.), ubedaga (gnaf.), ubalaga (gip.) eta ubare (Azk); u(h)a-z hasten direnak uhadera (lap.; FedProp 1906 hemeretzi frantses buru, bertze hainbertze uhadera larruren gainean) eta uagara (bizk.); ud-ez hasten direnak udagara (bnaf.) eta udara (gip.), eta ur-ez hasten direnak uragre (aezk.) eta urgara (bnaf.).

I- hasieradunak dira igaraba (gnaf.), igarau (gip.), igabera (bizk., gip.), igarabi (bizk.; Mogel (pranzesak) artu daruaz igarabijak txito erraz), igarabei (bizk.), igarabire (bizk.), igeribei (bizk.), igiribi (bizk.), igiri-bigiri (bizk.), ibalada (gip.), iyabera (gnaf.) eta iraabe (gip.).

► Azkueren uh- + abere osaera onartzen du Mitxelenak (1950a: 456, FHV 75-76), nahiz eta zalantzan jartzen duen ugabere aldaera benetan lekukotua egotea. Ageri denez, ‘animalia, piztia’ adieran dago abere, ez ‘animalia etxekotu’-rekin; osaera honen paralelo moduan, cf. ur-katu, ur-txakur sinonimoak.

Uh-, ug-, ub-, ur- aldaeretarako, ik. uhalde, uhaitz, etab.; ud- dutenak, berriz, metatesiz azaldu beharko dira, ugadera > udagara, bokalen asimilazioarekin (hortik, gip. udara, bokalarteko ahostunaren galerarekin, eta, metatesirik gabe, zar. ugara).

Aldaeretan, amaierako -a orokortzea onartu beharra dago, are bizkaieratik kanpo: han berranalisiz azal zitekeen (cf. labe/laba, lore/lora, etab.), baina besteetan asimilazioz eta metatesiz azaldu beharko da. Ugadera aldaera inoiz orokorrerako (bizk. eta zub. muturretan agertzen da), (1) ugabere > (asim.) *ugabare > (metat.) *ugabera > ugadera edo (2) *ugabare > (metat.) *ugareba > *ugareda > (metat.) ugadera moduko bilakaerak proposatu behar dira, VbV > VdV aldaketarekin (lehen aukeran bokalen metatesia dugu, bigarrenean silabarena eta hortzetako kontsonanteena). Orobatsu uhadera, jakina.

Badirudi ugadera horretatik azaldu behar dela bazt. ubadera, eta ez *ubabera > (disim.) ubadera > ugadera, ikusirik ubadera-ren eremua baino zabalagoa dela ugadera-rena. Tarteko *ugabare hartatik azalduko genuke Larm ubagare (eta hortik Azk ubare). Bestalde, *ugabera-tik bizk. ubegara genuke metatesiz (bokalen asimilazioz bizk. u(b)agara), eta horren metatesiz baina gnaf.-en, uberaga (hortik asimilazioz gnaf. ugeraga, eta hiperzuzenketaz ubedaga cf. ireki/ideki, FHV 228), eta bokalen asimilazioz gip. ubaraga (eta -r- > -l-, gip. ubalaga). Berriz ere ugadera-tik, *udegara > bnaf. udagara, metatesiz eta asimilazioz.

Hastapenean ur- dutenetan dardarkaria berrezarri da, hitzaren jatorri etimologikoari jarraituz; badirudi *urabre-tik azaldu behar dela uragre (cf. abere-ren abre aldaera), eta bnaf. urgara-rako, baliteke bnaf. udagara > *uragara > urgara izatea, sinkopaz (bestela, *urgaraba-ren batetik).

Hastapeneko i-rako, ik. azalpena hur-en; antzeko metatesi eta asimilazioekin dugu igaraba: *uhabere > (asim.) *igabare > (metat.) *igarabe > (asim.) igaraba; hortik igarau, amaierako -a artikulu gisa berranalizatuta, igaraba > *igarawaigaraw/igarau. Oinarrizko bilakaerako *igarabe-tik azal daiteke gip. igabera / gnaf. iyabera, azken bi silaben metatesiz, eta orobat gip. iraabe, lehen bienarekin (< *ira(g)abe); haren forma mugatutik azaldu behar da bizk. igarabi, berranalisiz. Ez dago argi, ordea, nola azaldu behar diren bizk. igarabei, igeribei diptongodunak (agian abere-ren gainean ibai jarrita?), ez eta igarabire, igiribi modukoak (zenbaitetan igeri-ren gurutzaketa gertatu dela dirudi). Gip. ibalada-rako, cf. gip. ubalaga.

uhaitz (1102: DocLeire [molendino de ollio in loco que uocatur Ugaizeta]). ■ Ekialdeko hitza (gnaf., lap., bnaf., erronk., zub.). Testuetan bnaf. eta zub. ageri da bereziki; XX. mendeko gip. zenbait autorek ere badarabilte.

Honako aldaera hauek ditu: uhaitz (lap., bnaf., zub.), ühatx (zub.), üheitz (zub.), ugaitz (bnaf.), ugatx (erronk.), urhaitz (bnaf., zub.), uraitz (lap.), eguatxa (erronk.), egoatxa (erronk.) eta egutxa (erronk.). Zubereraz azentua bigarren silaban du.

Esanahia ‘ibai’ da (EtxZib ezen norat ere baita eragozten zuhaitza, / han gelditzen da leihorra dela edo uhaitza, Tartas Iordaneko uheitzian). Larramendik “corriente menor” adieran dakar (uaize aldaeran).

□ Erdi Aroan, cf. halaber Pedro de Ugaiçeta (SJuan 1235), Hugayzqueta (LibRub xiii. m.), Urhaiztovi eta Urheiztovi (Arzam 1452); Zuberoan, cf. Lostau duheytzsse (CenSoul 1377), cf. Tartasen uheitz.

uhaitz-adar (“courant derivé” Lhande (zub.)), uhaitz handi (‘ibai nagusi’: Lhande (zub.)), uhaitz-harri (“peladilla, piedra de arroyo” Azk (zub.); egoatxarri Azk (erronk.); cf. goian uharri), uhaitz-bazter (Egiat), uhaitz-hegi (Casve), uhaitz-txori (“golondrina” egoatxa-txori Azk (erronk.)), uhaiztun (‘goaia duena’: Zink).

► Bigarren osagaia gaitz da, eta ‘ur handi’ da berez. Osaera uh- + -gaitz dela onarturik, pentsatu beharra dago lehen osagaiko igurzkaria gailendu zaiola bigarreneko -g- herskari ahostunari uhaitz aldaeran. Ugaitz aldaeran, berriz, bigarren osagaiko herskariari eutsi bide zaio (halako bikoteetarako, cf. adib. zufi eta zubi, osaeraz zuh- + -bi); bestela, uhaitz > ugaitz gertatu dela pentsa daiteke, besterik gabe (cf. sehi/segi, ahate/agate, etab.; FHV 299-305). Beste aukera bat da bigarren osagaiaren etimologiari berari egoztea -haitz/-gaitz txandakatzea, eta agian ulertu beharko litzateke -haitz-en lehentasunaren alde egiten dutela Urhaiztovi bezalakoek; ik. gaitz.

Diptongoaren bokalerdiak sabaikaritu du afrikatua erronk. ugatx aldaeran, baina xehetasunetan ez dago erabat argi nola azaldu behar diren hortik egutxa, eguatxa, egoatxa aldaerak: badirudi gurutzaketaren bat gertatu dela egu-rekin, eta tartean egon dela mug. ugatxa > *guatxa metatesia ere (FHV 178).

uhalde (1067: DocLeire [Carta de Hvaldea]; ugalde 1349: ArchTolI [Martin de Vgalde]; uralde 1350: PobNav [Johan d’Uralde]; uhalte 1377: CenSoul [Lostau duhaltea]; uhalte eta ubalde aldaerez ik. halaber behean). ■ Hitz orokorra. Aldaerak dira u(h)alde (gip., gnaf., bazt., lap., bnaf.), uhalte (zub.), uelde (gnaf.), ugalde (bizk., gip., gnaf., aezk., zar., erronk.), ugelde (gnaf., bazt.), ugalte (erronk.), ubalde (gip., gnaf., bazt.), ubelde (gip., gnaf., bazt.), udalde (gip.), ujalde (AgirAst) eta uralde (arab., gip., gnaf., lap., bnaf., zub.).

Esanahi nagusiak dira ‘ur-bazter’ (Land uraldea “orilla de la mar”, Lazarg txakurtxo bat an eldu zan / uraldeti eizketan), ‘uholde’ (Mburu bazterrak galtzen dituzten ubelde, arri, aize ta elementak), eta, gnaf., bazt., zar. eta erronk. testuetan bereziki, ‘ibai’ (OrorbSerm Jordan zeritzon ugelde batean, Sanper ugaldeak elki zintzan ametarik). Hauez gain badaude ‘euri-jasa’ (ubelde Larm, ugalde Azk (gip.)), ‘urketa, ur-pilo’ (ühalte Lhande (zub.)) eta ‘itsaso, itsasoko aldea’ (TxAgir).

uhalde-adar (“brazo de río” ugaltadar (erronk.)), ugalde-harri (“guijarro” ugaltarri Arak (gnaf.), Azk (zar., erronk.); ugaldarri Azk (gip.); ik. uharri), uhalde-bazter (Lizarg [(kokodriloa) etzanik ugalbasterrean]), uhaldeka (Orixe [nigarrez ugaldeka]), uhaldetar (Orixe [ni Camargako ugaldetarra nauzu]).

□ Erdi Aroko lekukotasunek bat egiten dute garai historikoan aurkitzen diren aldaeren banaketarekin: uhalde aldaera Nafarroako agirietan aurkitu dugu batez ere: lehenaz gain, cf. ultra aqua de Hualdea (DocLeire ~1097), besteren artean; uhalte, berriz, Zuberoan dago, ik. goian lehen lekukotasuna, eta cf. agian Sancti Felicis de Hvaltea (DocLeire 1097), nahiz eta Nafarroa erdialdekoa izan. Ubalde-ren adibide izan liteke Domingo Macua de Uualde (SJuan 1248).

Bizkaian eta Gipuzkoan aurkitu dugu ugalde aldaera, eta adibide bakanen bat Araban: cf. Bizkaiko Martin Evañez de Vgalde (ArchLarrab 1376), Gipuzkoako Iohan de Ugalde (ArchBergI 1391), aldaeraren lehen adibideaz gain, Arabako Juan de Vgalde, e Sancho de Vralde (ArchDonem 1465) eta lugar de Arriaga Vgalde (ArchUllib 1480). Uralde, berriz, Araban aurkitu dugu gehienbat, aldaeraren lehen adibidea Bernedokoa da, eta cf. halaber Garcia de Uralde (ArchDonem 1435), Martin de Vralde (ArchAspar 1455), Ochoque de Uralde (ArchMondIII 1461; Azuakoa), etab.

► Osaeraz, uh- + alde, eta uhalde horretatik azaldu behar da ugalde aldaera: uhalde > u.alde > ugalde; hortik azal daiteke uralde ere (cf. ahate/arate, ahabi/arabi; FHV 300), edo, bestela, lehen osagaiaren jatorrizko dardarkaria berrezarrita (horregatik dago aski zabaldua, are zub. ere). Ubalde-rako, cf. ubar (< uhar).

Esanahi etimologikotik hurbilenak ‘ur-bazter’ eta ‘itsaso alde’ modukoak dira; hortik aise azaltzen da ‘ibai’. Badirudi gurutzaketaren bat gertatu dela uholde­-rekin, ‘uholde’ eta, ondorioz, ‘euri-jasa’ adieretan.

uhar (uharre ~1527: Zalgiz; uhar 1636: EtxZib). ■ Hitz zabaldua. Aldaera nagusiak dira u(h)ar (bizk., gnaf., bazt., lap., bnaf., erronk.), u(h)arre (gip., lap., bnaf., zub., zar., erronk.), üharri (zub.) eta urarre (bizk., gip.); hauez gainera badaude uherra (Tartas), uherre (Lopez), ubar, uber, uberro eta uer (bazt.), uger (lap.), ugarre (aezk., erronk.) eta uberre (gnaf.).

Esanahi nagusia ‘uholde’ da (Zalgiz urak ezteramana, uharriak, OihAtsot urak ezteramana, uharreak, EtxZib aire beroa du gero / bere mugan bidaltzen, / eta elhur eta ormak / uharretan egortzen); ‘ur uher’ ere aurkitzen da (u(h)ar Azk (lap., erronk.), uharre Arak/Azk (gip., lap., bnaf., zub., zar., erronk.), urarre Azk/Izag/Garate (bizk., gip.), ubar, uber Azk (bazt.), uger Azk (lap.)). ‘Euri-jasa’ esanahia ere ageri da (Goihetxe uhar hazkarrenez naiz ere burlatzen), baita ere ‘isuri’ (Lopez odol izerdi uharre bat), ‘agiraka’ (HiriartU Extebe gaizoa zen uhar haren pean ikustekoa), ‘ahalegin, indar’ (Azk (bnaf.)) eta ‘xurruta’ (JEtxep (bizkatxak) bere uharra begietarat zirristatuz).

□ Erdi Aroan, hitzaren adibide izan litezke Nafarroa ekialdeko Sancta Maria de Uerra (DocLeire 1042), Vgarra (DocLeire 1064), Sancta Maria de Hvarra (DocLeire 1102) eta Ugarrun (SJuan 1196); cf., bestalde, Deierriko Ugar (ColIrach 1135), etab. Esanguratsua da Garaziko rio clamado de Hugarre (AGNCarlI 1355; Hugarra ere agertzen da).

Ubar aldaeraren adibide izan daitezke Ubarretxena eta Dubarrat bezalako deiturak, Mitxelenaren ustez (19733: 156), ik. halaber ibar.

uharka (uberraka Inza (gnaf.), ugerraka Inza (zar.); uharka Zerbitz [euria berehala hasi zen uharka]), uharrak ari izan (uarriak Satr (bnaf.); uberriak Satr (gnaf.)), uharrez (Tartas [odola uherraz eta xurrutaz bere gorputzetik zuela]), uhartsu (“tempétueux” Duv), uharxka (Herria [harri uharxka bat hasi delarik]).

► Osaeraz, uh- + arre bide da (Mitxelena 19733: 156), eta cf. Harr ur arrean arrantza egitia “pêcher en eau trouble”, Izag urarria, urarre gutxi “agua turbia”, etab. Erdi-mendebaldekoa da historikoki arre, eta inoiz zabalduago egongo zela iradokitzen du hitzak. Amaieran -r duten uhar moduko aldaeretan berranalisiz galdu da -e, edo, bestela, arre-ren beraren forma zaharraren lekuko izan daitezke. Zub. (eta bestetako) u-e bokalismorako, cf. zub. uheitz (< uhaitz): aurreko u- bokalak eragin du jatorrizko -a- igotzea (FHV 63). Ugarre aldaerarako, cf. uhalde > ugalde (FHV 300), eta ub- dutenetan hastapeneko bokalaren borobiltasuna kontsonantizatu da (cf. ubalde < ubalde). Zub. üharri-n, berriz, forma mugatuetatik abiatuta orokortu da -i (FHV 129).

Esanahiari dagokionez, ‘ur uher’ da oinarrizkoa, bigarren osagaiarekin koloreari egiten zaion erreferenziagatik, eta adiera horren zabaltzetik azaldu behar dira ‘uholde’ eta ‘euri-jasa’, uholde eta jasetan halako kolorea baitu urak; irudizko erabileratik sortuak dira ‘agiraka’ eta ‘ahalegin, indar’, ‘uholde’ adieratik abiatua (orobatsu ‘isuri’ eta ‘xurruta’).

uharte (1007: GuipAlb [suburbio de Vhart]; ugarte 1025: GuipAlb [Ugarte Zuhaznabar]; urarte 1257: CartCalah [Urart]). ■ Hitz zabaldua (toponimian orokorra, ik. Erdi Arokoak). Esanahia ‘bi uren, bi ibairen arteko lur’ da, antza denez, toponimiako datuen arabera.

Herri-hizkeran ia ez da gorde, eta zar. urarte “lugar de manantiales” (Azk) izan liteke salbuespena. Nahiz eta Larramendiz geroztik hiztegigile askok jaso duten (Añib, Izt, Gèze, Duv, Azk, etab.), ez dago argi hauek izen arrunt moduan ezagutu dutenik, eta ez leku-izen moduan; cf. Larrasket: “üharte […] île (sens inconnu du peuple); nom propre de famille, de maison et de deux communes de Basse-Navarre”.

Testuetan Larramendik emandako ‘isla’ esanahiarekin ageri da (Birjin Sizilia da ugarte handi bat, Izt ugarte Santo Domingokoan), gehienetan ugarte aldaeran; u(h)arte Intxpe, JEtxep, Mirande eta Erkiagak darabilte, eta urarte FedProp-n eta Arradoi-gan aurkitzen da.

Arana Goirik igarte aldaera erabili ohi du (ugarte behin bakarrik); berak sortutako forma da, ur-en zenbait eratorritako u-/i- txandakatzean oinarriturik, antza denez.

□ Erdi Aroan, u(h)arte, (h)uarte da lehenik dokumentatzen den aldaera: erdi-ekialdean, cf. suburbio de Vhart (GuipAlb 1007), Senior Xemeno Ennecones, dominator Huarte (DocLeire 1015), R. A. de Uhart (LivOr 1193), eta Lostau duharte (CenSoul 1377), hainbaten artean; hego-mendebaldean, cf. Uarte (SMillán 1025) eta Sancti Vincenti de Uharte in Bizcahia (SMillán ~1195). Bizkai-Gipuzkoetako agirietan ugariagoa da erdi-mendebaldeko ugarte aldaera: Gipuzkoan Ugarte Zuhaznabar (GuipAlb 1025; SJPeña-ko agirietan dago, haien edizioan 1055eko datarekin), Ayoro, sennor d’Ugarte (ArchRentI 1364), etab.; Bizkaian Garçia Peres de Vgarte (ArchBilbI 1329), Martin Sanches d’Ar(borrado) de Ugarte (ArchBilbI 1366), etab.; bada Arabako adibiderik, cf. Lop Diaz de Ugarte (ArchVit 1351). Adibide zaharrenen artean, cf. Aralarko agirietan Senior açenar fortuniones vgarte (SMig 1040).

Araban aurkitu dugu urarte aldaera: Urart (CartCalah 1257), Hurarte (TextAlav 1312), etab.; cf. halaber ekialdeko casa de Urart (CenBNav ~1350) eta Lostau durrhart (CenSoul 1377), baina hauetan eskribauak berrezarritakoa da, Orpustanen ustez (2000a: 170). Orobatsu gertatu da ufarte-n, autore beraren ustez (1999: 50), cf. Senior Fortun Sanz de Vfart (FuerJaca 1092), Pers deu Fard (CartSord ~1125; segidan Gilem Furt de Salfa du), Petrus de Ufart (CartSord ~1135), Bergundii d’Ufart (CartSord ~1150); grafia latinzalez edo, hasperena <f>-rekin adierazi zen.

Ubarte-ri dagokionez, cf. agian senior Azenar Fortunionis de Vuarte (SJPeña 1036), sennor Sancio Ennecoz de Uuart (SMillán 1093), eta, bestela, Ubartea (TopAlav 1774).

uhartetar (ugartear Larm), uhartetxo (ugartetxo Larm), uhartetzar (ugartezar Arana).

► Osaeraz, uh- + arte. Ugarte aldaerarako, cf. ugaitz eta ugalde ere (ik. han); banaketa geografiko bertsua du ugalde-k. Orobatsu Arabako urarte-k ere, uralde-ren banaketa berarekin.

Jatorrizko ‘bi uren, bi ibairen arteko lur’ esanahiarentzat, esanguratsua izan daiteke deskripzio hau: “en el dicho logar nonbrado Arranbiscar, los quales fisiera fyn e se acabavan en el dicho logar do estavan asy juntos, que es donde los dichos doss rios se juntan […] fasta el dicho lugar do anbos los dichos doss rios se ajuntan, que es sytuado entre el camino que va de Oñaty para Vergara e entre el camino que va de Mondragon para Vergara, los quales se ajuntan en Urarte” (ArchOñatI 1479).

uhin (1617: Materra). ■ Ekialdeko hitza (lap., bnaf., zub.); XIX. mendearen bukaeraz geroztik bizk. eta gip. testu batzuetan ageri da. Aldaerak dira uhin (lap., zub.), eta XIX. mendeaz geroztik uhain/ühañ (lap., bnaf., zub.) eta auhin (MarIlhab, Hbarren); XX. mendeko zenbait testutan (Azk, Kkiño, Orixe…) ugin ageri da.

Esanahia ‘olatu, baga’ da (Materra geldi itzazu haizeak, sosega itzazu uhinak); irudizko zentzuan ere aurki daiteke (Iratz jende uhainen artean), baita soinu-uhinak adierazteko ere (Orixe aien arnasak bultzatzen die / ezkillen uinez batera).

uhin-harta ‘olatu’: EtxZib, iguñarta Larm; bigarren osagaia hitz beregain gisa era erabiltzen du EtxZib-ek itsasoa dakusagu harta handiz bethea, baina haren jatorria ez da argia: esanahiaren aldetik arazoak daude gask hartà ‘asetu, bete’-rekin lotzeko; ‘uhin bete, puztu’ litzateke? Egokiagoa izan daiteke zub. arta ‘uharri’-rekin alderatzea, edo, hobeki, erronk. zarta ‘olatu’-rekin.

uhindi (EtxZib [salborik iragateko aserre uhindia]), uhinka (Iratz [(euskaldunak) uhainka jinen zaizkitzu]), uhinpe (EtxZib [uhin-petik Piarrez altxatua]), uhinztatu (Urte [marmola uhinztatua]).

► Pentsatzekoa da uh- + gain dela osaeraz, nahiz eta lehenago dokumentatzen den uhin; diptongoaren bakuntzez, uhain > uhin. Metatesiz dugu uhain > auhin, diptongoaren bokal nagusiaren lekualdatzearekin. Elkarketan hasperena gailentzeaz, ik. uhaitz, jatorrian uh- + gaitz; ez dirudi jatorrizko herskariaren aztarna dagoenik ugin-en, eta uhin > ugin azaldu behar da. Ik. goian uhain ‘igaraba’.

urdin (ordin 1104: DocArtaj [Lope Ordina]; urdin 1110: DocLeire [Vrdinçaquiualdea]). ■ Hitz orokorra. Ordin Tartas (ordintu) eta Etxahunengan aurkitzen da (Erdi Aroan bada beste eskualdeetako adibiderik ere, Araban, adibidez). Historikoki kolorea adierazten duen izenondo gisa erabili da gehienbat; gutxienez zurixka, grisa, arrea eta azula bere baitan hartuko lituzkeen kolore-tartea izenda dezake (ErrodZar zaldi urdinaen ganean, EtxZib zeru kolore urdiñak, Oih begiz urdin / bezain gordin); cf. Anduaga: “urdiña da kolore zuri naastua”. Esanguratsuak dira Landuccioren datuak: gauza urdina “cana cosa”, ogian urdina “moho de pan”, kolore urdina “pardo color”, abere urdina “pardo animal”. Izen moduan ere erabili da: ‘lizun’ (Land, Añib; cf. behean urdindu), ‘gibelurdin’ (BMogel topatu ditut urdin eder bat ta urritx bi).

□ Hitzaren adibide ziurra balitz, lehenagokoa litzateke rio de Ordin (SJPeña 828; Magallónek 858ko datarekin dakar). Bestela, adibide zaharrenen artean, cf. halaber Miquele Hurdina (LibRub 1197), Aytzurdineta (ColIrach 1198), Orti Vrdina (ColIrach 1206), Domenca Beguy Urdina (LibRub xiii. m.), Mendi Vrdina (DinChampI 1248), Vrdinçaqui Huualdea (ColRonces 1284), Arriurdineta (AGNComp5 1291), Urdinayzpuru (NavOccit 1302), Pero Vrdinso (PobNav 1350), etab.

Nafarroaz besteko lurraldeei loturiko datuetan, cf. Gipuzkoakoetan vuestro abuelo don Ordincho (PrebSS 1264), Pedro de Hurdinso (ArchHondI 1299), Miguell de Vrdinarayn (ArchTolII 1450), Hurdin de Aristegui (ArchOñatI 1489), etab.; Bizkaian, rio que se llama Oxin Vrdina (ArchDurIV 1456), Sancho Vrdyn (VecBil 1464), Juan Ortys de Barroeta, dicho Gastavrdin (ArchDurI 1469); Arabakoetan, Çumahurdina (ArchSalvatII 1405), Areiz Urdinza (ArchAspar 1454), Vrdinvyzcar (ArchLuku 1456), Arriurdina (ApeoVit1 1482), Larrehurdina (ArchOrduñI 1485), Iohan Hordina (ArchBar 1496; o-rekin); Zuberoan, cf. Sancti Michaelis de Vrdiarp (ColRonces 1189; urdin + harbe baldin bada), Uthurriourdinetaco lephoua (MaisLarrau 1540).

Txurdin aldaera itxuraz adierazkorrerako, cf. Churdyn de Araxola (ArchDurIII d.g.), Churdincho yerno de Johango (OrdLesac 1423), Churdin, que es nieta de Juan de Elorduy (ArchOñatI 1489), la dicha Churdyn e la dicha Churdina (CenarOtaol ~1507), etab.

urdindu (RS [urdinetan asi azkero prestu ezta seizaroa]; ‘lizundu’: Ax [zenbait ianhari urdinduz]), urdinkara (FedProp 1899), urdin-perretxiko (Azk/Izag (bizk.)), urdin-sagar (Azk). Cf. gibelurdin, mutxurdin.

► Osaeraz, hur + -din, cf. gordin, berdin, etab. Kontuan hartuta ez dugula eratorrietako uh-, i- edo halakorik, pentsatzekoa da bestelako sintaxi bat dagoela hitzaren oinarrian, ez eratorpenezkoa (ohar bedi halaber *din erro osoa dugula, ik. *edin). Ordin aldaeran, ondoko dardariarengatik gertatu da u- > o- (FHV 62).

Adierazten duen kolore-tartearen zabaltasunaz, aipa daiteke ongi ezkontzen dela urak berak izan ditzakeen kolore ezberdinekin (cf. itsaso, ibai, osin eta abarretako uraren kolore aldakorra), eta, horretaz gain, gogoan hartu behar da koloreen continuumean egin daitekeen edozein mozketaren erlatibotasuna (Mitxelena 1970b: 69-71). Paralelo moduan, lat. aquilus ‘marroi ilun, arre’ aipatzen du Mitxelenak, lat. aqua ‘ur’-i lotuz; Meilletek ez du argi ikusten aquilus eta aqua-ren arteko lotura (aquilus-ekin lotua dagoke, bestalde, aquila ‘arrano’), esanahiarengatik: “on ne voit pas pourquoi l’eau aurait été prise pour désigner une couleur tirant sur le noir” (ErnMeill s.v. aquilus). Urdin-en adierak paralelo moduan hartuta (cf. Landuccioren ‘arre’), ez dirudi ezina denik latinezko hitzen arteko lotura semantikoa; cf., bestalde, uher-en beraren adiera ezberdinak.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

hibai (1095: VizcFuer [illo flumine qui venit de Angulo ad Ibaizabal]; cf. akit. baicoriso deo, etab.]). ■ Hitz zabaldua (ez, inondik ere, ibar bezain orokorra; ez da, adibidez, zub. testuetan agertzen: ik. uhaitz). Forma hasperenduna (h-) lap. eta bnaf. autore batzuengan aurkitzen da (Harizm, Birjin, Duh, Duv, Hbarren, Jntegi); orobat -a berezkodun forma (EtxZib, Pouv, Harand, Larg, MarIlhab, MElizanb, Arbelb; badirudi izenaren parte izatera igaro dela artikulua).

Bizk., gip., lap. eta bnaf. testuetan ‘uhaitz, erreka’ esanahiarekin erabiltzen bada ere nagusiki (gnaf. eremuan ugalde erabiltzen da gehienbat balio horrekin), arrazoiak daude pentsatzeko ez dela hori hitzaren antzinako balioa, baizik eta ‘ibi’: cf. Pouvur ibaia, gué, rivière guéable”, Moret “que algunas regiones de los vascongados ibai llaman al río, aunque en Navarra suena el vado”, eta ik. Erdi Arokoak. Landuccik dakarren “abrevadero de bestias” esanahia ez dago argi edantoki naturala den (‘ibi’-tik hurbil, beraz) edo ‘aska’ den (cf. agian Izag AranOñ: “ibáixa, pozo profundo, presa, agua profunda”).[3]

Ugaritasuna adierazteko ere erabili izan da (Monho isurtzen du justuen bihotzerat / bozkariozko ibaia; Harr: “hibaia bada sagarrez, gizonez, il y a des pommes, des hommes en énorme quantité”. Cf. behean ibaiaz, ibaika); itsasoko ur-lasterraz esana ere aurki liteke (Lapeyre itsasoko ibaiak aphaltzen ditu (gizonak), bere eskuez egin dituen untzien pean).

Zaraitzun ibei jaso zuen Azkuek, “porcioncita de terreno que queda intacta entre surcos” esanahiarekin; Iribarrenek ere esanahi horrekin dakar ibay (Idoateko hibayes ere badakar, eta Zaraitzuko ibey). Uztarrozko erronk. ibi ere antzeko esanahiarekin jaso zuen Azkuek.

□ Erdi Aroan, zinez da aipagarria Sagibahia (SMillán 1128), hasperena bere kokagune zaharrean lekukotzen delako. Geroagoko adibideen artean, cf. halaber Yuayeta (ColIrach 1321); Juan Garçia de Ybayguren (ArchMarq 1355), Esquirrivay (ArchBilbI 1385), Miguell de Ybayaga (ArchSegII 1427), etab.; hitzaren adibide izan daiteke Leringo Pascoal Vaybaygorri (PobNav 1330).

Testu historikoetan ez da dokumentatzen hitzaren *ibain aldaera, baina esanguratsuak izan daitezke honako hauek: Ochoa Yvannes de Ybayn (ArchMondI 1390) dugu, eta baita Juan Ochoa de Yuay, Ochoa Ybannes de Yvay ere (ArchLeintz 1381). Orobat Juan Sanches de Oreyvayn morador en Oreyvayn (ArchSalvatIII 1453); orein + ibain da osaeraz, ziur asko, eta paralelo betea da Oreriuia (DocLeire 1043), ibi-rekin. Ilunagoak dirudite Gasernaut d’Iribayn (ColBNavI 1388) eta Pero Peres d’Arguibayn (ArchBergI 1390) bezalako adibideek.

Ibañeta hitzaren adibide baldin bada, cf. Sant Saluador de Ybenieta (DocLeire 1071), los portz d’Ibaynete (ColBNavI 1378); cf. mendebalde-erdialdean Juan Martines de Ybayneta (ArchZest 1486; Ybanieta ere agertzen da 1488an). Jatorrizko -n- legoke hauetan ere. Cf. halaber Jueyeta Gorostaldea (DocLeire 1110) eta Yueyeta, Vrrizçelay Yueyetecoa (ColRonces 1284). Alabaina, markagarria da -e- egotea zenbaitetan: jatorrizkoa balitz, zaildu egingo luke hitzarekiko lotura. Esanguratsuago izan daiteke, hau ere Zestoan, Yuaynarrieta (ArchZest 1393): errekarri ‘errekako harri’-rekin erka daiteke *ibainarri hori.

Ubai baten arrasto moduan har litezke Ihoan Martines de Hubayar (ArchAzkoit 1416), Sancho Martínez de Huvaya (ArchAzkoit 1466; errata ote, bukaerako -r faltan?), beheko Gurtubay,[4] eta Kuartangoko Sansubai eta Rejubai leku-izenak; ez da hain argia Elosubai (ArchElgoi 1452). Lehenagokoa litzateke Nafarroako Huani (SMig 1177; gaur Ubani), *hur-ban-i etimologia onartuta (ik. behean).

Esanahiari dagokionez, adibide askotan ‘ibi’ ulertu behar da, ‘uhaitz, erreka’ baino hobeki: cf. vado de Ivaiçával (GSalazar xv. m.). Orobat Martin Saes de Anunçibay (ArchBilbI 1329), Vrdayuay (ArchPortuI 1432), arestiko Oreyvayn eta Sancho de Gurtubay (ArchElor 1501; < *gurdi-ubai): urdeak, ahuntzak, oreinak eta gurdiak igarotzeko ibiak izendatuko zituzten segur aski izen horiek; ibi-rekin, cf. goiko Oreriuia, Vrdanibia (ArchOiarIII 1470) eta Orgaybieta (ArchAtaun 1452). Ibaibarriaga etxe-izen eta deituran ibai ezin izan liteke inolaz ere ‘uhaitz, erreka’, eta bai ‘ibi’ oso naturalki (‘ibi/igarobide berri’); cf. Joango de Ybaybarriaga (ColCenar 1386). Cf. halaber geroagoko Ochaybay (ArchLeqIII 1502), Çaldyvay (ArchBergII 1506), Ibailaban (TopAlav 1591), hirurak errota izenak. Konpara bitez orobat molino de Hondarribay (UrretxTop 1523) eta Hondarribia herri-izena; Juan de Legarribey (ArchDurI 1426) bezalakoei kontrajar dakizkieke, eta zentzuzkoa da pentsatzea pasabidea nolakoa zen adierazten zutela. Bestalde, ‘uhaitz, erreka’ adieratik hurbilago, cf. el rrio de Ybaya (ArchOiarI 1499).

Ez da segurua hitza egotea Akitanierazko baicoriso deo, baicorrixo deo, baigorixo deo eta Erdi Arotik honako Baigorri, Baiona formetan, besteak beste antzinakoa den i- faltagatik (ik. OnomAquit §469, Salaberri 2004: 107-114 eta Gavel 1931). Zaila da esaten *ubai-ko u-ren arrastorik ba ote dagoen bvaigorixe forman. Horietaz gain, Burgosko Ibeas, Erdi Aroan aqua de Ebeia dena (ColCard 921), ibai-rekin identifikatzeko arazoen zerrenda dakar Petersonek (2009: 321).

◊ Euskaratik kanpo, ibai ikusi izan da gazt. vega hitzaren oinarrian: gazt. zah. vajka dago, eta latin aurreko *baika berreraiki izan da (DCECH 5, 753b, vega), arestiko akitanierazko formak bezala i- gabea. Lotura zuzena balitz, hastapeneko bokalaren galera aski antzinakoa dela onartu beharko genuke. Ik. ibar.

ibai-ondo Urte, Mogel; ibetondo Azk (bizk.); ik. behean.

ibaiadar (Kkiño), ibai-arbola (“alnus” Urte), ibaiaz (Larg [isuri nahi izan duzu, ibaiaz, zure odol preziatua!]), ibai-bazter (Astar), ibai-ertz (Larm (ibertz), Izt), ibai-hegal (ArreseB), ibai-hegi (Goihetxe), ibaika (Birjin [nigarrak… hibaiaka begietarik jariatu zaizkon]; ‘igerian’: Ondarra/Izag (Nafgip.)), ibaikatu (Atheka [ur ibaikatua orruaz zuan zelaia behera]), ibaiño (JEtxep), ibaitxo (Izt), ibai-zola (Laf [ibai-zola ere kraskatu zen]).

► Bi aukera nagusi daude hitza analizatzeko: i- eta -bai osagaiak bereiz genitzake, edo ibar-en eratorri gisa har genezake. Lehen aukeran, hur-en elkartuetako i- dugu, baina jatorrizko u- ere lekukotua dago Erdi Aroan (cf. Gurtubay eta beste).

Bigarren osagaia zein den argitzeko, gogora ekarri behar da Mitxelenak berreraikitako *iba-Xi forma (1972b: 81; ibar-en eratorritzat du hitza, hori proposatzen duenean): aitzinforma hori ibahi izan daiteke, Erdi Aroko Sagibahia-n lekukotua (Saja leku-izenaz, ik. Moya 1990: 97).[5] Aukera egiantzekoa da *ban ‘ebaki’ erroa ikustea hor (ik. eban): *hur-ban-i litzateke hitzaren jatorria, -i partizipiokoarekin.

Hipotesi honetan, hirugarren silabatik hastapenera pasatutakoa da hibai formaren hasperena (< ibahi; cf. harea < *areh̃a < arena), eta ez da, beraz, hur lehen osagaiarena (ik. behean ibar-ekiko aldea); era berean, hirugarren silabako hasperenarekin, beharbada errazago azal liteke ibetondo-k duen -t- hori. Horretaz gain, ongi azaltzen da Erdi Aroko ibain, hitzaren adibibide baldin bada (cf. *arrani > arraĩ > arrain, *zani > zaĩ > zain, etab.; FHV 414). Azkenik, Ubani herriaren izenarekin lot liteke *hubani aitzinforma.

Esanahiaren aldetik, ‘ur ebakia’ litzateke hitza, uhaitz edo erreka baten ibilbidea eteten den tartea, ura beheititzen edo mehetzen delako, beste alderako igarobidea erraztuz. Hori ongi lot daiteke ‘ibi, igarobide’-rekin, eta ohar bedi antzinakoa dela adiera hori (ik. goian Erdi Arokoak). Ibañeta-ri dagokionez, hitzaren adibide baldin bada, pentsatu beharko da ‘ibi, igarobide’ adiera mendiko igarobideari ere aplikatu zitzaiola, portu edo mendateari (cf. portz d’Ibaynete). Orobatsu pentsa liteke Zaraitzun jasotako ibei-ri buruz: lur sail landu batean, igarobide moduko bat bezala uler daiteke ‘ildoen artean landu gabeko lur zati’; ibei hau hitzarekin lotzearen alde egiten du esanahi berarekin jasotako erronk. ibi-k ere. Esanahi horren garapen edo espezializazioari dagokionez, gogora ekartzekoak izan daitezke gr. póntos ‘itsaso’, lat. pons ‘zubi’, armen. hun ‘ibi’, avest. pantå ‘bide’, eslav. zah. pǫ ‘bide’ kognatuak; horien guzien oinarrian jatorrizko “franchissement” adiera orokor bat ikusten du Benvenistek (1966: 297-298), eta halako adibideen laguntzaz uler ditzakegu euskaraz ere ‘ibi’ orokor baten gorabeherak.

Beste aukera zen ibar-en eratorritzat jotzea hitza; kasu honetan, Erdi Aroko ubai aldaera ubar-etik azalduko genuke. Gorago esan bezala, *iba-Xi berreraikitzen zuen Mitxelenak (ik. halaber 1958a: 39-40), baina -Xi atzizkiaren forma zehaztu gabe; -r dardarkariaren galerarentzat, cf. agian Ibabe. Atzizkia zein den argitzeko, saioa egin liteke ibi-ren beraren -bi atzizkiarekin, baina bide honetatik ez da argi geratzen ibahi-ren hasperenaren nondik norakoa, ez eta, hitzaren adibide baldin bada, Erdi Aroko ibain-en sudurkaria.

Batera tratatu izan dira maiz ibar eta ibai, eta zenbait puntutan laburbil daiteke erkatze hori: (1) Bokalismoari dagokionez, Erdi Aroko lekukotasunak gorabehera, *ubar/*ubai formak ez daude zuzenean dokumentatuta, ibi/ubi bikotean ez bezala. (2) Hasperenari dagokionez, ibar-ek ez bezala ibai-k badu h- duen aldaera; gogoan hartuta hibai-ren kasuan hasperena bigarren osagaitik datorkiola, ohartu behar da ibar-en ezin gerta zitekeela holakorik, *bar baitu osagai. (3) Antzinateko ustezko lekukoetan, bada joera hastapeneko bokal hori ez agertzeko, cf. Uxama Barca eta baigorixo deo, besteak beste. (4) Bizkar/bizkai bikotearekin erkatu izan dira, halaber (Mitxelena 1958a: 38-40, 1972b: 81); honen harira, aipagarria da Erdi Aroko Bizcahia (SMillán 934), kontuan hartuta Sagibahia ere badela, baina honek ez du ezinbestean esan nahi jatorri bera dutenik hitzen -ahia amaiera horrek.[6]

hidoi (1057: DocLeire [Senior Garcia Sanç de Idoia]; hidoi ~1650: Pouv). ■ Badirudi, ‘zingira, putzu, istil, lohi’ esanahiarekin, oso hitz zabaldua izana dela, bereziki hitza agertzen den leku-izenen hedadurak erakusten duenez. Hasperenarekin (h-) agertzen da lapurterazko zenbait autoregan (Ax, Pouv, Xurio, Harand, Duv); (h)iroi lap. eta bnaf. testuetan ageri da XVIII. mendeaz geroztik (baita Mendiburu [hiroi edo irain] eta Iraizozengan ere).

Berezko esanahiaz gainera, bada ‘laido, irain, erantzuki’ ere, eta huraxe da gainera idatzizko tradizioan (funtsean lap. eta bnaf.) gehienbat ageri dena. Idoiztatu-n hautematen da hobekienik bilakaera semantiko hori: ‘lohitu, zikindu’ ← ‘iraindu, laidoztatu’ (Ax lohian lizundua eta hidoiztatua, Larg idoiztatu zituen Dabiten mandatariak: motx-arazi zioten bizarraren erdia).

□ Erdi Aroan, Doipa (SMillán 1025) leku-izena hitzarekin lotua egon daitekeela iradokitzen du Eleizaldek (1922: 443); hala balitz, hitzaren lehen lekukotasuna litzateke. Ibar eta ibai hitzetan bezala, idoi-ren kasuan ere u- duten formak ez daude lekukotuta leku-izenetatik kanpo: cf. agian Busturialdeko Udaibalzaga (SMillán 1051); egungo Idoibaltzaga dela dirudi, eta horrek udoi- aldaeraren alde egin lezake, baina lehendabiziko -a- azaltzen zaila da.[7] Geroago, cf. Santa Maria de Yduybilçaga (AGVizc 1493).

idoieta ‘idoi’: IbargCydoyac o ydoyeta, cenegal o charco donde se rebuelcan cochinos”: litekeena da leku-izena izatea; Erdi Aroan, cf. Esteribarko Idoieta (ColRonces 1244), eta mendebaldean Ydoyeta (ArchLeqI 1325); cf. al Ydoyeta, e de Ydoeta (ArchLeqI 1384), bi aldaerekin, ik. behean.

idoiztatu ‘basatzan aritu, zikindu’: Ax; ‘laidoztatu’: Larg; adieraren bilakaeraz, ik. goian.

idoi egin (Xurio [orhoitu ez naizen gauzez iroi egiten darot]), idoi eman (Harand; cf. ibid. gaizki erraille… iroi emaille), idoika (‘erantzukika’: Duv [boz bat niri bethi iroika]), idoikatu (Herria 1957 [deneri oldartzen da, oro iroikatzen ditu]), idoitu (Larm; ‘lohitu, (egurra) usteldu’: Ondarra… (Nafgip.)), idoiztu (h- Harand).

► Hitza i-doi zatitu behar da. Lehen osagaia hur da, eta bigarrena *dohi izan daiteke, lohi-ren (jad. akit. lohi) eta -do.i atzizkiaren arbasoa (FHV 108). Erronkarierazko azken silabako idói azentuerak iradokitzen du inoiz bi silabakoa izan zela atzizkia; lohi-k ere horren alde egiten du, Mitxelenarekin bat eginez hitz bera dela onartuta, eta tarteko kontsonantea -h- izan zitekeela argitzen du gainera.

Horrenbestez, *idohi (< *hur-dohi) ‘ur uher, lohi’ edo ‘ur multzo’ berreraiki daiteke. Lehen osagai hur-ek disimilazioz galdua du haren hasperena (u- < *uh < *huh < hur) eta, hala izanik, hirugarren silabatik hastapenera pasatutakoa da hidoi/hiroi formetako hasperena (ik. harea, eta, erro berarekin, hibai < ibahi, baina idor, ibar). Hasperena, beraz, bigarren osagaiarena da, ez hur-ena.

Eratorrietan lekukotua dago kontsonanterdiaren galera erregularra: Idoate, Idoeta (cf. ereiaro/erearo, ge(h)iago/geao, Ibaeta, etab.; FHV 176). Aipagarria da idoi/iroi txandakatzea, ez baita lap. eta bnaf. ezaugarri arrunta.

ibar (991: DocLeire [in ualle de Iuargoiti]). ■ Hitz orokorra izana (bazter guztietako leku-izenetan ageri da, nahiz ahozko hizkuntzan ia osoki galdua dagoen). ‘Beheko lur zelai, erribera’ da esanahi nagusia; RS-n aldats-i kontrajartzen zaio (iausten dira aldatsak, goraetan dira ibarrak); Larrasketen arabera, “prairie étendue et plainière (voir okholü, petite prairie, plainière; ürrüphea, plaine très étendue)”. Isastigan haran-ekin parekatua ageri da (negar ibar onetan, malkozko arane onetan). Ibarjaun moduko hitz batek (ik. behean) pentsaraz lezake ibar-ek noizbait aginpidezko barruti zehatz bat ere izenda zezakeela; hitz hori hizpide duela honela dio Mitxelenak: “al menos en Navarra y en Sola, y esto ya es altomedieval, es ibar, antes que haran, el nombre que designa el valle como término administrativo más que geográfico” (1984b: 195); cf. agian gutxienez XI. mendeaz geroztik ageri diren Elorçeibar bezalakoak.

□ Erdi Aroan, adibide zaharrenen artean, cf. Borinivar eta Ibarguren (SMillán 1025), Zalvrribar (DocLeire 1042; zalur- ezezaguna bereizita lehen osagaian),[8] Ligoarius, molinivarrensis abba (SMillán 1051), etab. Hastapenean <h> dutela, cf. la tierra de Hyuar (DocOña 1300) eta Laurhibar (CenBNav ~1412); baina, lehenean bereziki, ezin da esan hasperena adierazten duenik <h>-k.

Lehenagokoak dira Ibara (ColOña 944) pertsona-izena eta in Aybari et Ibara (SJPeña, ColRamI, DocRamI 1062) leku-izena, baina lehena bakartu xamar ageri da eta bigarrena Ibero-ri dagokio (Virueteren edizioko aurkibideen arabera).

Orobat dira ilunak balizko *ubar aldaeraren adibideak (ik. behean): cf. Ubarundia,[9] Halubar, Heluvar[10] (SMillán 1025, ~1067, 1121); orobat Aragoiko Uarra, Ubarra, Ovarra (DocObar 905, 907, 909), Uuarra (ColObar ~1002). Egungo etxe-izenetan, ordea, Ubarburu dugu Ibarburu-ren ondoan, eta Ubarretxena edo Dubarrat bezalako deiturek, Mitxelenaren ustez uhar-ekin lotuta badaude ere (19733: 156), Ibarretxe eta Dibarra(r)t dituzte ondoan; ibar-en aldaera moduan Ubarraga eta Ubarrea dakartza Zabalak (1957: 304).

Antzinateko ibarra, vxamibarcensis lekukotasun epigrafikoetan ere ibar egon litekeela iradoki izan da (Irigoien 1986: 11, 86). Espainiako Extremadurako eskualdean aurkituriko harri baten gainean dago zizelkaturik ibarra, antroponimo baten parte dela; Irigoienek baino lehenago, Albertosek (1972: 215-218) aztertzen du idazkuna, eta zati hori euskarazkotzat jotzen, ibar hitzarekin lotuaz. Esanguratsua da, dena den, Mitxelenak datu hori ezertarako ez erabiltzea; izan ere, halako datu bakanek, testuingururik ezean, ez dute inongo frogazko baliorik. Bestela esanda, zerrenda formalki eta geografikoki koherente baten barrenean kokatzen dugun neurrian izango du esangura datu batek, ez bestela. Gorrotxategik gogoratzen duen bezala (1984: 69), horixe da Untermannek definitzen duen “Namenlandschaft” kontzeptua: eremu antroponimiko koherentea osatu behar dute datuek; bestela, homofonia hutsak izateko arriskua dago.

Oinarrizko arazo hori ezarririk, balizko euskal ibarra horri dagozkion hainbat eragozpen xehaka daitezke: lehenik eta behin, onartu beharko genuke antzinatean gertatua zela *hur-bar > ibar, euskal eremu historikoan dokumentatzen den lehen ibar baino mila urte lehenago; ez da segurua data horretan hitz elkartu hori egotea. Adibidez adibide hartuta, adibide bakana da ibarra, eta euskal eremu ezagunetik urrunekoa, antroponimoa izanik ere; bukaerako -a artikulu gisa analizatu beharra ere eragozpena da, Erdi Arokotzat jo ohi baita berau. Horretaz gain, in Ibarra (SMillán 1087; Arabako Gaubean) leku-izena da sintagma horren euskal lurraldeko lehen adibide segurua; ez, beraz, VIII., IX. edo X. mendeetan, eta ez antroponimo gisa (ik. goian 944ko Ibara pertsona-izena). Are gehiago zaildu daiteke kontua, aintzat hartuta iberieraz ere antzeko antroponimo bat egon zitekeela: “Ybaŕ (§ 578): además de ser elemento antroponímico aparece varias veces en la cerámica de Liria, a menudo en la proximidad de ban” (de Hoz 2011: 291).

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

vxamibarcensis-i dagokionez, i- gabeko Uxama Barca leku-izena dakar Ptolomeok bere Geografia lanean (II, 6, 53).[11]

◊ Bilboko agiri bateko gaztelaniazko esaldi batean, cf. “parçoneros de las ybarras de Vrivarri” (AlcBilb 1495; hainbatetan errepikatua).

ibar-buru Izt (erreka oek biak, Mijoa deitzen zaion ibar buruan alkargana baturik); cf. Ibarburu deitura.

ibarjaun RS (orik eztan erria, ibarjaun da azeria; “merino” itzulia); cf. Isasti orik ezten lekuan azeria errege. Cf. “Juanes de Gorriti, alias Ibarr Jauna” (NatVasc 1557).

ibarño (JEtxep [edo mendi-mazelan… edo ibarño batean]), ibartxo (TxAgir [aldapa ta ibartxoetan]).

► Hitzaren osagaiak i- (hur-en alomorfoa) eta -bar dira. Aipatzekoa da forma hasperendunik ez izatea, Erdi Aroko Laurhibar gorabehera (cf. hibi); ik. hur, hasperenaren gaineko eztabaidarako.

Bigarren osagaia *bar da, barren hitzean superlatiboan ageri dena, ik. han. Esanahiaz “une racine barr- exprimant l’idée de fond” dakar Lafonek (1999: 289). *Hur-bar berreraikiko genuke, beraz, ‘beheko ura’, ‘ura duen beheko lur edo erribera’ edo antzeko esanahiren batekin.

Elkartu-eratorrietan inoiz -r galdu izan du hitzak: cf. Ibabe deitura. U-/i- txandakatzeari dagokionez, lehenagokoa behar duen *ubar aldaera ez dugu zuzenean lekukotua, ibi/ubi bikotean ez bezala (ik. FHV 76), cf. onomastikako adibide ez ziurrak; horietan legokeen -r dardarkariaren galerarako, cf. ubera, uharte, uhaitz (FHV 337). Ik. hur.

Ifar/ipar-ekin lotzen du hitza Mitxelenak (FHV 267, 11. oh.), konparagai ezarriz fr. vent d’aval eta kat. vent d’avall esamoldeak; ik. ipar.

Tradizio luzea dute ibar eta ibai hitzak batera aztertzen dituzten lanek: bizkar/bizkai- bikotearekin erkatu izan dira (Mitxelena 1958a: 38-39); euskaratik kanpo, gazt. vega (ik. ibai), arag. ibón, bearn. (h)uou hitzekin lotu izan dira, besteak beste (DCECH 5, 754b, vega; LespyR s.v.). Antzinatetik dokumentatuak dauden Iberia edo Iber izenen etimologia ere eztabaida orokor honetan kokatu izan da, usu Nafarroako Ibero herriarenarekin batera (ustez ‘ur bero’ dena). Eztabaida honetan *ib- erro prerromanikoa proposatu izan da maiz, baina azalpen hori ez da bateragarria euskararen egitura fonotaktikoarekin (cf., besteak beste, Bähr 1929b: 536).

! ibaso (1852: Goihetxe). ■ Goihetxe eta Harrietek darabilte (Goihetxe ibaso baten uretan; ibaso haren hegietan; Harr Iordan ibasotik). Duvoisenentzat “gros ruisseau” da eta Azkuerentzat “río”; Harrietek “abondance” gisan ere badakar (hautetsientzat da zeruan atseginen ibasoa).

► Hitzean -so atzizkia ikus daiteke (cf. bidaso), baina aukera bat baino gehiago azter daitezke hitzaren analisirako: *ibar-so izan daiteke (hala dio Bährek 1935: 19) edo, bestela, *hur-baso (cf. hur > i- elkartuetan). Ibai hitzetik abiatuta, zaila litzateke azaltzea lehen osagaiaren soiltzea (ibai- > iba-); cf. Ibaeta, Idoate, baina horietan soiltzea bokal aurrean gertatu da (FHV 176).

*Ibar-so aukeran, -so atzizkia dugu: ahaidetasun mailaren urruntzailea da (cf. ilobaso, amaso), baina hemen ezin da zuzenean adiera horretatik abiatu. Dena den, ohar bedi ‘zabal, handi’ adieretara ere eraman gaitzakeela urruntzaile izaerak (ik. baso), eta ongi azal lezakeela horrek hitzaren esanahia: ‘ibar zabal’ edo litzateke, ibar osagaiaren ‘ur’ etimologikoa galdu gabe. Atzizki hau bera duke itsaso-k ere, hitz horren analisiaren xehetasunak gorabehera.

Esanahiaren aldetik, antzeko zerbaitetan pentsatu behar dugu *hur-baso aukerarako: baso bera *bar-so baldin bada, *ibar-so aukeran dituen osagai berak lituzke hitzak etimologikoki. Beharbada zailxeagoa litzateke zuzenean abiatzea gaurko baso-ren adieretatik, eta, hipotesi honetan, adiera etimologikotik hurbilago zegokeen garai batean pentsatu beharko genuke (ik. baso).

ifar / ipar (1364: OnomNord [yparraguerr]; iphar 1627: EtxZib; ifar 1745: Larm). ■ Hitz orokorra. Ipar (iparraldean -ph-) da aldaera zabalduena; ifar bizk., gip., gnaf. aurkitzen da; cf., gainera, ipertü (BelaHizt).

Esanahiak dira ‘ipar-haize’ (Pouv) eta ‘iparralde’ (EtxZib Ipharretik Hegoara non baita famaturen); badaude gainera ‘sortalde edo ipar-sortaldeko haize’ (Azk/Elexp (bizk., gip., gnaf., lap.)), ‘sortalde’ (Lhande (zub.)) eta ‘itsasotiko udako lainoa’ (Aspiroz (gnaf.)); gaztaina mota batez ere esaten da (Zerbitz).

□ Erdi Aroan, lehenagoko adibide bat da, ziur asko, Yparriçauala (ColIrach 1321). Cf., bestalde, Yparr Aguerre (PobNav 1366), Pedro de Yparraguirre (ArchTolII 1450), Domjngo de Ypar (ArchPampII 1476), calle de Yparcalle (ArchOndar 1514), etab.

ipar-arraka “nubosidad precursora del viento del nordeste” Azk (bizk.); bigarren osagaia arraka ‘zirritu’ izan liteke, lainoek zerua arrakatzen dutelakoan edo.

iparbiso “calima que suele traer ese viento (del norte)” Izag (bizk.); zaila da bigarren osagaia gazt. viso-rekin lotzea (DRAE s.v.): “superficie de las cosas lisas o tersas que hieren la vista con un especial color o reflexión de la luz” adieratik edo?; baliteke bisuts-ekin egotea lotua: biso + huts? Baina cf. bisunts, bizuntz aldaerak.

frantzia-ipar (‘ipar-sortaldeko haize’: Frantzi-i. Izag (bizk.)), ipar-aire (Tartas), ipar-alderdi (Hbarren), ipar-begi (Zaitegi), ipar beltz (Azk (aezk., zar., erronk.)), iparburu (Bera), ipar faltsu (‘ipar-sortaldeko haize’: iper- Satr (Nafgip.)), ipar fin (‘ipar-haize’: Azk (erronk.)), ipargoi (“nordoveste” ifarkoi Larm), ipar gorri (Azk (bizk., zar., erronk.)), ipar-haize (Laphitz), ipar-ihintz (‘ipar-haizeak dakarren langarra’: iparrintz Bonap/Azk (zar., erronk.)), ipar-izar (Intxpe), ipar-laino (“niebla que levanta el cierzo” ifarllano Arak (gnaf.)), ipar-lauso (“embate, aire fresco con neblina alta” ifar- Larm), ipar-orratz (Bera), iparpe (“nordeste, viento” ifarpe Larm), iparra batu (“pillar tembleque” Zubik (bizk.)), iparra galdu (Orixe), iparralde (ifarralde Larm), iparreratu (Duv), ipar-sartalde (EuskEsn 1917), ipar-sortalde (Arana), ipartar (ifartar Larm), ipartoki (‘iparralde’: ArreseB), ipartu (“éventer” ipertü BelaHizt), ipartxo (ifartxo Azk (bizk.: orriak airez aire ifartxo dultzea)), ipar-zelai (‘hodei-lauso’: Azk (bizk.)), ipar-zeroi (‘hodei-lauso’: Azk (gip.)), ipar zuri (‘ipar-sortaldeko haize’: ipar xuri Azk (aezk.)).

► Pentsa daiteke ibar-en osaera bera duela funtsean, i(h)- + -bar. Argudiatu beharko da hasperenak igurzkaritu duela ezpainetako herskari ahostuna, -hb- > -f- [φ] bilakaerarekin, Mitxelenaren ustea gorabehera, b/f txandakatzea indartze adierazkorren baten bitartez azaltzen saiatzen baita hura (FHV 267, 11. oh.). Gure [hβ] > [φ] bilakaera hau Hualdek emaniko azalpenera hurbiltzen da (1997a: 422-423), nahiz eta autore honek [wh] ~ [βh] > [f, φ] proposatzen duen, auhari > afari/abari etimologia ezagunean oinarritzen baita.

Era berean, onartu beharko da aldaera igurzkaridun hori bestelako esanahi batekin berezitu dela. Nahiz eta ez den zatiketa lexikorik gertatu, paralelo egokia dugu zubi/zufi bikotean, ik. han. Erdi Aroko datuak gorabehera, ifar lehenagokoa dateke ipar baino (FHV 267).

Esanahiaren gorabeherak azaltzeko, Mitxelenak gogora dakartza fr. vent d’aval, kat. vent d’avall (horietarik, eusk. mendebal), eta zar. pekoaize ‘hego haize’ bezalakoak; erromantzezko horietan, gainera, are nabarmenagoa izan daiteke paraleloa, d’avall ‘beheko’ horren oinarrian vall ‘ibar’ baitago (Mitxelena 1957b: 123, 17. oh., FHV 267, 11. oh.). Horrenbestez, ‘beheko haize’ litzateke ifar, ibarretik datorrena, behetik datorrena (gogoan izan bedi *bar osagaiaren ‘behe’ esanahia). Ageri denez, beheko haize hori, lurraldea nolakoa den, puntu kardinal batekoa edo bestekoa izan daiteke, eta horregatik dukegu ‘sortalde’ adiera ere. Hipotesi honetan, jakina, haizeari dagozkion adierak lirateke jatorrizkoak, eta horren hedaduraz azalduko genuke ‘ipar’.

ibi (~1080: SMillán [Stigarrivia; hots, Astigarribia]; ubi 1149: LivOr [S. Bonion de Urtubia]). ■ Hitz zabaldua, leku-izenek erakusten dutenez. Ubi forma ere badago: cf. Ubiri eta Zaldubi (Ibiri eta Zaldibia-ren ondoan); Duvoisinek darabil (iragan zuen Jabokeko ubia). Forma hasperenduna (hibi) Duvoisinek dakar “bnaf.” markarekin. Testuetan, XIX. mendea baino lehenago, Oihenartengan bakarrik aurkitzen da (ibia duenak igaren, daki osina zein den barrhen; ik. behean ibiri Pouvreaugan). Arakistainek (“gip.”) ‘itsasbehera’ esanahiarekin dakar.

□ Tradizio sekundarioan, ubi aldaeraren adibide dirudite Yennego Xemenes de Mibrubia (ArchZest 1383; Mihurubia da) eta Çacurvbieta, Çacurhuvietachipia (ArchOiarI 1499; ez dago argi hasperena adierazten duen <h>-k).

ibiri Pouv (ibiri bat ikusirik; “gué” esanahiarekin dakar hiztegian); ibi + iri ‘ondo, inguru’; cf. agian Lostau de Ibiria (CenSoul 1377), eta Ubiria deitura, Arabako Kontrastan ere jasotzen dena, iturri-izen gisa (TopAlav).

ibitu Mogel (“txikartu, disminuirse, achicarse”), Ezale 1897 ((garizumeak) ibitu edo baketuten dau Iaungoikoan aserrea); oso erabilia XX. mendeko hegoaldeko testuetan.

► Hitza i-bi zatitu behar da, eta hur da lehen osagaia. Bigarren osagaiak azalpen gehiago behar du: bide dela uste du Mitxelenak, eta -bide > *-bie > -bi bilakaera proposatzen du, zubi-rekin konparatuz; hitz elkartuetako bigarren osagaietako silaba azentugabeek izan zitzaketen bokal galerekin lotzen du bilakaera hori (FHV 412, 8. oh.). Hipotesi honen arabera forma osoa litzatekeena ere badugu, itxuraz: ibide.

Aukera horretan, harrigarri gertatzen da hain goiztiarra eta batere aztarnarik utzi gabekoa izatea bokalarteko herskariaren galera eta bokalen erabateko asimilazioa, bai hitz honetan bai zubi-ren kasuan ere (cf. Erdi Aroko adibideak). Beraz, aztertu beharreko aukera da -bi hori osagai osoa izatearena: azpi-n eta zubi-n bereiz litekeena izan liteke, adibidez.

! ibide. ■ Hiztegietatik kanpora (Pouv ipidia mug.), Etxeberri Ziburukoagan aurkitzen da (Zedrongo ibidean / basan herrestaturik), ‘ibi’ esanahiarekin. Cf. Larm (Supl) ibiretu (“aplacar”; ik. ibitu s.v. ibi).

□ Zail da erabakitzen Erdi Aroko Huvidia (ArchLegut 1333) eta Ubidea, Uvideta (CenBNav ~1350) ‘ibi’ esanahiari dagozkion, edo ‘ubide, kanal’ esan nahi duten (ik. ubide). Mendebaldean, cf. halaber Sancho Buru de Vbidea (ArchOchand 1455), Pedro de Vbidea, vecino de Vbidea (ArchLegut 1471), etab. Avnçubidea ere bada (ArchDebaII 1483); honetan, zalantzak zalantza, aisago ikus liteke ‘ibi’ esanahia.

► Analisirako bitan zatitu behar da hitza, i-bide. Lehen osagaia hur da, eta bigarrena bide, besterik gabe. Agian ez da baztertzekoa ibi hitzaren gainean osatu izana hitza, bide ezarrita (ik. jarraian ipide).

Mitxelenaren ustez, ibi-ren forma osoa litzateke, baina ikus han esandakoak. Bestalde, Schuchardtek ipide aldaera (ipidia-tik ondorioztatua)[12] ibi + bide elkartzearen bidez azaltzen du (1913: 302); bada, halere, -b-/-p- txandakatzearen adibiderik (cf. zubi/zupi baina zufi ere bai; ik. FHV 233, 266).

ipurdi (ipirdi ~1496: RS; ipurdi 1562: Land (+ ipirdi)). ■ Hitz zabaldua; ekialdeko ertzean ez dirudi oso erabilia (ik. uzki). Ipurdi da forma zabalduena, eta eperdi bizkaieraz ohikoena, baina RS (+ Land, Lazarg) ipirdi, Mikol iperdi; gip.-gnaf. eremuan epurdi ere aurkitzen da.

Esanahi ohikoenaz gainera (Lazarg ipirdietan deikeozu / erraz muñ biok alkarri, NafAgir egidak ipurdian pot), baditu bestelako erabilerak ere (Elizanb erori da xahakoa, mokoz-ipurdi, Apaol pertzan ipurdia baño beltzago; “etxe-iphurdi, derrière d’une maison” Duv; Txirrita gaztañ-ipurdia…).

Iribarrenek (VocNav) Agoitzen impurdi, zinpurdi eta Leitzan cimpurdicar biltzen ditu.

ipurdiko “nalgada” Land; badu han-hemenka ‘kolpe, porrot, desengainu’ esanahia ere.

ipurtats animalia baten izena: Bonap/Azk… (bizk., gip., gnaf.); ipurt- + hats, hots, ‘-kirats’.

ipurterre ‘pertsona haserrekor’: Azk/Elexp… (bizk., gip.); ‘tomate hondatu’: Elexp; erabilera metaforikoz azaltzen da lehen adiera, gaur egun ‘geldi ez dagoen pertsona’ da, batez ere.

ipurbegi (‘ipurtzulo’: Harr), ipurbeltz (Larm, Mogel [topinak galdariari, ipur balz]), ipurdikara (‘buztanikara’: Larm (eperdi-); cf. ArreseB urduri edo ipurdikarea), ipurdiko zulo (‘ipurtzulo’: JanEd), ipurdimotx (‘saguzar’: Aspiroz (gnaf.)), ipurdipe (Txirrita (ipurdi-pian); ipurpe Orixe), ipurdiz behera (Anduaga [laurak ipurdiz bera / nunai ziran jausten]), ipurdiz gora (Oxobi [erortzen da ipurdiz gora]), ipurgarbitzaile (‘losintxari’: SMartin), ipur(ko)loka (Larm (-koloka), Harr (-loka)), ipurkonkor (Izt [ipurt konkorrean ostikoaz jorik]), ipurmakila (“croupière d'âne” Pouv), ipurmami (Larm (ep-); cf. Mikol iperdimami), ipurmasail (Duv [iphurdi-mazelak gorotzez maldatuak]), ipurpoto (‘gauontzi’: Aspiroz (ep-, gnaf.)), ipurratal (Elexp (bizk.)), ipurtargi (Larm (ep-), ArreseB), ipurteste (‘heste lodi’: Azk/Izag… (bizk., gip.)), ipurtohol (Mogel), ipurtrapu (‘ipurzapi’: Mikol (ipir-)), ipurtxuri (txori-izena: ZegHizt, Azk… (gip.); (+ -tzuri) ‘alfer’: Azk/Izag… (bizk., gip.)), ipurtzulo (Urte (-txilo), JanEd (-txulo)), ipurzapi (Azk (bizk., gip., gnaf.)), ipurziri (‘aiuta’: Land (ipir-)). Cf. arbola-ipurdi, berri-ipurdi, galtzipurdi, hautsez ipurdi, itzulipurdi, orpoz ipurdi, zakar-ipurdi

► Hitzaren egiturari (hiru silabakoa da) eta bigarren silabako -p- kontsonanteari begira, pentsa daiteke hitz elkartua dela (cf. bepuru, etab.). Trasken ustez (s.v.), epurdi da jatorrizko forma (hortik ipurdi, cf. eguzki/iguzki, etab.), baina honek ez du deus argitzen hitzaren osaeraz. Emankorragoa da iperdi izatea jatorrizkoa: horrela, erdi izan daiteke bigarren osagaia (cf. alderdi…).

Lehen osagaia, berriz, ibi ‘igarobide’ izan daiteke, arazo larririk gabe. Formaz, *ibi-erdi > iperdi > ipirdi (eta eperdi), eta ipurdi forma zabalduena disimilazioz azalduko litzateke. Esanahiaren aldetik, zenbait hizkuntza indoeuroparretan ere ‘igarobide’ esanahia duen hitza erabiltzen da ‘ipurdi, uzki’ adierazteko, de Lamberteriek azaltzen digunez (2000: 129): “πρκτός est donc proprement «l’organ du parcours, du passage». On met ainsi en évidence une motivation: l’orifice anal doit sa désignation au fait qu’il est l’endroit par où les matières fecales achèvent leur parcours, l’extremité d’une «voie de passage»”. Horixe da, hain zuzen, ibi-ren esanahia, eta *ibi-erdi-k berak “igarobide” horren erdia edo gunea adieraziko zuen jatorrian.[13]

igel (1571: Leiz; ik. Erdi Arokoak). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak dira igel (bizk., gip., lap., bnaf., aezk., erronk., zub.), iel (gnaf.; Ax), ijel (bizk.), igal (gip., gnaf., zar.), ikel (gnaf., aezk.), ingel (gip.; Larm), ugel (bizk.), negel (gnaf., lap.; EtxZib), negal (gip., gnaf., bazt., aezk.), nagal (lap.) eta legen (gnaf.). Ez dago argi hitzaren aldaera den gip. zakel ‘igel’ (Urola aldekoa; cf. zakal, sakel, sakal, xakel aldaerak); orobat gnaf. xatel ‘igel’, Bazt. xetel ‘zapaburu’.

Esanahia ‘ugaraxo’ da (Leiz hirur spiritu satsu igelén idurikorik, BMogel igelak ekusi zuen bein idi bat); karramarro mota bat izendatuz ere jaso izan da (nagal Bonap (lap.)).

□ Erdi Aroan, hitzaren adibiderik zaharrena litzateke Gelhegieta (SMillán 1025), igel + hegi + -eta osaera onartuz gero (ik. Mitxelena 19733: 81; Fitarena da proposamena); izen hori bera dira geroagoko Ygueleta, Hygueleta (CartCalah 1229, 1257) eta Igueleta (ArchDul 1337), eta Egileta da gaur. Pluraleko -eta atzizkirik gabe, cf. don Sancho de Iguelegui eta don Yenego de Iguelegui (SJuan 1256), Simon Periz d’Iguelegui (AGNRealIV 1345).

Bestalde, hitzaren adibide moduan hartzen badugu Igeldo, cf. “totum quod in Iheldo Bizchaya habeo” (GuipAlb 1141); baina zail da -do atzizki bat ikustea igel hitzari lotua leku izen batean (cf. ezkerdo, ugerdo, geldo, etab., izenondoak), eta agian ur (i-) + geldo da, besterik gabe.

Hitzaren adibide izan litezke Johan iguel (PobNav 1350) eta Johan de Iguel (RegOlitI 1497), ez badira Miguel izenarenak. Askoz geroago, adibide ziur antzekoa da Igueltoqui (HondTop 1811); cf. halaber Iguel choco (CizurTop 1837; Ubel chocoa eta Uguel choco ere agertzen dira).

Negel aldaeraren adibide gisa onartzen du Mitxelenak Negeloa/Negelua deitura (19733: 133, 135), cf. Bernardus, dnus de negueloart (OnomNord 1366), Guillem Arnaut, seynor de Negueloe eta Bernat, seynor de Negueloart (CenBNav 1412); negel + ola litzateke osaeraz, albokariaren disimilaziozko galerarekin (cf. Mutiloa < mutil + ola). Negelo ‘toki ospel, itzalpeko’ bat ikusten du hor Orpustanek (1999: 336, 2000a: 185); uste duenez, lat. nigellu ‘belzkara’-ren ondorengoa litzateke hitz hori, baina ez dago euskaraz dokumentatuta eta, horretaz gainera, okzit. zah. niel ‘beltz koloreko’, ‘arraza beltzeko pertsona’ eta fr. zah. neel ‘esmail beltz’ hitzen adierek ere ez dute aukera honen alde egiten (FEW 7, 128b-129a, nĭgĕllus).

igel-kaka ‘ur geldien gaineko zikina’: Azk (lap.); ‘igelaren kaka’ berez, nahiz eta AgudTov-ek igeri-rekin lotzen duten.

igelki (‘igel-haragi’: FedProp 1884; “batracien” TourLaf), igeltegi (‘igel-talde’: BMogel), igel-mantar (“moho” Azk (bnaf.)), igel-salda (“lavasse” TourLaf), igelto (“renacuajo” Larm), igeltxo (Larm). Cf. urigel, zapaigel.

► Osaeraz, hur (i-) + -gel. Bigarren osagaia geldi eta geldo bezalako hitzetako bera litzateke, eta ‘ur geldietako (animalia)’ edo ‘uretan gelditzen dakien animalia’ moduko zerbaitetan pentsatu beharko da jatorrizko esanahi moduan. Igeri-ren eratorria izateko aukeraz, ik. han.

Ageri denez, igel zabalduena litzateke jatorrizko aldaera, eta disimilazioz azalduko luke Mitxelenak igal (FHV 68). Bizk. ijel-en bokalarteko ahostuna galdu da lehenik, eta kontsonanterdi epentetikoa sortu da; ikel-en herskari ahoskabea adierazkorra ote jatorrian? Hitzaren aldaera baldin bada Urola aldeko zakel, xakel, protesi adierazkorren bat dagoke edo zapo-ren eraginpean sortua izan liteke (cf. zapaburu, zapaigel), eta cf., bestalde, gnaf. xatel ‘igel’, xetel ‘zapaburu’; denak igel-en familiakoak baldin badira, herskarien ahoskabetze gertakariak izan dira —edo ikel-en gainean osatu dira—, eta baita asimilazio/disimilaziozkoak ere, bokalak barne.

Negel aldaeran sudurkariaren protesia ikusten du Mitxelenak, eta ekaitz/nekaitz bikotea dakar gogora (FHV 310); modu berean sortua da negal, baina igal aldaeraren gainean (hortik nagal, asimilazioz). Negel-en metatesiz azal daiteke legen; hitzak legen ‘herpes, azaleko gaitz’-ekin dukeen loturarako, ik. behean legen/negel. Protesi horren nondik norakoa ez da argia, dena den: negar-en eragina ikusten du lehenik Schuchardtek (1913: 308), eta errom. engranoulho, engragnoto, engraoulo ‘igel’ modukoena geroago (1922a: 81).

Haren banaketa dialektalarengatik, ez dirudi balizko sudurkari baten aztarna gisa har daitekeenik ingel aldaera (ik. goian hur berreraikitzeaz), eta hobe da bigarren silabako albokariaren oihartzunez azaltzea, cf. bizk. kipula/kinpula (FHV 339); cf. halaber igeri-ren gnaf. ingiri aldaera.

igeri (~1557: OihAtsot (igerika)). ■ Hitz orokorra. Aldaerak dira igeri (arab., bizk., gip., gnaf., lap., bnaf., zub.), ieri (Ax), igari (bizk., gip.), igiri (bizk., gnaf.), ingiri (gnaf.), iñari (gnaf., bazt.), irari (gip.), uger (bizk.; jadanik P. Madariaga xvi. m.) eta ugar (bizk.).

Esanahi nagusia da ‘ur gainean hondoratu gabe, higituz edo geldi’ (Leiz beldurrez zenbeit igeri salbaturik itzur ledin, AgirAst mutillak igeri ibilliaz, ArreseB ur zabaletan tximista legez ugar doiala), irudizko adieran ere bai (EtxZib o munduko plazeretan / igeri abillana). Beste esanahiak dira ‘bustirik, blai’ (Salab, Azk (bnaf., zub.), Anduaga) eta ‘lasterka, arinki’ (Xaho, Azk/Larrasket (zub.), ugari Azk (bizk.)).

Izen moduan ere aurkitzen da, Mburu-z geroztik (bekatuaren putzuratzen diranak eta beren besoak eta gorputza baruzko igeriz… nekatu nai ez dituztenak). Ohikoa da igerian, igerika, igeri egin bezalako esapide eta eratorrietan (ik. behean).

igelduri (EtxZib [urean ere ezta izanen arrain igelduririk]), igerian (Mburu), igeri egin (Land, Leiz), igeri egon (Duv), igerika (OihAtsot [igerika eztakiena ondarrera doa]; igerikan Zalgiz), igerikai (“nadaderas” Larm), igerikaldi (Duv), igerikarazi (Duv), igerikari (igerikalari EtxZib [eta igerikalari / arrañak han formatu]; igerikari Pouv), igerikatoki (Duv), igerikatu (Pouv [gainetik igerikatzen badira (ontasunak)]), igerikatzaile (Pouv), igeriketa (Pouv), igerilari (Azk/Aspiroz/TEtxeb/Izag (bizk., igarilari bizk., gip., ugerlari bizk., irailari gnaf., igarlari gip., igelari bizk., gip.)), igerileku (EArrese), igerira (‘igeri egitera’: TxAgir), igeriska (‘igerian’ igerizka Azk (zub.); ‘igeri egite’: igexka Larrasket; igexkako, igexkan, igexkara, igexkaz Larrasket [< igeri + -z instr. + -ka atzizk.]), igeriskari (igexkari Larrasket), igeriskatu (igeiskatü Gèze; igexkatü Larrasket), igeritan (‘igerian’: ingiriten MuruzEsk), igeritatu (ingiritetu MuruzEsk; igeritatu BonapOnd), igeritu (Larm, Anab).

Igel-en eratorritzat du Bährek (1928: 4-5), -i partizipioarekin: *igeli > igeri (eta *igali > igari, cf. igal aldaera) bilakaera proposatzen du, bokalarteko albokariaren bilakaerarekin (cf. zeru, borondate, etab.; FHV 311-314). Proposatu behar da erabat lexikalizatu zela partizipio markarekin (bestela, cf. itzal/itzali); beste zenbait partizipiotan ere hitzaren parte izatera igaro da -i marka, cf. aditz-izenetako izai-, emai-, egoi-, etab. (Trask 1990).

Esanahiari dagokionez, igela igerilariaren prototipotzat hartu dela uste du Bährek, eta izen horretatik haren ezaugarri edo ekintza nabarmenena izendatu dela, hots, igeri egitea: igelak bezala egitea litzateke igeri egitea.

Erabat alderantzizko aukera litzateke igeri-ren eratorritzat jotzea igel,[14] berau elkartuetako igel- formatik azalduz (cf. igelduri); baina ez dira asko, eta igeri-ren osaera ere argitu beharko genuke.

Aldaerei dagokienez, erabateko asimilazioz dugu igiri, eta ingiri-rentzat ik. goian ingel. Amaierako -i galdu bide da bizk. uger/ugar aldaeretan, eta jatorrizko u- gorde. Bigarren silaban -a- duten aldaerak disimilazioz edo dardarkariaren eraginez azal daitezke.

! legen / negel (~1650: Pouv (negelar)). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak dira legen (bizk., gip., gnaf., lap., bnaf.), leen (bizk.), legan (bizk.), negel (lap., bnaf., zub.) eta negal (gnaf., bazt., lap., bnaf.).

Larru-azaleko hainbat gaitzez esaten da: “albarazo” eta “herpes” Larm, “lèpre” eta “darte” Duv, “sarpullido, herpe, erupción de la cara” Azk, “sarpullido” Elexp.

legenar ‘lepra’: negelar Pouv; legenar Larm, AgirAst; legen + ar, cf. legen eme.

legentziar “cierta erupción en la cara producida por el frío” lientzier Azk (bizk.); ez dago argi zer dagoen hitzaren bigarren partean: ar dagoela dirudi, baina -tzi- ez da erraz esplikatzen; izan ote liteke, besterik gabe, -zehar egotea?

legenar bizi (negelar bizi Hbarren), legenardun (Lardiz), legenarti (Larm, Uriarte), legenartsu (Larm, Etxeberria; negelartsu Hbarren), legenar-ur (“eau qui guérit des dartes” negelar-ur Hbarren), legen-belar (negela-belhar Hbarren; legen-bedar Azk (bizk.)), legen beltz (‘elephancia, especie de lepra’: Larm; legen baltz Azk (bizk.); leen baltz Izag (bizk.)), legen bizi (negal bizi Duv [negal bizia gorputzean edo sabel ttipia eroria baditu]; legen b. Harr), legendun (Uriarte; negeldun Hbarren; negaldun Duv, Harr, Azk (gnaf., lap., bnaf.)), legen eme (“albarazo” Azk (bizk.); cf. legenar), legenti (Uriarte), legentsu (Duv [Simon legentsuaren etxean]; negeltsu Hbarren; negaltsu Duv, Harr, Azk (bazt., lap., bnaf.)), legen-zauri (Etxag [legen zauriaz denbora luzez / urrikari bizituak]), legen zuri (“albarazo” Azk (bizk.); leen z. Izag (bizk.)).

► Saroihandik ahoz helarazitako ideia biltzen du Bährek (1936: 115-116), zeinaren arabera jatorrian berdinak ziren ‘igel’ eta ‘legen’ adierazten zituzten hitzak (Bähren hitzetarik ez da argi ulertzen homonimo soiltzat ote zituen, ala jatorri berekotzat); Saroihandiren ideia horren aurrean, Bährek nahiago du gurutzaketaren batean pentsatu. Aurreraxeago, gurutzaketa hori erraztu lezaketen arrazoiak biltzen ditu Bährek: Alemanian, esaterako, herpesa sendatzeko igela ezartzen zen gainean, eta uste du Euskal Herrian jardun hori inoiz izan dela, euskal hitzak bi adierak dituela ikusita (dioenez, Frantzian ere igelak ezartzen omen zaizkie zenbait gaixori); bestalde, Alemania iparraldean, igelaren izenarekin izendatzen da aziendaren gaitz bat, eta hain zuzen abereak hanparazten dituen gaitz bat da, alegiako igelaren irudira. Era berean, Bährek gogorarazten digu igelaren gorputz fresko eta hezea sendagai estimatua zela herri xehearen artean, sendatze indar bereziak zituelakoan.

Arrazoi horiengatik guztiengatik uste du Bährek gurutzatuko zela gaitzaren izenarekin igel, eta horregatik ditugula ‘igel’ esanahiarekin legen eta negel. Gure ustez, ez da ezinezko Saroihandiren usteari eustea, eta jatorri berekotzat jotzea biak.

Maileguaren aukera ere aztertu izan da, eta gazt., kat. líquen, fr. lichen aipatu izan dira (AgudTov s.v. legen). Lhandek errom. leguena bat aipatzen du, baina ez dugu aurkitu; cf. agian okzit. leguená ‘irristatu’ aditza eta leguen ‘irristakor’, baina esanahiaren aldetik zaila da lotura eta, formaren aldetik ere, okzit. zah. lenegar-en metatesiz sortu dira horiek (FEW 5, 249a, lēnis, 2 a). Lat. nigellu-ri buruz, ik. goian.

ugera. ■ ‘Igel’ esanahiarekin ugera (bizk.) eta ugare (bizk.) jasotzen dira ErIruk-n.

► Agian ez da baztertzekoa funtsean igel-ek duen osaera bera izatea, baina ez *gel erroarekin, baizik haren esanahitik hurbileko osagai batekin: geratu aditzarekin lot liteke agian -gera; metatesiz edo azaldu beharko da ugare (ik. uhadera gisako arazo eta irtenbideetarako). Bestela, uger-ekin (edo are bizk. ugar ‘uher’-ekin ere?) lot liteke.

uher / uger (~1557: OihAtsot; uger 1653: Mikol). ■ Hitz zabaldua (bizk., gnaf., bazt., lap., bnaf., zub.). Aldaerak dira u(h)er (gnaf., lap., bnaf.), uherri (bnaf.), uber (bazt.), uger (bizk., bazt.), ugar (bizk.) eta uar (bizk.; cf. uartu erronk.).

Izenondo edo izen moduan erabiltzen da. Izenondo moduan ekialdean ageri da (baita ere XX. mendeko erdi-mendebaldeko zenbait testutan), honako adiera hauekin: ‘(ur) arre’ (Ax arrantzaleak ur uherra (desiratzen baitu) arraiñaren atzemaiteko), ‘gris’ (Pouv galtzerdi uherrak), “brun tirant sur le roux” (Duv), ‘zurixka’ (Gorosurreta), ‘zikin’ (ugar Azk (bizk.), uber Izeta (bazt.)), ‘mingots’ (Ax purga uher baten… edatea) eta ‘gaizto’ (EtxZib etsai bihotz uherrak). OihAtsot-en “trouble” itzulita dator, erabilera metaforikoan (gaina eder, barrena uher).

Izen moduan batez ere bizkaieraz agertzen da (cf. erronk. u(b)artu), ‘herdoil’ esanahiarekin (frBart ugarra darijon diru puska bat); ‘zikin, kraka’ adieran ere erabiltzen da (Mogel bekatuen ugar edo zetaketatik anima libratuaz).

ugerdo (‘zikin’: ErIruk (bizk.); atzizkirako, cf. geldo, bizardo, ezkerdo), ugerdun (frBart [munduko ondasun ugardunak]), uger-kolore (Mirande [ez beltz ez izarniatua, baina irungia eta uger-kolore]), ugertsu (“roñoso, sucio” Larm), ugertu (“(hacerse, ponerse) roñoso” Larm; u(b)artu ContR (erronk.)), uher beltz (‘gris ilun’: Urte), uherdura (Ax [hala deabruak ere…, arrantzale iakinsunak bezala, bilhatzeintu… ilhunbeak, tormentak, uherdurak]), uhergune (‘usteltasun’: Harand [uhergunearen esklabo direlarik]), uherkara (“qui tire sur le brun” uharkara Duv; uherkarako Urte), uherrarazi (“rendre amer” Duv (+ uhertarazi)), uhersko (txik. Duv), uhertasun (‘zikinkeria’: Ax), uhertatu (“aigrir, s’aigrir” Hbarren), uhertu (uherritu Leiz [ura uherritzen zuen]; uhertu Pouv), uhertze (uherritze Leiz).

► Osaeraz, pentsa daiteke uh- + -ger dela; hasperenaren eta herskariaren gorabeheretarako, ik. uhaitz, uhin, etab. Pentsatu behar da u-a bokalismoa duten aldaeretan dardarkariak eragin duela e > a irekitzea, eta ez da baztertu behar uhar-ekiko gurutzaketaren bat gertatu izana. Badirudi partizipioetako -i dagoela uherri-n (beste kolore batzuetan, cf. gorri, zuri, etab.); Leiz uherritu-n, beraz, partizipio pleonastikoa genuke.

Esanahiaren aldetik, esan daiteke ‘ur-kolore txartu, oker’ izango zela jatorrian, edo are, ‘herdoil’-en kasuan, ‘urak gaiztotua’ modukoren bat. Kolorearen gorabeheretarako, ik. halaber urdin.

uherlo (1857: Salab; üharlo Bonap (zub.)). ■ Ekialdeko hitza (bnaf., zub.). Aldaerak uherlo/üherlo (bnaf., zub.) eta üharlo (zub.) dira. Izenondo moduan esanahia da ‘zurbil’ (“terne” Salab); izen moduan ‘idoi’ (Bonap), ‘lohi’ (üherlo/üharlo Azk/Lhande (bnaf., zub.) eta ‘ur uher’ (üherlo/üharlo Lhande (zub.)).

► Atzizkia zulo-renarekin konpara daiteke, beharbada (ik. han; cf. orobat arlo). Esanahi hurbiltasunarengatik, uher-en eratorritzat har daiteke, nahiz eta ez dagoen ezinik uhar-ekin ere lotzeko (ik. hango ‘ur uher’ adiera). Horrela, pentsatuko genuke zub. üherlo > üharlo gertatu dela, dardarkariak eraginiko irekitzearekin (cf. zub. bardin).

urte (1321: Beotib). ■ Hitz orokorra. Herskari hasperenduna (-th-) du iparraldean; h- dago ZalbGut-eko adibidean eta RS, VJ eta Mikoletagan. Bizkaikoetan ez da hasperenaren aldetik esanguratsua, eta halaxe dirudi ZalbGut-en ere (hurte- eta hon baina iru- eta ama- dakartza).

□ Erdi Aroan, cf. Urrte (GuipAlb 1025), baina ez dago argi hitzarekin zer lotura duen. Baditugu halaber Urteaga (ColRonces 1193) eta pieça de Grian de Urtea (SMillán xiii. m.) bezalakoak, baina ziur asko oinarrian ur badute ere, ez dirudi ‘urte’-rekin zerikusi zuzena dutenik. Ziurragoa da “(manzano) a que llaman Urtebat” (HistMed 1418), cf. urtebi sagar-mota.

urtabe ‘uzta-urte (on edo txar)’: Izt; urta-be(h)e?; cf., besteak beste, Izag AranOñ-n urtebee.

urtarril hitz zabaldua, baina ez gip. (cf. ilbeltz); Leiz; urt(h)a-berr(i)-(h)il; Gèzek hurtahila aldaera dakar, ziur asko hur-en eraginez.

urtats ekialdeko hitza (batez ere bnaf. eta zub. erabilia); ‘urte berri (egun)’: Belap (urthatse); urtha-hatse ‘urte-haste’; urtats forman -e berranalisiz galduko zen. Hitzaren adibide zaharrena, halere, Baztango hau bide dugu: “a pedir manzanas y nueces como se acostumbra el ir por navidades los mozos a las casas del dicho lugar, que llaman en vascuence urtasqueta” (NatVasc 1670), -keta ‘bila’ mailegatuarekin.

urtaur ‘urte bereko’: OihAtsot (urthaur dira, amorez ezkontzea eta urrikitzea), Azk (gnaf., bnaf., erronk., zub., urteaur bazt., lap., bnaf., erronk.); urtha-haur ‘urte bereko haur’; cf. urtume.

urtaldi (‘uzta-urte (on edo txar)’ etab.: Duv), urtatu (‘urtetsu’: Ax [arrazadura urthatua, narrio zahartua]), urtebete (Land; cf. Lazarg lau urtebete; ‘urtemuga, urteurren’: urta- Arak, urte- AgirAst; sagar mota baten izena: Mogel; cf. urtebete-sagar TolEgut), urteburu (‘urteurren’: EtxZib (urthaburu)), urtekal (Belap), urtekari (FedProp 1876 [Fedearen Propagazioneko Urtekaria]), urtemuga (Harand), urteoro (Ax; cf. Leiz urthe oroz), urtetsu (Urte, TxAgir), urteurren (Larm, AgirAst; ik. hurren), urtume (Ax). Elkartu ugaritan aurkitzen da bigarren osagai moduan.

► Hipotesi bat landu da bereziki, hitzaren lehen osagaia hur-ekin (isurkaria, ez fruitua) lotzen duena. Badirudi -te atzizkia dela bigarren osagaia, besteak beste denbora-tartea adierazten duten beste zenbait hitzetan dagoen berbera, cf. arte, aste, mende (erronk., zub. mente; FHV 501). Aditzetako -de/-te da, azken buruan, cf. halaber galde, golde, etab. Hasperenari dagokionez, eta urthe aldaera gogoan hartuta, aipatu beharrekoa da Mitxelenak proposatzen duen murriztapena: honen arabera, lehen silaban herskari ahoskaberik ez badago bigarrenean ageri da hasperena, inon agertzekotan: cf. akher, athe, bethe, epher… (FHV 212-214).

Esanahiari dagokionez, uste izatekoa da urte-k, jatorrian, euri-sasoia edo mendietako elurraren bedatseko urtze-aldia izendatuko zuela, eta horren arabera —euri sasoika, urtze-aldika— zenbatu izan zela inoiz denbora; hau da, duela hiru urte (= ‘duela hiru eurite edo urtze-aldi’) bezalako esapideetatik abiaturik gertatuko zen ‘ur-te, eurite edo urtze-aldi’ ← ‘urte’ bilakaera metonimikoa. Antzinako euskaldunek denbora neurtzeko zituzketen moduetarako, ik. halaber hil1.

Bada, halaber, zub. hurte ‘uholde, eurite’ (Intxpe, Gèze, Larrasket…), hur + -te analizatzen dena (cf. eurite, idorte); arestian aipaturiko hasperenen murriztapena aintzat hartuta, badirudi berriki osatutako hitz eratorria dela (cf. orobatsu urtarril-en hurtahila, ik. han). Xahok esplizituki egiten du bien arteko lotura: dilübioko Hurte edo Urthe-handia!.

aurten (-th- ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra. Herskari hasperenduna (-th-) du iparraldean. Hitz bakunen artean, iaz eta geurtz-i kontrajartzen zaio (Zalgiz xazko ohoina, aurthengoen urkhazale, Perutxo iaz zoegia ninzan / aurten erua; OihAtsot aurtendanik geurzdara); <ahurten> idatzia aurkitzen da (NavIntel 1568, Altsasu). Aurton forma, artikulu hurbilarekin, XX. mendeko testuetan hasten da agertzen.

□ Irigoienek proposaturikoaren aurka, ezin da esan hitzaren adibide direla Juan de Abrteneche (ArchDurIV 1456) bezalakoak. Gavelek arte ‘tarte’-ren jatorrizko forma *aurte zatekeela iradokitzen du (Recaurte du hizpide, 1921: 77), eta Mitxelenak (19733: 58), horri helduta, Aurtenetxe, Aurtengoetxea, Areitioaurtena eta halakoetan *aurte horren superlatiboa egon ote daitekeen galdetzen du, XVII. mendeko Mendietaren “bas aurtenean, quiere significar estar en medio del monte o bosque” gogora ekarriz. Urrunago jotzen du Irigoienek (1975: 99-100): berak ere arte ‘tarte’-ren aurreko formatzat du izen horietako aurte (“parte situada dentro” esanahia duela dio), baina aurten adberbioa ere hitz bera dela dio, denborazko esanahiarekin; urte hitza bera inesibo gabeko aurten hau bera dela iradokitzen du, gainera. Oro har, hipotesi honetan ez da batere argi geratzen zein den aurten-en, arte-ren eta are urte-ren arteko harreman formala eta esanahizkoa.

Bestelako azalpen bat iradokitzen du Mitxelenak (FHV 480, bigarren edizioan). Onartu egiten du ‘erdiko’ esanahia izan lezakeela aurten- horrek, San Martínek bildutako Eibarko baserri izen zenbait hizpide hartuta. Adibide zaharrenen artean, hauek aurkitu ditugu guk: Elgetan (ElgeTop), 1625eko Egocheaga azpicoa eta Egocheaga garaicoa etxe-izenen ondoan, Egocheaga aurtengoa dago, 1928koa; lehen bietan ‘beheko’ eta ‘goiko’ esanahia duten izenlagunak ditugu, eta horrek iradoki lezake aurtengoa-ren esanahia ‘arteko, erdiko’ izatea. Eibarren bertan, cf. halaber 1857ko Arando-barrena, Arando-goena eta Arando-aurtena; Zaldibarren, berriz, cf. Uriçarbarrena, Uriçar goxena eta Vrizar aurteina (HondTop 1628, 1634 eta 1653). Bestela, erreria de Aurteynola (ArchDebaI 1484) da aurkitu dugun adibiderik zaharrena.

Horiek hala izanik ere, urten aditzarekin lotzen du Mitxelenak. Izendatuki azaldu gabe, badirudi aditz horrekin eginiko elkartu baten berranalisiz ulertzen duela arestiko Mendietaren “bas aurtenean”: basa urteneanbas aurtenean. Horretaz gainera, azalpenak azalpen, formalki ez dago modurik arte-rekin lotzeko aurten, eta ohartu behar da aurtein aldaera ere badela izen horietan: hori urten-etik abiaturik baizik ezin da azaldu, cf. RS, VJ, LaudDot… urteite- aditz-izena.

Urt(h)e da hitzaren osagai nagusia eta inesiboa da amaierako -n, itxura guztien arabera. Zalantza gehiago izan da hastapeneko a- ustezko aurrizkiarekin, baina *aur-urten osaeratik abiatzea da egokiena, gure ustez; haplologiaz azal daiteke aurten-erako bidea, besterik gabe. Esanahiari dagokionez, ‘aurreko urtean’ litzateke, ‘aurreko urte honetan’, hiztunaren denborarekiko erreferentzia-puntua non kokatzen den; badira halako bilakaeren adibide garbiak, hala nola bart ‘atzo gauean’, zeinaren lehen osagaia gaur dela uste dugun, eta cf. halaber gaur bera, ik. han.

Aipagarria da **arten aldaerarik ez izatea (baina cf. bere deribatu artemein, artemin); horrek bidea eman lezake, -urte- onartuta, pentsatzeko au- diptongoa ez dela zaharra (FHV 89-98). Hau lotu behar da aurre-ren beraren etimologiarekin: ahur ‘esku barru’ + -e hitzarekin lotzen zuen Mitxelenak (1971b: 249; cf. atzehatz, bizk. ganegan, etab.). Hitzaren azentuerak ez du deus aipagarririk auzi honi dagokionez.

Banan-banan xeheka daitezke beste hipotesien arazoak. (H)au(r) erakuslea izan daitekeela esan izan da (Larrasket s.v., Gavel 1921: 45, 1. oh.), baina arazo larria da erakuslea izenaren aurretik agertzea, ez baita parekorik inon dokumentatzen.

Lafonek (1933c) dio artikulua izan daitekeela a-, bizk. aor, aon, aonek eta aorain formekin konparatuz. Arazoak, ordea, ez ditu gutxi: bizk. forma horiek oso berriak (XVIII. mende bukaeratik aurrerakoak) eta dialektalak dira; aurten, aldiz, zaharragoa da, eta orokorra. Gainera, bizk. forma horietako askoren oinarrian ez dago a- hutsa, baizik-eta hara (Mitxelena 1979d: 379-391). Hurrenkera ere ez du arrunta (artikulua-izena), eta Lafonek dio hurrenkera zaharraren adierazgarri dela hitza, bizk. a gizon a bezalakoak gogora ekarriz eta a gizon hurrenkera zaharragoa dela proposatuz; testuek, alabaina, ez dute halakorik erakusten XVIII. mendearen azken laurden arte, orduan ere kontrako ordena orokorra delarik nagusi.

Aurton aldaera, berton bezalaxe (cf. bereon/berean/bertan antzinagokoak), modernoa da; bietan ezarri da -on inesibo hurbila, inesibo mugagabearen (-n eta -ta-n) partez.

aurtemein (artemehin ~1650: Pouv). ■ ‘Oraintsu, duela gutxi’. Hitz zabaldua (ez dirudi zub. erabilia izan denik). Aldaerak ugariak dira: aurteme(h)in, aurtemin, art(h)eme(h)in, artemin, arthomehin, artomin, artumin

aurtemeindan Arbelb (arthemeindan… xapeldun batekin solastatzera gerthatu naiz); aurtemein + -dan atzizk., ik. de Rijk 1992.

► Osaeraz, aurt(h)en-be(h)in da; halaxe ageri da hiztegigile batzuengan eta testuren batean ere, bi hitzetan; horrezaz gain, bi hasperen dituzten formek eta hasperena bigarren silabatik atzera agertzeak (Salab arthemehin, Lopez aurtemehin…) erakusten dute hitzaren lexikalizazioa hasi berria zela.

geurtz (geurz ~1557: OihAtsot). ■ Etxeberri Ziburukoak eta Pouvreauk aipatzen dute (EtxZib: “iragan urthea deitzen da iaz, oraingoa aurthen, eta heldu dena geurz”;[15] Pouv: “geurtzko ogia, le blé de l’année qui vient”). Oihenartek erabiltzen du (aurten haurrak haz, geurz ileak ilaz; aurtendanik geurz-dara anhitz eki eta euri; xazkoaren adin, geurzkoaren bardin). XX. mendean zenbait autorek berreskuratzen dute.

► Bere osaera analizatzeko bitan zatitu izan da: ge- eta -urtz. Bigarren osagaia urtez-en (urte + -z instrumentala) kontrakzioa dela onartu ohi da (FHV 413). Lehen osagaia azaltzeko gero ezarri izan da konparagai gisa: Mitxelenak, Oregirekin, *ge du iradokitzen (ik. gero, osagai honen arazoetarako), Bährek geroko urtez sintagma barreneko kontrakzioa ikusten duen lekuan (1934: 288). Ez legoke argi, dena den, zer sintaxi mota salatzen duen *ge-urte-z moduko sintagma batek. Aintzat hartzekoa izan daiteke *gero-urtez moduko osaeraren bat, are gehiago gogoan hartuta aurten bera *aur-urten izan daitekeela (ik. aurten).

Ez dakigu <-z> soila duten lekukotasunetan txistukaria ezinbestean frikaria izan behar den, ala afrikatua ere adieraz ote zezakeen. Bide honetatik, agian ez da erabat baztertzekoa urte ez, baizik ur soila egotea hitzaren oinarrian.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

♦♦ hur2 (1448: ArrasErrek). ■ Hitz orokorra (azpi-sarreretako formak kontuan harturik). Arab.-bizk.-gip. eremuan aurkitzen da leku-kasuetan (ErrodZar Ibarguendarrak urrean, Lazarg biar-etziak urrean datoz, Mogel Jangoikoaren urreko bat, Ubill zeren… zeruetako erreinua urrean dagoan; Zuzaeta lau milla urte urrian igaro ezkero) nahiz leku-kasurik gabe (ArrasErrek ur jarraika <jarruta> ganboar seme lasterra, ErrodZar arerioak ur jarraika arrebearen semea, GaribAtsot saraak urrago, arrainak estuago, RS atorren baxen urrago narrua, Lazarg orzean ur det irria; Mogel bitarteko urragorik, Lardiz aide urragoa; cf. behean hur eman).

hur eman (DurPlat [nor da nekazaliari / ur emotekorik?]), hurrean (‘beharbada’: Azk [badakit urrean zek atzeratu daben gaur]; ‘egiazki’: ArreseB), hurreratu (Larm, Mogel), hurtu (Larm, Añib [eriotzea urtu ta elduten jakela]), hurtxo (Mogel [urtxo dabill eizaria]).

► Ez dirudi hur formatik harago joan daitekeenik. Formalki ezberdina da hur ‘urritzaren fruitu’, aitzinforma sudurkariduna berreraikitzen baita honentzat. Egiantzekoagoa da erkatze formala beste bi hitz talderekin: batetik, hur ‘ur’-ekin, eta, bestetik, ahur eta urrun-ekin.

Hur ‘hurbil’ eta hur ‘ur’-en arteko alde fonetikoa dardarkariaren nolakotasunean datza, baina hau ez da arazo bi hitzok jatorri berera eramateko. Hainbat kasutan, argi dago fonema beraren alofono izan direla hitz bukaeran dardarkari bortitza eta ahula (cf. sor/sori, garagar/gari, bihar/biharamun, etab.); kasu honetan, hura erakuslea ekar daiteke gogora, dardarkari ahularekin (eta zub. /u/, ez /ü/), *hur-ha osaera baldin badu, ik. han.

Esanahiaren aldetik ‘hurbil’ eta ‘ur’ lotzeko, gogora ekar daitezke fr. riverain ‘auzo, bizilagun’ eta lat. rīuālis ‘arerio’-ren bilakaera semantikoak: lat. rīuus ‘ibai’-ren eratorriak dira, eta hur ‘ur’ eta hurko-ren arteko lotura errazten dute, batez ere lehenak. Horretaz gain, ik. urruti-z Salaberrik egiten duen oharra, urari loturik agertzen baita maiz.

Emankorrak izan daitezke bestelako erkaketak ere: egon daiteke aukera hitza ahur-ekin lotzeko, grek. γγς ‘hurbil’-en bigarren osagaia lotua baitago γυον ‘lohadar, esku’-rekin. Bestalde, gogoan har bedi euskaraz ahur-en eratorria dela aurre bera, eta ‘hurbil’ adierazteko ‘aurre’ dugula lat. prope ‘hurbil’ hitzean (cf. lat. pro ‘aurrean, aurretik’). Funtsean, aurrean bertan dagoena da hurbil dagoena, eta honela galdetzen du Buckek (s.v. near): “semantic development through ‘in front of’ or ‘forwards to’?”. Orobatsu dugu sansk. antikam ‘hurbil’-ekin, anti ‘aurka, aurrean’-en eratorria.

Urrun-ekiko loturaz, ik. behean.

hurbil (1571: Leiz). ■ Lap.-gnaf.-bnaf. eremuan erabiltzen da (baina ik. behean hurbildu). Leku-kasurik gabe oso erabilia da (Leiz hurbil da zeruetako resumá, Mburu urbil zuela ta agitz aldean bere eriotza; EtxZib hauzo hurbilla, Harand hirrisku hurbil batean; Duv duela ehun urthe hurbil), eta baita leku-kasuekin ere (EtxZib hurbillean kantatzen den tonua, ibid. ahaide adiskide noizbait hurbillekoak, Harand hurbilldik atakatzen).

hurbildu (Leiz [hurbildu da orena]; XIX. mendetik aurrera mendebalderago ere erabiltzen da: Mogel, Etxag, Arana…), hurbildura (Haranb [espiritu gaixtoaren hurbildurak]), hurbilen (‘hurrengo’: Lizarg [utzi bearko dúgu urbilen platikáko] [< hurbil + -en superlatiboa; cf. hurren]), hurbilik (EtxZib [zu zaitudala saihetsean hurbillik]), hurbilkara (Lizarg), hurbilsko (Goihetxe), hurbiltasun (Urte, Orixe), hurbiltzapen (JesBihD).

► Osaeraz hur + bil da. Bigarren osagaiaren azalpen semantikorako, gogoan hartu behar da “toki batera hurreratu” eta “toki batera bildu” bezalakoen kidetasuna.

hurko (1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua. Iparraldean hurko da erabiliena, baina urkho ere badago (Pouv, Argaiñ, Urte, Larg, Intxpe…); urko EtxZib-engan aurkitzen da. Izen eta izenondo gisa erabili da: ‘lagun hurko, ahaide hurbil’ (Leiz onhetsiren duk eure hurkoa eure burua bezala, Mogel urko edo projimuak; EtxZib hillaren urkoak); ‘gertuko, hurbileko’ (Ax ahaikoarik hurkoena, Ubill iltzeko perill urkoan).

hurko lagun (Harr [maite izanen duzu zure urkho laguna]), hurkotasun (‘hurbiltasun’: Pouv [hurkotasun hura hain da hersia]; ‘ahaidetasun’: Larg [bilhatu zuen Ejiptoko erregeren urkhotasuna]). Cf. lagun hurko.

► Osaeraz hur + -ko da. Ohar bedi ez duela epentesirik, izen bereziek eta erakusleak bezala (cf. Irungo, ez **Iruneko, etab.; erakusleetan, hango, hortik, hemendik…); geroago dokumentatzen da hurreko (xix. m. hasieran), baina izenondo eta aditzondo gisa bakarrik, eta hur deklinatuaren itxura handiagoa du, beste ezer baino gehiago. Lexikalizatuago dago hurko, eta izen gisa ere funtzionatzen du. Oinarriaren jatorrizko kategoriari lot dakioke epentesia agertzea, cf. egungo ‘gaurko’, aditzondoa den egun ‘gaur’-i lotua, baina eguneko, izen gisa deklinaturiko egun-ekin (bi eguneko ibilaldia, etab.). Urkho aldaerarako, cf. hurte > urthe.

hurran (~1527: Zalgiz). ■ Ipar-ekialdean aurkitzen da (iparraldean, gnaf. zati batean eta Pirinioetako euskalkietan). Forma -ll-duna (hüllan, ullan) zub.-erronk. eremuan erabiltzen da, balio berezirik gabe; testuetan Maister-engan dago aurrenekoz (Zalgiz, Oih hurran). ‘Hurbil, kasik, -t(z)eko zorian’ esanahia dauka (Zalgiz athorra hurran bana larrua hurranago, Etxep Ieinkoaren hurranena, Maister zü hüllan zirelarik; EtxZib zen / hurran odolez hustu, Ax hurbildu hurran denean, Lizarg zegó yá bukatu urrán, ErronkDot eztare ullan iraren mobimenturik); izenondo gisa ere ageri da (Maister zure adixkidetan eta askazi hüllanetan).

hüllangia (mug.; ‘hurbiltasun, irispide’: Maister [Jinkuaganat hüllangia ükeiten beitügü]), hurrandu (‘hurbildu’: Etxep [uztazu hurranzera, amore maite]; ‘gaizkitu, hilurrendu’: Ax [orduan eritzenago, orduan hurrantzenago da]; ‘bukatu’: “ullántu diáun, (el trabajo) casi lo hemos rematado” Izag (erronk.); ik. behean hurrendu), hurraneko (Ax [hunen ondoko eta hurraneko kapituluan]), hurrantto (Duv), hurranxka (Azk (zar.)).

► Osaeraz, badirudi hur + -an dela, artikuluarekin. Eremu geografiko bertsuko arratsan, goizan eta gañan inesibo itxuraz mugatuekin konparatu behar da: haiek bezala, ezin da bilakaera arruntaren bitartez azaldu, hurrean behar baikenuke, epentesiarekin. Horrenbestez, hurrenhurran moduko zerbait proposatu behar da, bilakaera ez-fonetikoarekin (Manterola 2015: 259). Ohartu behar da halako hitzak, ia denborazko adberbio bilakatuak direnak, aski lexikalizatuak daudela, eta horregatik gertatuko zen bilakaera ezohiko hau.

Sabaikaritze adierazkorra dugu zub.-erronk. hüllan/ullan aldaeretan, erabat forma arrunt bilakatuta (cf. bero > bello, etab.; FHV 182, 331).

hurren (~1557: OihAtsot). ■ Hitz orokorra. Aditzondo gisa, ‘ia, kasik’ adiera du lap.-bnaf. eremuan (Leiz nola zazpi egunak ia hurren iragan baitziraden, Harand hurren segurki); Leizarragak hurbil-en Zuberoako baliokidetzat dakar (OihAtsot elizaren hurrenena, aldarearen urrunena, Oih hurren uste nuenean, / haur dakusat urrunean, Belap elizatik hürren; bnaf. puntu batzuetan ere erabiltzen da); bizk. testuetan ‘hurbilen’ ere bada (Mogel Jangoikuaren urren dabillena). Izenondo moduan ere erabili da (EtxZib o birjina, zeruetan / aingeruen hurrenak, Pouv Iainkoaren hurrenak eta adiskide mamiak; Oih nihauren askazi hurrenak; ‘hilurren’: EtxZib osasuna bihurturen diozu hurrenari, Harand ene alaba hurren dut; cf. behean hurrendu). Izenaren aurretik ere ageri da (EtxZib hurren plaman; Oih traidorearen hurren askazia); partizipioarekin ere bai (Argaiñ munduko korsua / egin hurren zuela, Gaszar kolore joan hurren ilhunak).

hurrendu ‘bukatu’: OihAtsot (lan urhent eztezakeena; partizipioarekin: Oih hil-urhentu, Belap erran ürhentü); ‘hilurrendu’: Oih (nola bainuzu ia hurrentu; cf. behean hurrenean); ‘hurbildu’: Harr; zub. ürhentü dago gehienbat; Oihenartek hurrentu eta urhentu bereizten ditu; esanahiari dagokionez, ik. goian grek. τλε ‘urrun’-ez eta τέλος ‘bukaera’-z esandakoa, eta badirudi ‘bururaino hurbildu’-tik azaldu behar dela ‘burutu, bukatu’.

hurrenkin ‘gehigarri’: Oih (atsotitzen urrhenkina); berez ‘bukaerako’ litzateke, hurrendu ‘bukatu’-ren gainean osatua.

hurrenean (‘hilurren’: Leiz [ene alabatxoa hurrenean duk]; ‘ondoren’: EtxZib [gure hurrenean]), hurreneko (Leiz [hurreneko Sabbathoan]; ibid. hurrenengo; ik. hurrengo), hurrengo (Andram [aren urrengo anaje lastanak]), hurrenik (‘ondoren’: Harizm), hurrentza (‘bukaera’: Oih (urhen-; urhentze ere badago)).

► Superlatiboa da osaeraz, hur + -hen. Oro har, pentsa daiteke hasperenik gabeko -en gramatikalizatu zela hitzean, baina *hurhen moduko aitzinformatik azaldu behar dira, itxura guztien arabera, urhentu eta urhentze, lehen hasperenaren disimilazioarekin.

Adierei dagokienez, bizk. ‘hurbilen’ dago esanahi etimologikotik hurbilen; ‘ia, kasik’ adierazteko superlatiboak aurki daitezke beste hizkuntza batzuetan ere (cf. ing. almost); ‘hilurren’-en esanahia espezializatu egin da. Bigarren osagai moduan dago bederatziurren, zortziurren, urteurren eta holakoetan; ‘hurrengo’-tik azaltzen dira hauek.

hura (gura xiv. m.: PNoster; hura 1545: Etxep). ■ Hitz zabaldua (arab., bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zar., erronk., zub.); bizkaieraren ekialdeko mugan (aura aldaeran) gutxitan aurkitzen da. Aldaerak dira (h)ura (arab., gip., gnaf., lap., bnaf., zub.), (h)ua (gip., gnaf., bnaf., zub.), aura (bizk., gip.), ore (gnaf.), gura (aezk., PNoster; Lizarg-ek ere badarabil, izond. moduan bakarrik), ga (aezk.) eta kura (zar., erronk.). Arabako euskaran (Land, Lazarg) oa aldaera ere dokumentatua dago; Lazarragaren eskuizkribuan a eta hura (hau behin bakarrik) aldaerekin batean.

Hegoaldeko zenbait autorek (Lazarg, Beriain, Larm, Mburu, Ubill, AgirAst, Izt, Lardiz…) hasierako hatxerekin idazten dute, baina kontu grafiko hutsa da (cf. orobat hume).

Hirugarren mailako singularreko erakuslea da, eta hutsik ager daiteke (Etxep mundu oro eztakidik hura bezain balia) edo izenarekin (Lazarg serbi nezala donzella ura). Absolutuan bakarrik agertzen da; gainerako kasuetan ha- erabiltzen da. Pluralari dagokionez, hurak zub. erabiltzen da,[16] eta (k)urak Pirinioetako euskalkietan, absolutiboan: berrikuntza argia da hau, eta zubereraz ez da Tartas arte dokumentatzen (hek eta haiek-ekin batera erabiltzen du autore honek hurak, balio berarekin), eta, lehenago, Etxartek hek, heiek eta Oihenartek hek darabiltzate (bakarrik neurtitzetakoak dira Oihenarten adibideak; Zalgizek eta Belak, bestalde, ez dute absolutibo pluraleko erakuslearen adibiderik); Ros erronkariarrak badu, ordea, urak-en adibide bat. Badirudi berrikuntza aski goizik orokortu zela zubereraz, Belapeyrek XVII. mende bukaerarako ez baitu hurak baizik abs. pluralerako (hék, hek eta haiek ditu erg. pluralean); erronkarieraz ere kurak baino ez da bildu Bonaparteren ondareko XIX. mendeko agirien azterketan (Pagola 2004 [1992-1999]; cf. dena den 1616ko Ros urak dirade).

Egiategirengan hurak ‘hark’ ergatibo singularraren hiru adibide aurki daitezke, baina ez dugu halakorik beste inon aurkitu;[17] zuberotarra izanagatik, Egiategik ez du erabiltzen hurak absolutibo pluralerako.

Harridurazko perpausen hasieran agertu ohi da, bakarrik edo bai-rekin (Pouv hura, hura zen zaldun girstinoa, Iraola ura bai zala festa). Ohar bedi ha zaharragoarekin ere ongi dokumentatua dagoela erabilera hau, arkaismo moduan, baita erakuslearen hura forma gailendua den eremuetan: Ax ha zer bidea eta moldea … nahi duzunaren erdiesteko!, Larm ha zer usaia zeban!, etab.; bizkaieraz, Astar a zelakuak enzun dituzan, Elexp aze sorgiña eindda dagon ire alabia!, etab.

huraxe (EtxZib [Elizako hauziaren huraxe duk iujea]).

► Argudia daiteke hur + ha dela osaeraz. Hirugarren mailako singularreko erakuslearen forma zaharra ha da (bizkaieraz hasperenik gabe baina -a artikuluarekiko azentu eta bilakabide fonetiko bereiziarekin gorde den a ‘hura’), eta aho batez onartzen da berrikuntza dela hura; besteak beste, -a delako artikulu mugatuaren forma orokorra.

Pentsatzekoa da forma zaharraren gainean berregituratu dela hura berria, beste zenbait hizkuntzatan bezala (cf. lat. illegazt. aquel, latin arrunteko *accu + ille kolokaziotik). Halakoetan, osagai indargarri batez osatzen da erakuslea, osagai lexiko hori aingura espazial gisa erabilita; honela dio Schulzek (2003: 292), “consider a structure DISTAL + <GROUND> which may be grammaticalized as a distal deixis with the notion ‘downwards’ or ‘down there’”, eta paralelo egokia izan daiteke fr. là-bas, ‘behe(an)’ esan nahi duen osagai lexikoa gramatikalizatuta. Bistan dena, esanahiaren aldetik, urrun-en agertzen denarekin lotu behar da (hur proposatu dugu haren osaeran, ik. behean).

Irigoienen ustez (1981: 392-393; iruzkinetarako, ik. Altuna & Azkarate 2001), aura aldaera da jatorrizkoa, eta monoptongazioz azaltzen du hura zabalduagoa; haur + ha osaera du forma horrek, haren ustez, eta aurkeztaile funtzioa luke haur-ek hor; era berean, hobeki ulertzen du gnaf. ore aldaera bere hipotesiaren barrenean. Uste honen aurka zenbait argudio bil daitezke: (1) haur aurkeztaile moduan zubererazkoa baizik ez da; (2) aura aldaera aski eremu murritzekoa da (ik. behean ore aldaeraz); (3) au > u monoptongatzea ez da inondik ere orokorra, nahiz eta forma gramatikalizatuetan gertatzeko arazorik ez legokeen (cf. dut/dot < *dadut, FHV 93-98); (4) bokalaren irekitzez ere azal daiteke gnaf. ore, cf. erronk gore (< gure; Azkueren arabera, gnaf. ere bada gore). Irigoienen hipotesiaren alde, dena den, Arabako oa ekar daiteke gogora: hau + ha osaeratik azal daiteke oa; guk bokalaren irekitzez azalduko genuke (ura > ora > oa), edo, aura-tik abiatuta —hurbileko hizkeretakoa da—, monoptongatzez (aura > ora > oa).

Gure hipotesian, a + ura osaeraz azal daiteke aura aldaera, erakusle bikoitzarekin, forma berria eta zaharra konbinatuta; hori ongi lotzen da aura duten hizkerak a gorde dutenen mugakide izatearekin. Beste aukera da, Mitxelenaren eredura ara ura esapidearen laburtze gisa azaltzea (1979d: 382-384). Badirudi aezk. gura-ren laburtzez azaldu behar dela bertako ga aldaera; Azkuek jasotakoa da, eta zaila da ha zaharraren ondorengo gisa ikustea.

Ikuspegi honetan, berria da ezinbestean ekialdeko hizkeretako hastapeneko herskaria (gura, kura): (1) erakusleen ondorengo den deklinabide mugatuan ez dago herskaririk; (2) erronk. kura ezinbestean da berrikuntza, hura bera berrikuntza baita ha-rekiko; (3) erronk. testu zaharrenetan nagusi dira herskaririk gabeko formak (behin ageri da g- bat). Analogiaz sorturikoak dira ekialdeko hurak/kurak absolutibo pluralak, eta testu zaharrenetan funtzio bereko hek eta haiek formekin batera agertzen dira, ik. deskribapen historikoa.

urrun (1448: ArrasErrek; urrin ~1496: RS; ik. Erdi Arokoak, eta urruti). ■ Hitz zabaldua; gip. eta gnaf. testuetan ageri da gutxienik (ik. urruti; bien artean euskal eremu osoa hartzen dute). Forma hasperenduna (hürrün) zubereraz agertzen da gehienbat (-rh- Harand, BelaHizt eta beste bakan batzuengan); urrin bizkaieraz (urrun-ekin batean) eta erronkarieraz ageri da. Aditzondoa eta izenondoa da batik bat (ArrasErrek ez urrun Malogenik, RS gitxia gitxia urrin lioake, Leiz lurretik urrun, Lazarg lebante urrunerean); izen bezala bakan ageri da (Oih urrunak, ez belzuriak).

□ Erdi Aroan, lehenagokoak izan litezke Urna eta Húrnaga (SMillán 952 eta 1025); gaurko Urrúnaga da. Deklinabide pluraleko beste atzizkiarekin, cf. Martin d’Urruneta (ArchPampI 1286); ez dago argi sabaikariaren adierazpide den <nn> digrafoa Iohan d’Urrunneta (SBartSS 1388) eta Adam Lopez Durrunneta (PrebSS 1416) adibideetan.

X. mendekoa litzateke Magallónek dakarren Urrunno Tugetu ere, baina sierra que vocatur Arrannotageta (SJPeña 992) irakurri du Ubietok (Lizarra ingurukoa da, itxuraz). Bestalde, XI. mendean dokumentatzen da Urruntza, Arakilgo herri desagertua: senior fortuniones de urrunça (SMig 1074).

Garai bertsuan dokumentatzen da Lapurdiko herriaren izena, Sancti Vincentii de Urruina (LivOr 1083). Hitzaren adibide da, Orpustanen ustez (NouvTop §22): Lapurdiko beste herrietatik begiratuta, Urdazuri ibaiaz bestalde dagoelako hartua duke izena; ‘-z haraindi’ esanahi honetaz, ik. urruti.

Sudurkaririk gabeko aldaera baten adibide dirudite Garcia Mendi Urrucoa (SJuan xiii. m.), Lostau durruchoro (CenSoul 1377) eta Juan Urru de Salasar (GSalazar xv. m.). Urrin aldaerarena izan liteke collacion de Urrineta (HermGuip 1397), baina ohar bedi Gipuzkoakoa dela. Aldaera hasperendunei dagokienez, cf. agian Harahurrunetche (CenBNav 1412), lehen osagaian haran duela; hatxerik gabe, cf. Haraurreneche (CenBNav ~1350) eta Hara Urrunetche (CenBNav 1412).

urrundanik ekialdean erabilia; Leiz. / urrundik (Gaszar). / urrunetik Pouv (edo hurbilletik edo urrunetik); badirudi urrundik arkaiko eta orokorra baino erabilera apalagoa duela urrunetik-ek, aski hedatua egonik ere (bizk., bnaf., gnaf., zub. autoreetan); -e- epentetikorik gabe erabiltzen dira adberbioak, cf. egundik ‘gaurtik’, baina izen gisa egunetik, etab.; ik. jarraian urruneko eta urrungo.

urrunean Oih (hurren uste nuenean, / haur dakusat urrunean); cf. Lacarrak dakarren urrunea (1957: 50), baina bestela irakurri du García Larraguetak, urrenea (SJuan 1249).

urruneko EtxZib. / urrungo Leiz; urruneko baino lehenago dokumentatu arren, harena baino murritzagoa du hedadura urrungo-k; harrigarri izan daiteke zabalago erabiltzea forma epentesiduna (ik. urrundik), baina baliteke izen bezala hartu izana urrun sintagma hauetan, (lurralde) urruneko balitz bezala edo: epentesia eskatzen dute ezinbestean halako sintagmek.

urrundu (Leiz), urrunera (EtxZib [urrunera hedatu]), urrunsko (Harand), urruntasun (Harrt, Maister (hürrüntarzün)), urruntxo (Izt).

► Badirudi urrun duela jatorrizkotzat Mitxelenak (FHV 80), nahiz eta bazterretako hizkeretakoa den urrin (“desasimilaziotzat” jotzen du urrun > urrin). Urrin-etik abiatuz gero, asimilazioz azalduko genuke u-i > u-u, baina bitxia litzateke erronk. urrin izatea (cf. uturri < iturri, etab.). Hori ikusita, egiantzekoagoa izan daiteke *urruin batetik abiatzea, eta horren alde egon litezke urruiti bezalakoak (ik. behean); bazterreko hizkeretan -i-ren aldeko bakuntzea gertatu da (cf. hainbat hizkeratako min < muin, adib. mintegi hitzean; FHV 142). *Urruin hori bera *urruni batetik etor daiteke, partizipioetako -i atzizkiarekin, cf. gazt. alejado, fr. éloigné partizipioak.

Bestalde, hurrun eta urhun forma hasperendunak kontuan hartuta, lehen osagaia hur ‘hurbil’-eko bera dela proposa daiteke, harentzat berreraikitako ‘aurre(an)’ esanahiarekin (ik. behean). Bi aukera daude, gutxienez, bigarren osagaia zein den argitzeko: batetik, hun-en aukera dugu, eta *hurhun batetik disimilazioz azalduko genuke urhun (cf. ilherri < hil-herri, cf. halaber hilerri; FHV 211-212); esanahiz, ‘aurreko edo haraindiko gune, toki’ izango litzateke. Dena den, korapilatsua da une/gune eta hun/gun hitzen etimologia, ilun-en azaldu bezala (ik. han). Bestetik, pentsa daiteke *bun zegoela, hastapeneko herskaria galduta: *hur-(b)un osaeratik hasperenaren metatesiz azalduko genuke ezinbestean urhun. Esanahiaren aldetik, ‘aurreko, haraindiko mendiska, muturra’ izango litzateke, edo, bestela, *bun erroaren jatorrizko esanahia ‘buru’ moduko zerbait berreraikita, ‘uraren buruko, uraren akabuko’ izan daiteke.

Esanahiari dagokionez, lat. procul ‘urrun’ ekar daiteke gogora: honetan ere, prope ‘hurbil’ hitzean bezala, pro ‘aurrean, aurretik’ dago lehen osagai moduan.[18] Bada beste kontu aipagarri bat, ‘urrun’ eta ‘hurbil’-en kidetasunaz ari garela: zub. ürhentü ‘bukatu’ dugu, hur/hurren ‘hurbil’-en eratorria (ik. goian); era berean, erro berekoak dira grek. τλε ‘urrun (poetikoa)’[19] eta τέλος ‘bukaera’. Hauetarik ageri denez, ‘bukaera, bukatzea’ berdin uler daiteke ‘urrun’ zein ‘hurbil’-etik, hizkuntzaren arabera.

Honek guztiak erraztu egiten du hur ‘hurbil’ eta urrun hitzen hurbilketa formalari lotura semantikoa ere bilatzea. Paralelo horiei begira, pentsa liteke ‘aurre(an)’ edo izan dela inoiz hur-en esanahi zaharretako bat (ik. goian ahur-i buruz esandakoa; ik. bestalde hura); halako esanahiak aurki daitezke urrun-en (cf. Urruña herri izenaz esandakoa) eta urruti eratorrian ere, ‘-z haraindian, bestaldean’ eta ‘aurrera(go)’ adierekin ere erabiltzen baitira.

Horretaz gain, hur-en ‘*aurre(an)’ adiera berreraiki hori hur ‘ur’ itxuraz jatorrizkoarekin lotzeko, ohartu behar da ‘-z haraindi, bestalde’ maiz egiten dela ur ibilbideren bat erreferentzia hartuta (ik. urruti): badirudi ‘uraz haraindi, bestalde’ modukoren batetik abiatu behar dugula.

urruti (1228: ColIrach [G. Urruticoa];[20] urruiti ~1620: Volt). ■ Historikoki erdialdeko euskalkietan aurkitzen da (ez bizk. eta zub.; baina ik. Erdi Arokoak). Urruiti forma XVII. mendeko lapurtarretan aurkitzen da (EtxZib, Ax, Pouv…; Leiz urruti); irruti eta erruti ez dira XIX. mendea baino lehenago agertzen. Leizarragagan ‘aurrera(go)’ adieran agertzen da (urruti iragaiten zela; cf. Pouv: “joan da etxean urruiti, il a passé par la maison”), ik. Erdi Aroko adiera. Aditzondo moduan ez ezik (EtxZib urruiti datzanean, ibid. urruiti du bere hedaturen izena), hegoaldean izenondo (Beriain ain bide urrutitik) eta izen gisa ere (Mburu joan zen… urruti batera) erabili izan da.

□ Adibide zaharrenen artean, cf. Lupi Alaman de Çuviurruti (SJuan 1230), Petri Santz d’Urrutia de Cissa (AGNCartII 1249), Garcia Peritz d’Iriurrutia (ColRonces 1282), Caldurrutia (AGNComp5 1291), Eliça urrutia (SJuan ~1273). Deitura moduan, cf. Lop Urruti (ColIrach 1242).

Garai historikoko datuak gorabehera, Erdi Aroko onomastikan Bizkaian eta Zuberoan ere aurki daitezke hitzaren adibideak: Zuberoan, cf. ostau durruthié Dassurucq, Lostau de Urrutibehety, Lostau durrutigoyty eta Lostau durrutyaguerre (CenSoul 1377).

Bizkaian, cf. Furtunt abat d’Urrutia (ArchBilbI 1366), Begoñako morador en Vrrutycoechea (ArchBilbI 1458), Durangaldeko Martin de Arauiovrruti (SimancVizcVII 1487; agiri berean, cf. Martin de Arauio), Martin de Çubiurruti (SimancVizcVII 1487) eta Vraçurrutya de Viluao (ArchOchand 1497). Araban ere badira adibideak, cf. Gometxako Urrutico esalde (ApeoVit1 1482) eta, geroago, Aldainurruti (TopAlav 1709) eta Lañazurruti (TopAlav 1714).

Urriti aldaera ere aurki daiteke Erdi Aroan, cf. Remon Willem d’Urritie (ColBNavI 1338) zuberotarra, Garci d’Urritia (MerMont 1350) eta Blasco Vrriti (PobNav 1366) erronkariarra; urri hitzaren adibidetzat du bigarrena Orpustanek (1999: 347), baina beste batzuetan argi dago urruti-rekin lotu behar direla, hala nola Juan Peres de Ariusurritya (ArchMondIII 1461), Errçilurryty (ArchDurII 1483), Martin de Arabiovrrity (ArchElor 1514), Pero de Cubivrrity (ArchDurIII 1512). Zail da esaten urriti honen adibide diren Ribagorzako valle Urritense, Orriti, Urriti (CartAlaón 838, ~841, 902, hurrenez hurren); ik. halaber urri.

Hauetako hainbatetan ‘-z haraindian, bestaldean’ esan nahi du hitzak, itxura guztien arabera (Mitxelena 19733: 160-161, FHV 482). Nabarmena da esanahi hori Bilboko Urazurrutia eta Gares ondoko Zubiurruti izenetan, cf. erromantzez don Muça d’Ayllent la Puent (AGNComp2 1280), eta Allende deitura bera; cf., bestalde, Sant Joan de Uraçandi (ArchBizkI 1496), uraz + ha(rai)ndi baldin bada, eta Gorlizko Urezarantza (Garate 1963: 158). Instrumentalarekin, cf. agian Juan de Videçaurre (ArchMondIII 1452) eta, euskara historikoan, bizk. mendebaldeko azago ‘urrun’-en osaera.

urrutiko Isasti (urrutiko berria, lenena egia); cf. lehen lekukotasuna eta, artikulu eta guzti lexikalizatua, Sancha Urrutiaco (NavOccit 1313); ik. goian Vrrutycoechea, eta cf. halaber Ochoa Vrrutiquoa eta Sancho Vrrutiquo (AGNRealIII 1282), Pero Urrutico (LibRub xiii. m.), Pero Periz Hurruticoa (PobNav 1350), Vrruticosoroa (ArchZest 1479), etab.

urrutian (EtxZib [urruitian ene entzun dadintzat deihadarra]), urrutidanik (INabig [Olierik urruiti danikan]), urrutik (‘urruti’: Lardiz), urrutira (EtxZib [urruitira khasatzeko]), urrutiratu (Larm, Arrue), urrutirean (RS [oneretxiak urrutirean dakus]), urrutisko (Mburu), urrutitik (EtxZib (urruititik)), urrutitu (Mogel), urrutitxo (AgirAst).

► Osaeraz, urrun + -ti da, funtsean, eta berreraikitako *urruin hartu behar da aintzat urruiti-rako. Badirudi asimilazioz azaldu behar dela Erdi Aroko urriti (mendebaldean, cf. gutxi > gitxi, eta ekialdean mutil > mitil; FHV 77), eta ez urruiti batetik: Erdi Aroan ez dago urruiti-rik, eta berantiarragoak dira urriti formak urruti-renak baino; horretaz gain, ez dago argi inoiz *urruniti aitzinformarik izan ote den.

Inesibo gisa berranalizatu ahal izan da amaierako -n, eta urru- + -ti osaeratik azalduko genuke urruti. Bigarren osagairako, cf. beheiti, goiti, etab. (FHV 236). Urrun eta urruti-ren kide beteak dirudite barrun eta barruti bikotekoek (ez dugu aurkitu **barruiti aldaeraren aztarnarik Erdi Aroan).

Urarekin lotzen duelako, esanguratsua da Salaberrik dakarrena (2000: 132): “urruti en toponimia es siempre relativo, es decir, está relacionado con otro elemento, a menudo un curso de agua”.


[1] Patxi Salaberri Zaratiegi irakasleari eskertzen diogu ohar hau.
[2] Bi grafiak ematen ditu; ez dugu iturri zehatza aurkitu.
[3] Pentsa liteke Leizarragarentzat ibai-ren esanahi “berria” artean osoki finkatu gabea izango zela, eta hargatik erabiliko zuela flubio.
[4] Cf. Pedro de Vrtubay (ArchMondV 1508) eta Pero de Urtibay (ArchOñatII 1520).
[5] Zubereraz ez dago hitza lekukotua, baina amaieran diptongoa duten etsái, izéi, odéi bisilaboek ez dute azentua azkenaurreko silaban: hitzaren laburtze baten ondoriotzat hartu ohi da hori, ibahi > ibai-n genukeen bezalaxe.
[6] Amaiera berdinarekin, cf. ongi ulertzen ez ditugun Arcahia, Harhahia, Harrahia (SMillán 1025) leku-izenak.
[7] Gordexolako XVI. mendeko Daybalza leku-izena dakar Eleizaldek (1923: 561), Idoibaltza ote den galdetuz; cf. halaber Udaiaga (EAETop). Bokalen alternantzia horrek gogora dakartza jo/jai- modukoak.
[8] Cf. Garçia de Çalurpe eta a Çalurpe, (ArchMondIV 1475); baina cf. halaber Juan de Çaluspe eta al dicho Çaluspe, agiri berean. Baliteke zaldu egotea hor, cf. Çalduspe (ArrasTop 1620); lan toponomastiko honetako 1411tik 1617ra arteko adibideetan ez dago, dena den, -ld- duen adibiderik. Igurzkariarengatik ez balitz, Salurtegi dakar gogora (SMillán 1025).
[9] Honen ondoan Ibarrundia deitura dugu egun.
[10] Errioxako Arrúbal herria da; Halubarri gisa ere ageri da (SMillán 1042).
[11] Uxama Barca hau gaurko Gaubean egonik, aipagarria da lurralde berean egotea arestian aipaturiko Ibarra ere.
[12] Hitz hau ibiri-rekin lotua izatea ere ez da ezinezkoa.
[13] Arazoak dituzte bestelako aukerek: idi-tik abiatuta, *iterdi > iperdi moduko disimilazioren bat proposatu beharko genuke; esanahiaren aldetik ere ez legoke argi zein zatekeen bilakabidea, pentsatu beharko baikenuke, adibidez, ganaduaren kalitatea neurtzerakoan atzeak duen garrantzia hartuko zela kontuan (cf. atze-bikoitz, etab.), gero hortik gizakietara zabaltzeko, ‘ipurmasail’ ‘ipurdi’ bilakaerarekin. Ibi-ren hipotesiaren aldean, arazo formal eta semantikoak ditu honek. Antzeko arazoak dituzte bestelako hipotesiek, hala nola eper hitzarekin lotzeko saiakerak (ik. AgudTov s.v. eper eta ipurdi).
[14] Bährek gogoratu bezala (1936: 115), Bizenta Mogelek aditza du jatorrizkotzat, eta hartatik eratortzen du igel izena.
[15] Testuan irakurtzen dena gueurzk da.
[16] Abs. pluralerako, hurak forma hori baizik ez du ematen haren zuberera arautuan Etxebarnek (2010: 78).
[17] Lazarragaren eskuizkribuan ere bada horrelako bat (B21: 113), baina zuzendu egin dute editoreek.
[18] Meilletek dioenez, procul ‘urrun’ hitzean pro- ‘aurrean’ soiletik azaldu izan da ‘urrun’ nozioa, baina autore honek ez du baztertzen nozioa bigarren partean egotea (adberbioetan badira halako errepikapenak, abhinc, exinde, etab.). Ik. ErnMeill, s.v. procul, eta baita prope, propter.
[19] Hitz hau lat. procul ‘urrun’-eko -cul osagairen kognatua da.
[20] 1200. urteko Mocho Urruti bat dakar Artzamendik; Luchairengandik hartua du (1881: 167), baina ez dago inondik ere argi urte horretakoa izatea.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper