Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

hatz. Erro honen azpian hatz eta hazi sarrera-buru nagusiak bildu dira. Hatz-en azpian, azarri, atzeman, atzo, azken, aztal, aztapo/oztopo eta hazta1 azpisarreren ondotik, atzapar, atze1, atzitu, azpi, aztarren, aztertu, azti eta behatz jarri ditugu, zein bere azpisarrerekin: atzapar-en azpisarrera modura, aztapar eta atzamar daude; atze1-ren azpisarrera modura atze2, atzen, atzendu, atzeren; atzitu-ren azpisarrera modura, atzipe, atzipetu, atzipio, atxilotu eta atxilo daude; azpi-ren azpisarrera modura, azpizun dago; aztarren-en azpisarrera modura, aztarna; aztertu-ren azpisarrera modura, azterka, azterri- eta aztarrika daude, irizpide etimologikoen araberako hurrenkeran; azti-ren azpisarrera modura, aztu; behatz-en azpisarrera modura, behaztopa eta behazun. Hazi-ren azpisarrera modura, berriz, azaro, azkazi eta aztura jarri ditugu; azkar ere jarri dugu, azkor azpisarrerarekin, eta azti, azpian aztu duela.

♦♦ hatz (1562: Land; ik. behatz). ■ Hitz orokorra. ‘Eskuko eri, atzamar’ esanahiarekin arab. (Land, Lazarg) eta bizk. eremuan erabili izan da; XX. menderako galdua da ahozko hizkuntzan, atzamar erabiltzen delarik gehienbat mendebaldean; ‘hazbete’ adieran hobeki gorde da gaurdaino (Añib eztozue atz bat aurreratuko zeruko bidean). XIX. mendetik aurrera agertzen da iparraldean ‘(animalien) hanka, apatx’ balioarekin (Goihetxe, Artxu, Duv…). ‘Oinatz, aztarna’ esanahia ere badu iparraldean, Leizarragagandik hasita (Haranb zure hitzari eta hatzari iarraitea, Tartas animalen hatzak eta herexak; cf., adiera honekin loturik, HiriartU gu gure hatzetik higitu gabe, JEtxep ohiko hatz beretan egon). Oso zabaldua dago ‘azkura’ eta ‘hazteri’ moduan ere (jad. Land; Lazarg ain egin jat atz andia; Pouv hatzaren sendatzeko). Bestalde, Azkuek ‘arraza’ adiera jasotzen du zubereraz (“casta, raza. Kabale-hatz gaizto bat, una mala casta de ganado”) eta bizkaieraz (“az gaiztoko semea txikitati da ezagun, el hijo de mala casta es conocido desde la infancia”).

atximixka ‘zimiko’: Bonap (gnaf.); (h)atz + xim-.

atximur erdi-mendebaldeko hitza; ‘zimiko’: TxAgir; (h)atz + ximur; cf. txitximurka, errepikapen adierazkorrarekin, atximurka-tik sortua.

atzazal erdi-mendebaldeko hitza; ‘azazkal’: Larm, Ubill; hatz + azal.

atzoskol Añib (bizk.); hatz + oskol.

azarkatu ‘asmatu, bete-betean jo’: Pouv (azer-) (ongi azerkatu duzu, “vous avez bien rencontré”), EtxZib (lekhu guztietara du arthikitzen tragaza / eta urruititik ere azarkatzen bihotza); ‘topatu, harrapatu’: Pouv (azer-), Urte; osaerarako, cf. besarkatu, eta aukera honetan disimilazioz azaldu beharko da Pouvreauren aldaera.

azkazal lap., bnaf. eta (batez ere) gip. testuetan ageri da; IbargC; azazkal MDass (astoaren zangoko azazkala); atzazkal DurPlat; hatz + azal agian, elkarketako -k-rekin azkazal; metatesiz azaldu beharko litzateke azazkal; erronk. kaxal-ez ari dela, Mitxelenak dio (1954e: 143) ez dela ziurra azal egotea azkazal-en osaeran; ik. azal.

azazkuilu bnaf., zub. hitza; ‘azazkal’: Oih (azatzkuillu); kuilu ‘maskor, oskol’-ekin gurutzatu da azazkal? Bizk. da kuilu, Azkueren arabera, baina cf. lap. barekurkuilo, edo zub. kakoil, EHHA §2.

azazkar ‘hazteri’: Lizarg; cf. aezk. atzazkar; hatz + azkar ‘aznahi handi’, agian.

azkordin ‘ospel’: Larm (ask-); cf. Ax hatz gordin eginik, gelditzen zaitzu ondotik errasumina.

azkura gehienbat hegoaldekoa (Lhandek zub. hazküra aipatzen du); Añib (atz-); hatz + gura.

aznarru ‘titare’: Izag (bizk.); hatz + narru.

azpantar Apaol (aspandar pieza laurden bana); hatz + mantar (ik. FHV 350).

hatz-belar Urte; ‘hazteri’ adierarekin lotu behar da.

hazpegi EtxZib (hazpegiak berzeari hautsten zaizko tiraka); hazbegi Harrt-ez geroztik ageri da; cf. azpe(g)i Azk/Izag (bizk., gip.), a(t)zbegi Azk (bizk.) “cubo de las ruedas”; bigarren osagaia begi izan liteke, baina esanahiaren xehetasunak ez dira argiak.

haztamu “tâtonnement”: Oih-Pouv (-st-); atzizkia erromantzea da, itxuraz. / haztamuka Ax (nahasia, itsutua, haztamuka); -ka atzizkiarekin.

aznai (‘azkura’: Añib (atz-nai)), hatz-behatz (Laphitz [hatz-behatzak oso]), hatz egin (‘hazka egin’: Land, Lazarg [enamoraduak ze begi atzik], Ax [hatz egitean atsegin hartzen duzu]), hatzondo (EtxZib [ezen (herioak) lastimagarria uzten du hatz ondoa]), hazbete (Azk… (bizk., gnaf.)), hazgale (‘azkura’: Larm, Lizarg), hazgile (Ax [zauri hatz-gillea]), hazka (‘ukitze’: Haranb [hazkak, musuak]; ‘hatz egiten’: OñatEsk [tripiari azka]), hazkada (Mogel [atzkada bi aza]), hazkatu (Ax [eskuetako larrua hazkatzen eta ferekatzen]), haztaka (‘haztamuka’: Salab, Duv), haztakatu (FedProp 1890 [ikhusi eta haztakatu]), haztatu (Leiz [hazta nezazue]), hazteri (Tartas). Cf. esku-hatz, lauhazka, lorratz, oinatz

*Haz berreraiki behar da, frikariarekin:[1] cf. hazi igurzkariduna, hatz afrikatudunaren ondoan (cf. gatz/gazi, hats/hasi; FHV 288-289). Esanahiari dagokionez, ‘eskuko eri, atzamar’ adierak aski antzinakoa dirudi, zenbait eratorri eta esapideren hedadura lekuko (atximur, atzapar/aztapar, atzeman, behatz, hatz egin, hazka besteak beste); bestalde, adiera hau mendebaldekoa da, hain zuzen ere kontrajarri dakiokeen behatz-ek ‘oineko eri’ esanahia gorde duen eremukoa; ik. behatz.

Baina orobat pentsa daiteke ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adieraren antzinatasunaz: atze hitza jad. Erdi Aroan dago dokumentatua, eta berau hatz ‘oinatz, aztarna’-tik dator itxura guztien arabera (ik. atze). Adiera horren antzinatasunaren alde egin lezake oinatz-ek: hitz orokor antzekoa da, eta badirudi ‘arrasto, aztarna’ adiera duela horko bigarren osagai den hatz-ek; adiera hori bera dago lorratz-en bigarren osagaian.

Antzinako bi adiera hauek[2] lotzeko —‘eskuko eri’ eta ‘aztarna’—, beharbada lekukotu gabeko ‘(eskuko zein oineko) hatz, eri’ orokorrago batetik eratorri behar dugu ‘eskuko eri, atzamar’ adiera bera: kontuan har bedi oinetako eriak ere inportanteak direla arrastoa edo aztarna uzteko tenorean. Baina ez da erraz erabakitzen bi adieretan zein den jatorrizkoa: hatz ‘eri’-tik abiatuta, erraz uler daiteke gorputz-atalak utzitako markak gorputz-atalaren izena bera har zezakeela, ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adiera garatuz; hatz-en ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adiera jatorrizkotzat joz gero, berriz, berdin pentsa liteke arrastoak edo aztarnak eman ziola hatz izena bere eragileari, eriei alegia (ik. halaber oharrean ‘(animalien) hanka, apatx’ adierari dagokiona).

Bigarren aukeraren aldeko argudio moduan erabil liteke ekialdeko er(h)i ‘eskuko zein oineko hatz’ hitza, inoiz orokorra izandakoa (cf. erpuru, eraztun eratorriak); gorputz-atala izendatzeko jatorrizko hitza er(h)i zela onartzen badugu, eta hatz eta eri-ren arteko jatorrizko sinonimiaren aukera baztertzen badugu, agian pentsa liteke hatz­-ek ez zuela jatorrian gorputz-atalik izendatzen, aztarna edo arrastoa baizik. Honen alde legoke, halaber, Azkuek Bizkaian eta Zuberoan jasotzen duen ‘kasta, arraza’ esanahia, Mitxelenari hazi orokorrarekin lotzeko bidea ematen diona (FHV 289); hatz-en ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adiera ustez jatorrizkotik ‘leinu, arraza’ adiera errazago azalduko litzateke hatz-en ‘eri’ adieratik baino. Esanahiaren aldetik, irauten duen arrasto edo ezaugarri moduan hartu beharko litzateke arrazaren muina; aukera semantiko hau osatzeko ik. leinu, izan ere lihozko hariek osatzen zuten marra edo arrastoa baita leinu hitzaren jatorria.

Honi lotua, eta betiere bigarren aukera honen alde, atzi- eta hazi formaren aldetik konpara daitezke (ik. behean atzitu): biek dute -i partizipio zaharra, baina -tz- afrikatu berriagoa du lehenak, eta berau ‘hatz’ esanahiarekin lotzen da; -z- igurzkari zaharragoa du, ordea, hazi-k, eta baliteke formazko ezaugarri zaharrago honek ere bat egitea semantika jatorrizkoago batekin.

! azarri (~1496: RS). ■ Mendebaldeko hitza (arab., bizk.); cf., gainera, honekin lotua izan litekeen gnaf. azarri ‘ganora, arreta, funts’. Lazarragak azarri eta azartu darabiltza; azartu dakar Larramendik ere. Aizar- aldaera aizartu (Mogel) eta aizartasun (Añib) formetan ageri da.

Gehienbat izenondo moduan erabili da. Esanahi nagusia ‘ausart’ da (RS edozein da azarri baia gudura doa gutxi “cada uno es atreuido”); ‘erne’ (Mogel leku alanguak kontuz ikustera begi azarrijakaz) eta ‘arin’ adieretan ere ageri da (Erkiaga katu azarriak saltu egin oi duan antzera), batzuetan predikatibo moduan (BBatzarN azarri ibilli gara… beteetan… egin biar dontsubak). Azarri izan egituran ere ageri da, ‘ausartu’ esanahiarekin (Lazarg azarri ez nax tiraetan); orobat partizipio soil gisa, atzizki berriarekin (Lazarg nola azartu zara zaozen lekura etorten).

azarkuntza (RS [azarkunzeak bildurra uzabez ze ilteko edo biziko gudura goakez “el atrevimiento ahuyente el miedo, que para morir o vivir iremos a la guerra”]), azarri-azarri (‘arin-arin’: Azk (bizk.: azarri azarri ezin (euskeraz) egin)), azartasun (Añib [itandu eutseen… bildur bage ta azartasun libreaz]), azartatu (Azk (bizk.)), azartu (Lazarg [nola azartu zara zaozen lekura etorten]; aizartu Mogel).

► Aukera dago hatz + jarri kolokazioan pentsatzeko; igurzkarirako, gogoan har bedi *haz berreraiki dugula hatz. Mogel eta Añibarroren aizar- aldaera sabaikaria adierazteko kontu grafiko hutsa ez bada, *hazjartu > *haziartu > *haizartu > aizartu moduko bilakaera baean pentsatu behar da, bokalaren lekualdatzearekin. Eragozpen bat izan lezake hipotesi honek: erregimen aldaketa gertatu dela proposatu behar da, aditz gisa erabiltzen denean iragangaitza baita azarri/azartu.

Ausartu-ren familiakoa izan daitekeela dio Mitxelenak (1970a: 64-65), baina arazo larriak ditu uste honek: batetik, -i atzizkidun maileguak ez dira dokumentatzen (Oihenarten aberatsi bakana da, eta berak sortua, ziur asko), eta bestetik au > a bakuntzea ezin da azaldu. Schuchardtek (1906a: 55), bestalde, errom. azar eta hasard hitzekin lotzen du, baina zehaztuz ausart-ekin “nahasi” edo gurutzatu egin dela.

Aldeztu dugun hatz-en hipotesian, ez dirudi erdi-ekialdeko atzarri/atzartu ‘esnatu, bizkortu’ aditzarekin zuzenean lot daitekeenik (ik. AgudTov s.v. azarri1). Erdi-ekialdeko forma horiek itzarri-rekin lot daitezke,[3] arazo larririk gabe, onarturik a- orokortu dela, aginterazko formetatik (cf. atxiki, eta haikatu; ik. jaiki). Beste norabidean ere, zail da mendebaldeko azarri hau itzarri-ri lotzen, hastapeneko a- horren orokortzerako erdi-ekialdeko adibideak baizik ez baititugu.

Esanahiari dagokionez, badirudi ‘zerbaiterako hatza jarri’ ← ‘zerbaiterako prestatu’ moduko bilakaeraren batean pentsatu beharko genukeela, hatz-en oinarrituriko etimologiari eustekotan. Bestalde, gnaf. ‘ganora, arreta, funts’ hori ere ongi azaltzen da hipotesi honen barruan, zerbaitetan hatza jartzea zerbait horretan ganora edo arreta jartzea delakoan; ‘erne’, ‘arin’ eta ‘ausartu’ adieretan, berriz, tarteko ‘zerbaitetarako prestatu’ ← ‘zerbaiterako bizkortu’ batean pentsa liteke, eta ‘bizkortu’ horretatik azaldu.

atzeman (h- 1545: Etxep). ■ Ekialdeko hitza; zenbait gip. autoregan ere aurkitzen da (Iturr, Izt, Lardiz, XX. mendea baino lehen). Hasperena (h-) Etxepare eta Leizarragagan ageri da, eta bnaf. autoreetan gordetzen da bereziki; -tza-dun formak Leizarragagan eta zuberotarrengan agertzen dira gehienbat (-tzi- Lopezengan); (h)atxeman XIX. mende bukaeran hasten da agertzen.

Adiera nagusiak: ‘atzitu, harrapatu’ (Etxep hark (amoriak) hatzeman dezana, Leiz arrain hatzamaiten ari ziradela, Beriain Iesu Kristo atzeman zutenean lotu baizuten; ‘engainatu’: Leiz deabruaren finezia… gure hatzamaiteko), ‘iritsi’ (Gaszar zeruko itsaso handia / atzeman behar zuela), ‘eskuratu’ (Maister ürrhenze dohatsiaren atzamaiteko), ‘ebatsi’ (Etxahun guri hatzaman koblak besteri zeditü), ‘aurkitu’ (Goihetxe tresora atzeman artio), ‘-tzat jo, hartu’ (Hbarren nihork ez du handi atzeman behar), ‘ohartu, konturatu’ (JEtxep egia hunen hatzemaitea).

atzemaile (Leiz [gizon hatzamaile]), atzemako (‘aurkikuntza’: HiriartU [huna non den hatzemana errabiaren sendagailua. Zer hatzemakoa!]), atzemanka (Lopez [huntarzun atzimanka]), atzemankeria (‘iruzur, engainu’: Harand [zuzentasunari ukho egiten dioten atzemankeria batzu]), atzemanki (‘harrapakin’: Urte [arratsean errepartituko dik atzemankia]), atzemate (Leiz arrain hatzamaitea).

► Osaera garbia du, hatz + eman, eta esanahiz ‘eri(ak) eman, erantsi’ moduko batetik azal daiteke ‘harrapatu’; erabilera metaforiko oinarrizkoen bitartez azal daitezke beste adiera guztiak ere. Cf. halaber atzitu, lehen osagai berberarekin, eta antzeko adierekin (osaeraz, Etxep haritu-rekin, mendeb. hotzitu, baltzitu, etab.-ekin konparatu behar da hau).

Forma eratorri luzeagoan galtzen diren hasperenetarako, cf. han/anartean, hazi/azaro, etab. (FHV 526). Bestalde, atzaman forma asimilazioz azaltzen da (FHV 70-71).

atzo (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Berezko esanahiaz gain (RS atzo bardindu nax, Leiz atzo zazpi orenetan, Mburu atzo ekusi genuen zer bide zen), ‘duela denbora gutxi’ irudizko adiera ere badu (Egiategi errege zena atzo, herrestan egün gertzen).

atzodanik Pouv, Tartas; cf. gaurdanik (de Rijk 1992). / atzoganik Azk (bizk.); -gan- erabilirik lokatibo gisa, cf. atzodanik.

atzo zortzi ‘duela zortzi egun’: HiriartU; zortzi-ren erabileraren paralelo gisa, cf. gales. wythnos ‘aste’, etimologikoki ‘zortzi gau’, eta honela azaltzen du Buckek (s.v. week): “the week, of course, generally (e.g. from Sunday noon to Sunday noon) covers parts of eight different days”; dena den, euskarazko esapidean, egokiagoa da pentsatzea aingura gisa aipatzen den eguna ere barne hartzen dela zenbaketan, cf. orobatsu gaur zortzi.

atzo goizeko (TxAgir [nire gizona atzo goizeko umea ezta: bere lepo-gaiñean larogei urte daroaz]), atzoko (OihAtsot), atzoko aldean (Kkiño [(gexua) atzoko aldian askoz obeto aurkitzen dot]), atzoko egun (Pouv), atzorainoko (Duv), atzotik (Goihetxe), atzotikako (Urte), atzotik hona (a. huna Pouv; atzorik ona IesuJaiotz), atzoz gero (Pouv; atzo ezkero Larm; atzo ezgeroz Larm; atzoz gerostik Urte).

► Formalki, argudia daiteke hatz dela hitzaren lehen osagaia (van Eys s.v. atze; badirudi Humboldtek ere lotzen dituela, elkarren segidan batera bilduta jartzen baititu, 1817: 17), eta esanahiz ‘atzean geratu den eguna’ izan beharko litzateke etimologikoki (atze ‘gibel’-etik abiatu beharra dago, beraz; ik. jarraian azken). Ohar bedi, dena den, aurreko/aitzineko egun esaten dela euskara historikoan, ez atzeko/gibeleko egun. Amaierako -o horri dagokionez, baliteke aditzondoetako -do-rekin lotu behar izatea (cf. geldo, ugerdo…), eta haren alomorfo modernoagoa litzateke -o (aditzetako -e eta -de pluralgileen harreman berean, cf. due/daude, etab.). Boudak (1948: §6, §41), berriz, -ago/-egi bikotean dagoen harreman bera ikusten du atzo/etzi bikotean. AgudTov-ek ontzat eman arren (s.v. atzo), ez dago modurik, euskal morfologia zahar eta berriaz dakigunaren arabera, proposamen hori sostengatzeko.

azken (~1520: Isasti (azkenean)). ■ Hitz orokorra. Aizken jad. Otxoa Aringoagan dago eta azkan, aldiz, Urkizugan (1737).

Erabilera nagusiak: ‘azkeneko, hondarreko’ moduan da zabalduena (Etxep lengoajetan azkena… orotako lehena, Leiz azken eguna, Larm azken oni narraikiola); izen bezala, ‘bukaera’ esanahiarekin (Beriain mezaren azkenean, Gaszar eztik hasterik,… halaber eztik azkenik; Mogel lurraren azken, inor elduten ez daneraño; ‘azkenki’: Gaszar gizonaren lau azkenak; ‘helburu’: Iturz ezkontzearen azkenak); azkenik-en baliokide gisa ere aurkitzen da (OihAtsot azken hilak zorrak baka, UtergDot azken erraten den arrek).

azkendu ‘gelditu, iraun’: azkentu OihAtsot, Leiz (gu ez garela hil gabe azkenzen; Zuberoako baliokidetzat zupertu dakar); ‘atzeratu, galdu’: Ax (ardia bere lagunei azkentzen zaienean); ‘bukatu’: Larm, Añib (nos azkenduko dira Zure neke garratz minak).

azken fin Etxep (neure azken finian); ‘helburu’: Materra (gure azken fina eta ontasun guztia); azken finean (lokailu balioarekin): Mitx (azken finean, Joyce edo Kafkaren zenbait fruitu ez bide dira denbora-pasa irakurtzekoak); ohar bedi lokailu balioa 1980az geroztik agertzen dela bakarrik, geroago asko zabaldu bada ere, ik. behean azken buruan.

azken-alde (Mburu [bere bizitzaren azken aldean]), azkenaldi (Mburu [hordu azkenaldikoan]), azken beltz (HiriartU [azken beltzera zoazila]), azken buruan (‘azken momentuan’: EtxZib [soldadua garaitzen da / ordean azken buruan]; (lokailu balioarekin): Duv [azken-buruan xurrago da: egur idorra erabiliz, atherako zare merkeenik], Mitx [azken buruan, ez ninduten bulkatu, nerau sartu nintzen neure baitarik]; ik. azken fin), azkendari (Izt), azkenean (Isasti [aukeraren maukera, azkenean okerra], Leiz), azkeneko (‘azkenean’: OihAtsot; ‘azken’: Leiz), azkenen (superl.: Leiz [guzietako azkenén izanen da]), azkenengo (OArin (aizk-)), azkenez (‘azkenik’: Añib), azkengabe (Añib [azken bagea penea]; azkengabeko Larm [argi andi eta azken-gabekoa]), azkenik (OihAtsot; azkenenik Leiz [guzietako azkenenik]), azkenki1 (Larm, Kardab [gizonaren azkenkiak edo nobisimoak]), azkenki2 (‘azkenik’: Maister), azkentze (‘bukaera’: Leiz). Cf. asteazken, azkenabendu, eguazten, larrazken, negu-azken, udazken

► Formalki hatz-en superlatiboa da baina honen atze eratorriaren ‘gibel’ adieratik abiatu behar da (ik. atze1); hitzaren orokortasunak pentsarazten du hatz ‘*gibel’ bera orokorra izan zela inoiz. Superlatibozko formak aurki daitezke esanahi bereko beste hizkuntzetako hitzetan ere: cf. ing. first/last, lat. primus, gazt. último, etab.; ik. lehen.

Bigarren osagaia -hen da jatorrian (cf. goihen, barhen); superlatibo marka hau hen erakusle genitibo pluraletik dator. Berezko osaera hatz + -hen litzateke, eta txistukariaren ondoren herskari moduan gauzatu da hasperena, besteak beste -heta/-keta eta -hari/-kari atzizkien txandakatzean ikusten den bezala —cf. Erroheta/Andozketa (SMillán 1025), janhari/askari—. Honek erakusten du hatz → atze berranalisia gertatu baino lehenagokoa dela hitza, -hen atzizkia ez baitzen txistukari baten ondoan suertatuko bestela; cf. beharbada azpi ere.

Lehen hasperenaren galera azaltzeko, bi aukera daude: bigarren hasperenarekiko disimilazioa (hil + herri > ilherri) edo, batez ere, forma eratorrietan gertatzen den hasperenaren galera (han, baina anartean, FHV 525).

Bokalaren asimilazioz azal daiteke azkan aldaera (FHV 70); aizken-entzat, cf. laster/laister, txistukari + herskari aurretik sortutako -i- batekin (FHV 159).

Azken baino berriagoak dira atzen eta atzeren, halaxe iradokitzen duelako formak ez ezik bere hedadurak ere (berriagoa dirudi, orobat, Leiz azkenén pleonastikoa; cf. halaber lehen-en lenaengo, lenen… formak).

aztal (1571: Leiz). ■ Batez ere erdi-ekialdeko hitza (zenbait adiera berezi eta eratorritan Gipbizk. ere jaso izan da). Astal aldaera Pouv, Larm eta Duv-en hiztegietan eta Lizarg-engan ageri da.

Esanahi nagusiak dira ‘orpo’ (Nafgip., gnaf., bnaf., aezk., zar, erronk., zub.) eta ‘berna’ (gip., gnaf., bazt., lap.). Lehenengoa Oihenartez geroztik ageri da (adats ikustekoa / aztaleranokoa); bigarrena, aldiz, Oih-ek Pouv-i bidalitako gutun batean, EtxZib-en galdutako hiztegitik hartua, eta testuetan Mburu-gan aurrekenoz (bronzezko izterra, burdinezko gidall-aztala ta lurrezko oña).

Beste esanahi batzuk, testuetan gutxiago agertzen direnak: ‘orkatila’ (bnaf.; Leiz), ‘sega-gider’ (bnaf.), ‘ezproi’ (erronk.), ‘mendi-magal, malda’ (Gipbizk., zub.), ‘espartinen oihalaren atzeko aldea’ (gip., aezk.), ‘apeo, euskarri’ (zub.), ‘gona edo praka barrenetako lohi zipriztina’ (Nafgip.) eta ‘takoi’ (GureH 1931).

aztalak arindu (‘laster egin’: ArmanUsk 1899), aztalak ebaki (“desjarretar” Larm; “murmurar de alguien” Azk (gip.)), aztalak jan (‘gaizki esaka ari izan’: Lizarg [atzétik gaizki erratéa dá astálak ozka jatéa]), aztalak sartu (‘oinak jarri, sartu’: SenGrat), aztaldun (“pantorrilludo” Larm (ast-); ‘aztalak dituena’: Lhande/Larrasket (lap., bnaf., zub.)), aztal-beharri (‘orkatila’: Salab, MElizanb), aztal-behatz (Azk (zub.)), aztaletako (“sorte de demi-chaussettes en cuir” Larrasket (zub.)), aztalgain (‘orpo gaineko alde’: Azk (lap.), Orixe), aztalez aztal (JEtxep [gibelerat heldu zaizkit… aztalez aztal]), aztalgile (“pantorrilleras, para abultar pantorrillas” Larm (ast-)), aztal-hezur (‘orkatila’: -hexur TBLap), aztalka (‘ipurjauzika’: Izt [asiko da, zaldiño ezi gabearen gisa, aztalka ta puzka], Azk (gip., ast- Gipbizk., gip.); ‘leherren, ahalegin’: Izt, Azk/Aspiroz/Satr (gip., gnaf., bnaf.)), aztalkatu (‘hurbiletik jarraitu’: BelaHizt; “suplantar” BeraLzM; ‘oinkatu, kurritu’: Etxaniz), aztalki (‘ezproi’: BeraLzM), aztal-sagar (“mollet” Duv), aztaltsu (“pantorrilludo” Larm (ast-)), aztal-txunku (‘orkatila’: Azk (erronk.)), aztaluhal (‘zaldien hanketako uhala’: aztaubal Arak (gnaf.); aztal-uhal Harr, Asp (gnaf.); aztalugal Azk (lap.); aztanuel Barand (gip.); aztalubel Izeta (bazt.)), aztal-zain (‘Akilesen zain’: Artxu (ast-), Orixe), aztal-zorro (“pantorrilla” Azk (lap.)). Cf. esku-aztal, zango-aztal.

Hatz da hitzaren lehen osagaia, baina zalantza handiagoa egon daiteke bigarren zatiarekin (AgudTov s.v. aztal). Bigarren osagai horretarako, -bal, -gal, -dal moduko aukerak azter daitezke, baina aurrerabide jakinik gabe; -bal-en aukeran, pentsa ote liteke *bar erroan, -r > -l aldaketarekin? Honen alde egin lezake euskal eremuko bi bazterretan ‘malda’ esanahia izatea hitzak, malda hitzean ere *bal dagoela argudia baitaiteke. Kontsonante taldearen -zb- > -zt- bilakaerarako, ik. aztarna. Esanahiz, ‘hatz barren’ edo litzateke etimologikoki, eta ‘hatzen aurkako aldeko oinaren zati’ batean pentsatu beharko genuke; ‘malda’-rena gogoan hartuta, pentsa liteke oina hanka bilakatzen hasten den zatiari egiten zaiola erreferentzia (cf. sorbalda).

Hitzaren esanahiei dagokienez, badirudi ‘orpo’ legokeela esanahi etimologikotik hurbilen. Horren hedatzez azal daitezke ‘berna’ eta ‘orkatila’, ‘ezproi’, ‘takoi’ erabilera metaforikoz, eta orobatsu ‘apeo, euskarri’ eta ‘sega-gider’. Metonimiaz ‘lohi zipriztina’, orpoak egozten baitu zipriztina gorantz; ‘mendi-magal, malda’ adierari dagokionez, berriz, orpoaren formari begiratu behar zaio (ik. goian *bal erroari buruz esandakoa).

aztapo / oztopo (aztapo 1847: Izt; oztopo 1924: Inza). ■ Erdialdeko hitza (gip., gnaf.); XX. mendearen erdialdeaz geroztik bizk. zenbait autorek ere badarabilte. Aldaerak dira aztapo (gip.), aztapu (gnaf.), oztopo (gip.), ostopo (gip.) eta ostropo (gip.); cf., gainera, ostropotz (gnaf.) eta oztopozo/ostopozo (gip.).

Esanahi nagusiak dira ‘behaztopa’ (Izt ez degu bada zer miretsi zoragarritutako gazte argal oen aztapoaz, Orixe oiek bidea bai baitakite, / ez oztoporik bidean) eta ‘traba’ (Izt mendi gogorrean izango du… lenengo aztapoa, Inza etsaiak ere oztopoak jarri zizkion edo tentazioaren bidez eraso zion); ‘aurkitze’ adieran ere erabiltzen da (TomAgir sarri dijoazkio begiak beste norabait. Ontan, oztopo larria egin diote begiak).

aztapoka (Izt [igesi estura larrian aztapoka zijoatzen Franzesak]), oztopo egin (Orixe [ibai-ondarrean oztopo egiten dite]), oztopo eman (Orixe [pelota-lekuan oztopo ematen zun arbolatxo batek]), oztopo jarri (Etxaide), ostopotz (‘behaztopa’: ostropotz Aspiroz (gnaf.)), oztopozka (ostropozka Aspiroz (gnaf.)), oztopoz (Orixe [maizegi gabiltzazu / an emen oztopoz]), oztopozo (‘oztopo, traba’: EAEg; ostopozo EAEg).

► Osaeraz, hatz + topo, ziur asko (ik. behaztopa); *aztopo > aztapo eta oztopo, asimilazioz. Beste hitzen baten gurutzaketaz azaldu beharko dira talde kontsonantikoa dutenak (ostropo, ostropotz), cf. gazt. estropiezo jatorria duten estropezu edo estropozo (esanahiarengatik, ez da egiantzekoa ostro ‘hosto’-ren aukera); orobatsu oztopozo/ostopozo, talde kontsonantikorik ez badute ere.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

hazta1 (azta 1857: Salab; hazta 1887: Jntegi). ■ Lap.-bnaf. eremuko hitza; XX. mendean hegoaldeko testuetan usu ageri da. Badira iparraldean hasperenik gabeko agerraldi bakan batzuk (jad. Salab). ‘Pisu’ da esanahi nagusia (Jntegi hazta handiegia zuela (harriak), JEtxep hunenbertze kilo dea behi hunen hazta?).

Bada hego-mendebaldean azta/asta bat (“asidero” Larm, “asa… si es de forma circular, astaAñib), hitzarekin lotua egon litekeena.

► Lehen osagaia hatz da, itxura guztien arabera; haztatu-k badu ‘(eskuetan harturik) pisatu’ esanahia, eta aditz horretatik eratorriko zen hazta forma bera. Cf. orobat Azkuek Erronkarin jasotzen duen aztamentu: “1.º tanteo, cálculo de peso. 2.º habilidad de conocer el peso de un cualquier cuerpo, poniéndole en las manos”.

Hego-mendebaldeko azta/asta ‘helduleku’-ri dagokionez, pentsa daiteke hatzekin hartzen den hori dela. Maileguaren aukera ere aipatu izan da, gazt. asta ‘adar’-ekin lotuz (AgudTov s.v. hazta2); bi eragozpen larri ditut hipotesi honek: hitz hori ez da mailegatu euskaraz adiera nagusian, eta ‘helduleku’ adieraren arrastorik ez dugu aurkitu gaztelaniaz.

Bada hazta ‘ohitura’ ere, formaz berdina, baina ez dago argi modu berean osatuak diren; ik. hazta2, s.v. hazi.

atzapar (1627: EtxZib). ■ Bizk., gip., gnaf., bazt. eta lap. hitza. ‘Erpe, aztapar’ esanahiarekin gip., gnaf., bazt., lap., eta baita bizk. idazle batzuengan ere aurkitzen da (Ax deabru izigarriek bere atzapar zorrotzez ferekatuko dute); XIX. mendearen bukaeraz geroztik, ‘eri, behatz’ adieran agertzen da bizkaieraz. ‘Azkazal’ (Izag AranOñ) eta ‘atzamarkada, karramixka’ (Harr) esanahiekin ere aipatua izan da. Atxapar forma sabaikariduna Larramendiren hiztegian agertzen da jadanik.

ama birjinaren atzapar ‘sasiama (landarea)’: Arzdi (gip.); paretei eta heltzen dielako duke izena, cf. jaungoikoaren atzapar.

atzaparkada “garfada” Larm (+ atxaparkada “rasguño”); -kada atzizkiarekin, Azkueren ustez -ada-ren aldaera izan daiteke, -k- epentetikoarekin (Morf §102); dena den, ez da baztertzekoa -ka atzizkiaren gainean osatua izatea, cf. behean atzaparka.

atzaparrada Larm; jatorri erromantzeko -ada atzizkiarekin, nahiz eta Azkuerentzat ondare zaharrekoa izan daitekeen (Morf §15, §110).

atzaparta ‘ile-tiratze’: Ax (hasten dela oihuz, heiagoraz, deihadarrez eta atzapartaz); -ta atzizkiarekin, cf. ahota ‘ahokada’, Azkueren ustez -tara-rekin lotu behar da (Morf §105).

andredena birjinaren atzapar (‘sasiama (landarea)’: Harr), atzapar alfer (‘animalien hatz txikia’: Azk (lap.); cf. atzapar txipi), atzapardun (Mburu [kaiman deritzan sierpe atzapardun izugarriena]), atzapar egin (‘erpea egotzi’: Azk (gnaf.)), atzaparka (‘atzaparrez’: EtxZib [atzaparka daramate (etsaiek) gero khisu labera]; ‘karramixka, urratu’: Azk (gip.)), atzaparka egin (“arañar” Larm), atzaparkari (“griffeur” Lhande (lap.)), atzaparkatu (Ax [begitarten larrutzen eta atzaparkatzen]), atzaparrean (‘hurbil, ondoan’: Uztap), atzapartari (“arrebañador” Larm), atzapartsu (EtxZib [eman diotzan gañera (Sathanek) esku atzapartsuak]), atzapartu (“arañar”, “mesar”, “arrebañar” Larm), atzapar txipi (‘animalien hatz txikia’: Azk (lap.); cf. atzapar alfer), atzapartzar (AgirAst), jaungoikoaren atzapar (‘sasiama (landarea)’: Jangoikuan a. Elexp (bizk.)).

► Corominesen ustez, zarpa da bigarren osagaia (AgudTov s.v.), *hatz-zarpa > atzapar metatesiz. Eragozpena izan daiteke zarpa/xarpa ‘esku, erpe’-ren hedadura murritza: Gipbizk. da, Elexpururen arabera, baina Larm-ek eta Añib-ek ere badakarte; jakina, gazt. zarpa ‘atzapar’-etik dator. Haren aldaeratzat dugun aztapar-ekin batean euskal eremu osoa hartzen du hitzak, ordea.

Mitxelenak atzamar-en aldaera ote den galdetzen du, eta, hala balitz, adierazkorra izango litzateke -p- (1957b: 153, FHV 276). Baina ohar bedi askoz murritzagoa dela atzamar-en hedadura, atzapar/aztapar-ena baino, eta haiek baino ia mende bat geroago dokumentatzen dela. Ik. atzamar.

aztapar (~1557: OihAtsot). ■ Ekialdeko hitza (gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zub., zar., erronk.); XX. mendean gipuzkerazko zenbait autorek ere erabilia. Astapar aldaera, Azkuek jasotzen duena (zar., erronk.), idazle batzuengan ere aurkitzen da (Pouv, Harand, Lizarg, Laphitz). Axtapar forma sabaikaridun adierazkorra Hiribarrenen hiztegian agertzen da.

‘Erpe, atzapar’ (baita irudizko adieran ere) da esanahi nagusia (OihAtsot alkateak aztaparretan ditu legeak, MDass (idiaren) aztaparra kolpatua denean); zenbait tresna edo tresna-zati, baita landareen aihenak ere adierazteko erabiltzen da (Jntegi burdinazko aztapar batzuekin, ArmanUsk 1899 (tresnak) bere aztapar edo nabarrez lürra ützültzen dü, TomAgir orma-kakoetan aztapar zorrotzez mats-aiena josten). Behenafarreraz ‘karramixka, urratu’ esanahia ere badu.

aztaparkin ‘aztaparkari’: Mendig (aintzaren umia aztaparkin); zaila da hondakin, mozkin-eko -kin ikustea, eta egokiagoa da -gin (cf. okin), agian aztaparka-ren gainean osatua.

aztapar-kosko “casco del caballo, etc.” Larm; badirudi kosko ‘oskol’ dela bigarren osagaia, cf. intxaur-kosko.

aztaparretaratu ‘harrapatu’: Duv; aztapar-etara + -tu; adlatibo pluralaren gainean osatua.

aztapar-arteko (abereen eritasuna: Azk (zub.)), aztaparka (‘aztaparrez’: Pouv; “égratignure” Gèze), aztaparkadura (‘karramixka, urratu’: Duv), aztaparkan (Lhande (zub.)), aztaparkari (“qui égratigne” Duv), aztaparkatu (‘atzamarkatu, karramixkatu’: Pouv), aztapar-luze (‘lapur’: ast- Azk (zar., erronk.)), hodei-aztapar (“pan de nuage” Lhande (zub.)).

Atzapar-en aldaera da, elkarteko -t-rekin, cf. ikatz + hobi > ikaztobi.

atzamar (atzamartxo ~1715: Barrutia). ■ Erdi-mendebaldeko hitza da (gehienbat bizkaieraz gorde da). Esanahi nagusiak: bizk., gip. ‘atzapar, erpe’ (Añib infernuko otso amurratuen atzamar artera), bizk. (Apaolazak ere badarabil) ‘eri, behatz’ (Mogel zetako emon euskuzan Jangoikuak amar atzak edo atzamarrak?) eta ‘atzamarkada, karramixka’ (gip., gnaf.).

atzamar-buru (Azk (bizk.)), atzamar egin (‘erpea egotzi’: Azk (gip.)), atzamarka (‘atzaparka’: Añ (bizk.); ‘atzamarkada, karramixka’: TxAgir), atzamarka egin (‘harramazkatu’: Añ (bizk.)), atzamarkada (Añ (bizk.)), atzamarkaldi (atzamarka aldi JJMogel), atzamarkatu (Azk (bizk., gip.); -maar- Izag (bizk.); dena dela jatorria, argi dago berria dela bokal bikoitza), atzamar lodi (Uriarte), atzamar-oskol (‘azkazal’: frBart), atzamartu (“rasguñar” Añ (bizk.); ‘haztatu’ Apaol), atzamartxo (‘erpe (txik.)’: Barrutia), atzamar-txoko (‘behatz-juntura’: Azk (bizk.)), jaungoikoaren atzamar (‘sasiama (landarea)’: jan- Elexp (bizk.)).

► Azkueren ustez (s.v.), atzamarrak ‘hamar hatzak’ pluraletik sortua da (cf. Mogel zetako emon euskuzan Jangoikuak amar atzak edo atzamarrak?). Badirudi Mitxelenak ere onartzen duela aukera hau, eta atzamar-etik azaltzen dituela atzapar/aztapar (1957a: 263-264, 1957b: 153).

Alabaina, hurrenkeraren eragozpena du proposamen horrek, Traskek gogoratu bezala (s.v.): izenaren aurretik doaz beti zenbatzaileak (bat eta bi salbu), eta hemengo **hatz hamar(rak) ez da gramatikala gaur egun. Eragozpen honen aurka, cf. agian Oihenarten atsotitza, 356 Oilar bat aski da oilo hamar baten, hamar gizon ez emazte baten: esanguratsua da izen moduan agertzea atsotitzeko lehendabiziko hamar (cf. ondoko hamar gizon sintagma, zenbatzaile garbi gisa).[4] Nolanahi ere, baliabide estilistikoa izan daiteke (cf. superlatiboarekin egindako hiperbatoia, OihAtsot 660 orotako gaxtoen ozpina, da arno eztitik egina, berez ozpin gaxtoena), edo hitz joko soila (oilar… oilo hamar).

Eragozpen honen bidetik, atzapar-etik azaldu beharko genuke atzamar: baliteke gurutzaketaren bat gertatu izana, hamar zenbatzailearekin berarekin.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

atze1 (1463: ArchDurIV (atzetik)). ■ Hego-mendebaldeko hitza, gnaf. zati bat barne;[5] inoiz orokorra izana, ik. atze2. Leku askotan azentu markatua du (atzeà).

Testuetan, lehendabiziko adibidean bezala, leku-kasuetan aurkitzen da aurrenik (ErrodZar arerioaen atzean, Lazarg geure atzean, RS iusturiaren atzean euria [denborazko balioa], ibid. atzera begira). Izen oso bezala geroago agertzen da testuetan (Larm zu nere aurre ta atze, zu nere goi eta be; ipurdia, bizkarra, popa, atzeskua [Txirrita aizak, aurriak erakusten dik / nola dantzatu atzia], etab. adieraz ditzake).

□ Ez dirudi antzinako leku-izenetan agertzen denik; balio horrekin gibel ageri da eremu osoan, eta oste mendebaldean (ik. Mitxelena 1971b: 248-250). Dena dela, Ardanatz, Aranatz eta Goiatz bezalakoetan ez da oraindik argitu zer den -atz.

atzelari ‘pilota jokoan atzean jokatzen duena’: Azk/TEtxeb… (bizk., gip.); futbol jokorako, 1914an lekukotua (EuskEsn); ‘dantza-sokan atzean doana’: Orixe; ‘homosexual gizonezkoa’: TEtxeb.

atzera ‘ostera, berriz’: Larm, Mogel; izond.: Mogel (nagi ta atzeria izan danak); cf. ostera, eta ing. back ‘berriz’ erabilera.

atzetik Larm; lehenago, cf. “con Diego de Cadalso e con Machin conten e açeticon, que quiere desir por detras bueno” (ArchDurIV 1463).

atzigar “se dice de un ganado de poca trasera” Izag (bizk.); osaeraz, atze + ihar, cf. gainigar, ik. behean atze-bikoitz eta atze-zorrotz.

atziri ‘atze’: Azk/Izag (erronk.); atziritu Mendig; atze + -iri atzizk.

atzealde (Izt), atze-aurre (pl.; Urruz), atze-bikoitz (a.-bikotx “se dice de un ternero de gran tamaño y de amplio (litm. ‘doble’) trasero” (gip.); cf. atze-zorrotz), atzeka (Azk [atzekatxu, nakar, gozaga, gogo barik]), atzeki (Larm, Lizarg [axuriaren atzékia edo buztana]), atzeko alde (Larm, Iturr), atzekoz aurrera (RS (atzekoaz a.)), atzera-aurrera (Añib [zeure arimako atzera-aurrerak]), atzerago (Kapan [idoroko dau atzerago]), atzeraka (Kardab), atzerakoi (Etxaide [Kain erlijiño zale, phanatiku, atzerakoi (reaccionario), jainko-adoratzaille]), atzerakuntza (Mogel [lotsa ta atzerakuntza baga]), atzerapen (BurgDot), atzeratu (Lazarg [ez atzeratu pausorik]), atzesku (‘dantza-sokan atzean doana’: Larm, EAzk; cf. aurresku), atze-zorrotz (ganaduaz esana: Uztap). Cf. esku-atze, etxe-atze

► Hitzaren jatorria hatz ‘oinatz, aztarna, arrasto’ da. Leku-kasuetan erabilita garatu zukeen esanahi berria (halakoak dira lehenik dokumentatzen diren adibideak, ik. goian), deklinabideko -e- bera hitzaren partetzat hartuz (cf. barren/barne, Armendaritz/Armendaritze, etab.).

Hipotesi honen argigarri dira hatz ‘aztarna, arrasto’-ren adibide hauek: Oih bethiere laster ari naiz zure hatzean, EtxZib lehenak zuek zarete bethi haren hatzean, Harizm lehenak zuek zarate, sehi haren hatzean [= sehi zarate haren hatzean] edo Azkuek dakarren bata bestearen atzean “el uno siguiendo las pisadas del otro” (erronk., zar.; s.v. atz); adibide horien oso hurbileko dira atze postposizioaren adibide hauek: Lazarg nola zabilzen engañadurik igui zabenaren atzean, JElizalde dabil beti gure atzean, Beriain partitu zen lagunen atzean.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

atze2 (~1557: OihAtsot, baina ik. behean atzerri). ■ Hitz zabaldua. Adiera nagusiak: ‘etxekoa edo ahaidea ez dena’ (OihAtsot egik ungi behin eurei, eta gero, ahal badagik, atzei, EtxZib ahaide adiskide… hurbillekoak / …atze urrunekoak, OñatEsk persona atzien aldetik, AgirAst naiz aideak, naiz atzeak, naiz erritarrak, naiz arrotzak), ‘arrotz, ezezagun’ (Kapan piedade andia daukeenak atzeakaz bere, Xurio munduarekiñ atze bezala bizi ziren; Belap hitz atze elibatez), ‘arrotz, kanpotar’ (OihAtsot atzeak eskua latz, Lardiz emakume atzeakin adiskide izatea).

atzerri RS (atzerrian lurra garratz, “patria extraña”), Zalgiz, OihAtsot (atzerri, otserri); atzerritar Izt; atze + (h)erri; cf. Pouv, Baratz atz-herri.

atzetu “sortir de parenté” Pouv; ‘utzi, hautsi’: Duv (lurreko gauzei… bethikoz atzetu); ‘(adiskideak…) hoztu, arroztu’: Azk/Izeta/Izag… (bizk. [atzétuta daóz], bazt. [orai atzetu gara], lap.).

atzeko (“a veces el no pariente o interesado” Mogel; ‘arrotz, kanpotar’: Mogel [atzeko ta arrotz legez]), atzeratu (‘(adiskideak…) hoztu, arroztu’: Iturr [asi zitzaion / jendea atzeratzen]; ‘(ahaide) urrun’: Garate (gip.)), atzetasun (“extrañeza” Mogel; “absence de liens de sang” Duv). Cf. herratze.

► Hainbat zantzu bil daitezke hitzak atze1-rekin duen loturaren alde: (1) atzetu eta atzeratu eratorriek, eta atzerri-k berak, bateratsu dute atzean uztea eta urruntasuna. (2) esanguratsua da atzendu berak izan lezakeen oinarrizko ‘baztertu’ adiera, atze ‘arrotz’-ekin lot litekeena: cf. Lizarg úztea gizónak atzendurík ta atzerát bere Jangoiko Jauna, non atzerát-ek ‘bazterrean’ esanahia duen; atzendu bera atze-n-tu da osaeraz, ik. han. (3) Lekukotasun bakana izanik ere, paralelo ona izan liteke Azkuek bizk. jasotzen duen oste “extraño a la familia”, oste ‘atze’ baldin bada (han sailkatzen da OEHn), erabat berdinduko baikenituzke atze eta oste (cf. ostendu, osaeraz atzendu-ren kide betea, nahiz eta esanahiz ezberdina den); baina ez da erabat baztertu behar oste ‘tropa’ izatea, jatorri etimologiko ezberdinekoa.

Hipotesi honetan, banaketa osagarrian daude atze1 eta atze2, eta honek iradokitzen du inoiz orokorra izan dela atze, eta baita hitzaren ‘gibel’ adiera ere; honen alde, ik. halaber azken.

atzen (1731: Arzadun (atzenengo)). ■ Hego-mendebaldeko hitza (ik. atzeren, azken). Bi erabilera ditu: ‘azkeneko, hondarreko’ (Larm; Lardiz erabaki zuen atzen-ondamena bialtzea, ArreseB errian atzena nazala) eta, izen bezala, ‘bukaera’ (Mogel atzenik izango ez daben infernuba, Lardiz asieratik atzeneraño).

atzena ‘azkenik’: AgirAst (oroi zaitez atzena…); -a artikuluaren balio adberbialarekin.

atzendari (Azk/Izag (bizk., gip., gnaf.)), atzenean (Larm, AgirAst), atzeneko (Larm, BurgDot), atzenengo (Arzadun [egin dirian pekatu guztiak atzenengo konfesinorik]), atzenerako (Lardiz [atzenerako ardoa aitu zitzaien]), atzenesku (Azk/Elexp (bizk.)), atzenik (Lardiz).

Azken orokorraren kidea da esanahiz; formaz ere bai, baina -e hartua zukeen atze berriagoaren gainean osatu zen. Bi modutan azal liteke: (1) ordurako -e hartua zukeen atze formaren gainean eraikitako superlatiboa izan daiteke, atze + -hen;[6] (2) bestela, superlatibozko atzizkiak hasperena galdu ondorengoa ere izan liteke, atze + -en; cf. halaber aurre/aurren.

atzendu (1564: Amendux). ■ Garai guztietako Nafarroako testuetan aurkitzen da eta, Kardaberazekin hasirik, zenbait gipuzkoarrengan ere bai. Esanahi nagusia ‘ahaztu’ da; hala ere, badirudi Gipuzkoako zenbait lekukotasunetan gehiago dela ‘galdu, baztertu, itzali…’ (Kardab argia itzali edo atzendu; [Irun, 1785] medio bat… atzenzeko sakramentuak; Lardiz aien oroipena ere atzendutzera zan; Xenp begiratua illundu, / orra gustuak atzendu; Txirrita nere jakinduriya / ari da atzentzen; cf. halaber Izag AranOñ: “atzéndu naiz, quedar inútil para todo [‘zeharo gauzaeztu’]”).

atzenarazi (Mburu), atzendura (Lizarg), atzengarri (‘atzenarazten duena’: Izeta (bazt.)), atzenkor (Lizarg).

Atze dago hitzaren oinarrian, itxura guztien arabera. Inesibo mugagabe arkaikoan dago (cf. etxen), eta partizipioetako -tu da azken osagaia; ostendu-ren kide betea da osaeraz (Mitxelena 1977b: 253; ablatiboaren aukera ere aipatzen du, inesiboaz gainera).

‘Galdu, baztertu, itzali’ izan liteke jatorrizko esanahia; atze2-ren ‘arrotz, kanpotar’ adierara hurbildu liteke horrela: hitzaren ‘baztertu, galdu’ adiera eta atzetu-ren ‘utzi’ eta ‘(adiskideak…) arroztu’ aski hurbilekoak dira. Ik. han.

‘Ahaztu’, berriz, jatorrizko esanahi horren bilakaera edo espezializazio moduko bat litzateke: ‘oroimenetik galdu, baztertu, itzali’. Azken esanahi honekin gailenduko zitzaion hitza zenbait eremutan ahantzi/ahaztu orokorragoari.

Beste hizkuntzetan erraz aurki daitezke paraleloak: cf. eslav. zah. zabyti ‘ahaztua izan’, jatorrian ‘atzean utzia izan’ (za- ‘atze’ + byti ‘izan’ osaeraz); horrekin, zuzenean erator genezake ‘atze’-tik ‘ahaztu’ euskaraz, baina ohar bedi ‘galdu’ ← ‘ahaztu’ bilakaeraren adibideak ere badirela, cf. gr. mod. χάνω ‘galdu’-ren eratorria den ξεχνάνω ‘ahaztu’. Ik. Buck s.v. forget.

Ohar bedi, bestalde, ‘ahaztu’ esanahia duten hitzen kognatua dela lat. latēre ‘ezkutuan egon’; horrela, osaerazko hurbiltasuna ez ezik esanahiarena ere badu hitzak ostendu-rekin. Cf. halaber tamil maa ‘ahaztu’, maai ‘ostendu’ (BurrEmen s.v., 4760).

atzeren (atzerain- 1562: Land; atzeren- 1653: Mikol; atzereen- 1656: Kapan (+ atzeren-)). ■ Mendebaldeko hitza (ik. atzen, azken). Atzeren soila Mogelengan aurkitzen da aurrenekoz (eztago… atzerena biarrik gogorrenetan). Aurretik ez dago atzerengo (Land atzeraingo) besterik: ‘azkeneko’ (Mikol atzerengo gino / kontentu izanik, Kapan ain atzereengo ordurako); ‘azkenik’ (Kapan atzerengo ikusi begi ze bizitza modu… daukan); Añibarrok izen moduan darabil, ‘azkenki’ adierarekin (gogarte laburrak atzerengoen ganean).

► Osaeraz, atzera + -en da, ziur asko, atzerain- eta atzereen- aldaerek iradokitzen duten bezala (cf. aurreren). Agian ez da erabat baztertzekoa *atzenen pleonastiko baten ondorengo izatea, sudurkariaren disimilazioz (edo are atze + -en, -r- epentetikoarekin).[7]

atzitu (1745: Larm). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (bizk., gip., gnaf.); batez ere gip. testuetan ageri da. Aldaera nagusiak atzitu (gip., gnaf.) eta atxitu (bizk., gip.) dira; atsitu Lardiz-engan eta Orixerengan aurkitzen da; -tu gabeko formak XIX. mendearen erdialdeaz geroztik ageri dira, batez ere neurtitzetan.

Esanahi nagusia ‘harrapatu’ da (Mburu (zaldia) atzitu edo arrapatu naiez, AgirAst ill bearraren berriak atxitzen duanean bekataria, Lardiz (eper) oiek erraz atsituta); beste esanahiak dira ‘eskuratu, erdietsi’ (Etxag illobaren koroa / ezin atziturik), ‘aukeratu’ (Añib), ‘heldu, eutsi’ (Orixe patroiak atzez estatxa atzi-ta), ‘atzipetu, engainatu’ (Orixe bere burua atzitzen), ‘atxiki’ (EArrese) eta ‘ulertu’ (Lizardi); partizipioa izenondo edo izen gisa ere erabiltzen da, ‘preso’ esanahiarekin (AgirAst atxitua dago gaiztakeriaren bidean bizi dala, Lardiz biaramonean atzeman edo atzituakin atzerako bidea artu zuen).

atzigarri (‘engainagarri’: Aierbe EuskEsn 1914 [ipui atxigarirrik… ez dasate]), atziketa (Bera; EuskEsn 1925 [iru arrai mota oen atxiketa]; atxiketan “a cogerse (juego de niños)” Azk (gip.)), atzitzaile (Añib (atx-), Lardiz [ez arraien, ezpada gizonen atzitzalle izango zera]), atzitze (Lizardi (atx-); atzitze-sari Izt [(katamotza) zerabiltela alderrietako artzaien artean atzitze-sari eske]).

► Osaeraz, atz-i-tu zatitu behar da, -i partizipio zaharraren gainean -tu berria gehituta, cf. bizk. baltzitu, utsitu, otzitu, etab. (Mitxelena 1952b: 499). Esanahiari dagokionez, ‘hatz, eri’-ren gainean osatua da hitza, eta ‘hatzarekin hartu’ du esanahi etimologikoa. Erabilera metaforikoa da ‘ulertu’, eta, ‘engainatu’ azaltzeko, pentsa daiteke norbait harrapatzen dela, engainatzen denean.

atzipe (1745: Larm). ■ Larramendiren eta Azkueren hiztegietan (azkenak bnaf. euskalki-marka ematen du), eta XIX. mendearen bukaeraz geroztiko testu batzuetan ageri da, gehienak hegoaldekoak (baina ik. atzipetsü Intxpe-gan). Esanahiak dira ‘engainu’ (Otaegi atzipe gabeko adizkidetasuna, Iraizoz gezurrezko aitorrerarik ez esan; atziperik ez egin) eta ‘lapurreta’ (Azk (bnaf.)). Cf. atzitu, atzipetu.

atzipean (Orixe [aien aztikeriz atzipean gelditzeko]), atziperia (“superchería” Larm), atzipeti (“engañoso” Larm), atzipetsu (Intxpe [natüra atzipetsü da]), atzipez (Iraizoz).

► Osaeraz, atzi + -pe. Ik. jarraian atzipetu.

atzipetu (atzipatu ~1725: Urte; atzipetu 1745: Larm). ■ Ekialdeko hitza (lap., bnaf.); XX. mendean hegoaldeko testuetan ageri da. Aldaerak dira atzipatu (lap., bnaf.) eta atzipetu (Larm eta hegoaldeko autoreak); Eguzkitzak behin atxipetu darabil.

Esanahiak dira ‘harrapatu, bereganatu’, ‘ebatsi’ (Urt nihori ontasunak atzipatzea, Azk (lap.) gero ere atzipatu dio, bear baiño merkeago, bere beia) eta ‘engainatu’ (Larm; Zink ikusmenak atzipetu nau?). Cf. atzipe.

atzipekor (“engañadizo” Larm; ‘engainari’: Garit [ludi atzipekor oni agur egiteko]), atzipetzaile (‘engainatzaile’: Larm, Iraizoz).

► Osaeraz, atzi + -pe + -tu. Eratorpeneko bilakaera erregularrekin azal daiteke atzipatu, cf. luzeluzatu, berdeberdatu, etab.

Bearn. eta gask. chipà ‘ostu’ aipatzen du jatorri moduan Corominesek (AgudTov s.v. atzipatu), afrikatuaren tx- > tz- aldaketa “por desdiminutivacion” azalduz; baina onartu beharko genuke a- aurrizki erromantzea gehitu zaiola euskaraz hitzari eta, ororen gainetik, ez dago beste adibiderik euskaraz zeinetan hitz hastapenean afrikatu lepokaria sortu den sabaikaritik.

atzipio. ■ Eskuald 1913-ko adibide batean ageri da, ‘bizkarroi’ esanahiarekin (hurak dira herriko atzipio, golüt eta bizkarroi handienak). Cf. atzipetu.

► Badirudi atzipe-ren eratorria dela, ez zuzenean atzi-rena. Bukaerari dagokionez, badirudi atzizki adierazkorren bat dela; eremu dialektalez hurbilagokoak balira, agian bizk.-gip. erlapio-rekin konparatu ahal izango zen.

atxilotu. ■ Azk-ek bizk. jasotzen du eta XX. mendeko hegoaldeko autoreek darabilte, batzuek (Orixe) atzilotu aldaeran. Esanahia ‘preso hartu, atzeman’ da (Otxol atxilloturik-edo bai’zengozen, TomAgir errizaiak… barruan zeuden guztiak atxilotu); partizipioa izenondo moduan (Lizardi enegan bazala norbait atxilotu) eta izen moduan ere ager daiteke (Zaitegi suaren eta atxilotuen bitartean). Cf. atxilo.

► Osaeraz, pentsa liteke atzi-lotu zatitu behar dela, afrikatu sabaikari adierazkorrarekin, eta bigarren osagaia lotu litzateke, besterik gabe. Esanahiaren aldetik, norbait preso hartzean atzitu eta lotzen delako azal daiteke bi partizipioen elkarketa.

atxilo. ■ Azkuek eta Izagirrek bizk. jasotzen dute, harrapaketako jolasean erabiltzen den formula gisa. Testuetan erabili izan da ‘preso’ esanahiarekin, pred. moduan (Otxol azke bixi danak eztau billatu biar atxillo ixaterik), baita izen moduan ere (Iraizoz atxillo bat askatzea Pazko-egunean). Cf. atxilotu.

atxiloaldi (Olab), atxilotegi (Olab), atxilozain (atxilozai Olab).

Atxilotu-ri emandako etimologia onarturik, badirudi atzeranzko osaeraz azaldu behar dela atxilo: jatorrian bi hitz elkartu ziren atxi-lotu-tik, -tu soila bereizi da, partizipioaren marka gisa, eta hortik sortua dateke atxilo.

azpi (1454 b.l.: MLastur). ■ Hitz orokorra. Aspi aldaera, txistukarien neutralizazio orokorra gertatu den hizkeretan ez ezik, baliteke erronk. ere erabili izana (Arak), baina azpi dakarte beste guztiek (Mendigatxa, Azkue, Izagirre).

Adiera nagusia ‘behe, beheko alde’ da, gehienbat leku-atzizkiekin (MLastur azpian lur otza, Etxep iuie iauna iraturik egonen da gainetik, / irestera aphaindurik ifernuia azpitik, Leiz zeruaren azpiko kreatura ororen artean, Lazarg arbore fresko batzuen azpian), baina kasu hauetatik kanpora ere bai (Pouvazpia, le dessous”, Duv (harri) hekien azpia ez da behinere ez idor, ez tinko); maiz hitz-elkarketan, bigarren osagai gisa, agertzen da (MDass mihi azpia, Mogel oiñazpijak).

‘Izter’ esanahia aurkitzen da, eta baita ‘iztaloki’, ‘ipurdi’, ‘izterki, urdaiazpi’ eta ‘hanka’ ere (Tartas usikitera… zangotik, azpitik, burutik, Lizarg ukituas bere erias azpian, AstoL zikiro gizen baten azpi on batekin, Mendig bai, ekun banuntu azpiak yirien gisa; baina ni ez naiteken brinka). Cf. azpi-giltza, azpi-hezur, azpigun, azpitiko, azpizun, etab.

‘Abere-etzauntza’ esanahiarekin ere erabiltzen da (Goihetxe, Uriarte, Duv, Soroa…).

Elkartuetan maiz bigarren osagai gisa agertzen da (besazpi, etxe-azpi, hanka-azpi, leiho-azpi, mahai-azpi, oihan-azpi, etab.).

□ Toponimian ez da usu agertzen, cf. -be zaharragoa, eta Azpiolea, Azpiazu eta bestetan haizpe egon daitekeela dio Mitxelenak (1971b: 247, 19733: 64). Hauxe da aurkitu dugun lekukotasunik zaharrena: Usurdayn-azpia (ArchAzkoit 1458). Bestela, cf. Araban Justiçiaazpia (ArchSalvatIV 1509), Azpicoçumarra (ArchSalvatIV 1516), término dicho Ormazoqueohazpia (ArchBergIII 1510; Aguraingoa), Guereñubideazpia (TopAlav 1591), Berbatibiazpia (TopAlav xvi. m.), Mugaandiazpia (TopAlav 1604), etab.; Gipuzkoan, Heraringoicoa y azpicoa (ArchOiarII 1512; baliteke geroagokoa izatea); Nafarroan, Iruñerriko Guruche juri azpia (AnsoTop 1651), Dorre mendi azpia (GalarTop 1651), etab. Ik. behean azpiola.

azpiegatz (pl.) ‘hatz-behatzak’: Azk (bnaf.); bigarren osagaian hegatz ‘hegal’, cf. hatz-behatzak, balio berarekin.

azpierre “hierba que está a punto para que sea segada” Aspiroz (gnaf.); azpia “errea” duelako edo.

azpikotzatu “soumettre” Harrt; azpiko + -tzat + -tu.

azpiola burdinola mota bat da, cf. “ferrería de las que llaman en bascuençe azpiola” (AbelZab 1509), errotari hernaniar baten lekukotzan.

azpiratu ‘garaitu, menperatu’: EtxZib; (gen.-en ondoan) Leiz (munduko elementén azpiratuak ginén); genitiboa pasiboetako agentea markatzeko erabili da, hizk. erromantzeen eredura, itxuraz.

azpi-haize (‘mendebal-haize’: Harr), azpia jo (‘lur jo’: ArreseB), azpiak jan (‘lurra azpitik kendu’: Azk (bizk., gip.); ‘marmar egin’: Azk (bizk., gip.)), azpialde (Hbarren), azpian eduki (‘menperatu’: Ax), azpiharri (“solera del molino” Arak (gnaf.)), azpi-erdi (“medias suelas” Azk (bizk.)), azpigai (‘azpigarri’: Azk/Izag (bizk., gip.)), azpigarri (‘abere-etzauntza egiteko gaia’: Azk (bizk., gip.)), azpijan (‘lurra azpitik kendu’, ‘marmar egin’: Azk/Garbizu (bizk., gip., gnaf.); ‘azpitik kendutakoa’: Izag (bizk.); ‘azpikeria’: TEtxeb/Izag/Inza (bizk., gnaf.); ‘traidore’: Aierbe), azpijanean (‘azpilan egiten’: TEtxeb (bizk.)), azpijoko (HiriartU [etzaio behinere laket izan azpijokoa, ez maltzurkeria]), azpikeria (“trampa, engaño” Azk (bizk.)), azpiki (‘urdaiazpi, urdaiazpiki’: Hbarren), azpiko (‘menpeko, jopu’: Leiz; “aforro” Larm), azpikoa gain (“lo de abajo arriba” Larm), azpiko alde (KuartPhel), azpikotasun (‘menpekotasun’: Pouv), azpikotu (“aforrar” Larm; ‘menperatu’: Duv), azpikoz gain (Azk (bnaf.)), azpikoz gainera (Azk), azpikoz goiti (Barb [herri osoak azpikoz goiti eman]), azpikoz gora (azpikoaz gora Harand), azpilan (‘azpikeria’: Etxaide), azpipe (‘isilean’: Manzis; ‘azpitik (soinua)’: Etxaniz), azpiraketa (‘lurreratzeko borroka’: Izt [besteak … indar leian, burruka, azpiraketan]), azpirarazi (“attenuare facere” Urte), azpirat eman (‘garaitu’: Hbarren), azpisuge (‘traidore’: Azk (bizk.)), azpitik (‘isilean’: Pouv [azpitik bazabiltza zerbait zuretzat bilha]), azpitik atxiki (‘menperatu’: Duh), azpitik eduki (‘menperatu’: Leiz), azpitik goiti (‘behetik gora’: Duv), azpitik gora (Materra), azpitiko1 (‘isileko’: Pouv [azpitiko irri guzia]; ‘luhartz’: ArreseB; ‘menpeko, jopu’: Azk (bizk.)), azpitik utzi (‘garaitu’: Bilintx), azpitu (‘garaitu, menperatu’: Añib), azpiz (‘isilean’: JEtxep), azpizapo (“malicioso” azpisapo Añib (bizk., gip., gnaf.); azpizapo Azk (bizk.)), azpiz azpi (“terre à terre” Harr), azpiz gain (FedProp 1880), azpiz goiti (Barb), azpiz gora (Atheka), azpiziri (“cuñas que las aprietan por abajo” Azk (bizk.)), azpizunbil (<azpizumbilles> 1814 (gip.)), azpizuri (hainbat txoriren izena: Azk (bizk.); azpixuri Azk (gip., bazt., lap., bnaf.); azpitxuri Iribarren (gnaf.)). Cf. aldazpi, gain-azpi.

(‘izter’, ‘hanka’ esanahiekin lotuak):

azpigun “riñones” aspigun Larm; “nalga” azpigun Azk (bizk.); “cadera” Azk (bizk.); baliteke hun/gun izatea bigarren osagaia; ik. azpitiko2.

azpimamula ‘izter’: Bonap (erronk.); mamula ‘haragitsu’ da bigarren osagaia, cf. Luzaideko eri/zango mamola.

azpin “solomo” Arak (gnaf.); ez dago argi nola azaldu behar den -n, beharbada *azpi-huin batetik? Cf. hun/gun-en Land aldaera; zail da esaten hitzaren adibide izan daitekeen Garçía Azpin (PeajCarc 1357).

azpitroila “grosse cuisse” Harr; azpitrola GureAlm 1957; badirudi troila ‘polea’ dagoela, bilakaera semantiko bereziren batekin, cf. gask. troulh ‘prentsa’; hari lotua dakar Palayk ‘tripotx, sabel’ adiera: “dans la langue verte, une bedaine est appelée troulh à m…”.

azpizorri “glándulas de la ingle” Azk (bnaf.); izorri ‘guruin’ da bigarren osagaia; ik. azpigorri.

azpiak hautsi (‘nekatu’: a. autse Azk (erronk.)), azpi-hezur (‘mokor-hezur’: Azk (lap., bnaf., zub.)), azpi-giltza (‘iztaloki’: Bonap/Azk (zub., zar., erronk.)), azpigorri (“glándulas, bubones en el sobaco, ingle” Azk (bnaf.); -gorri dagoela dirudi, baina cf. azpizorri), azpitiko2 (‘urdaiazpiko’: Azk (bizk.); ik. behean azpi ‘izter, hanka’-ri buruz), azpitxo (txik. “cluniculus” Urte), azpixko (txik. ‘iztertxo’: Azk (erronk.)), azpixoko (“ingle” Azk (erronk.)).

Hatz-en gainean osatua, -be egon daiteke bigarren osagai gisa, Uhlenbecken ustez (1949b: 106; atze-tik abiatzen da bera); *hazpe-tik azpi-rakoa forma mugatutik azaltzen du, *azpea > azpia → mugag. azpi. Alabaina, eragozpen larria du proposamen horrek, izan ere ez baitago gertakari horren beste adibiderik. Formaren aldetik, egokiagoa da -bi ikustea bigarren osagaian, besterik gabe, ik. ibi eta zubi.

Esanahiari dagokionez, sekundarioak dira ‘izter’, ‘hanka’; esanahi horiek, bestalde, gehienbat erdi-ekialdean agertzen dira, baina bizkaierazkoak dira azpitiko, azpigun.

azpizun (~1665: Oih <aspiçun>). ■ Erdi-ekialdeko hitza. Azpizun aldaera da zabalduena (gip., gnaf., bazt., lap., bnaf.) eta hiztegigile gehienek (Oih, Larm, Duv, Harr…) dakartena; honez gainera, badaude azpizuin (Azk (gip., lap.)), azpixun (Izeta (bazt.)), aspixun (ErIruk (gnaf.)), axpixun (FedProp), expixun (Satr (bnaf.)), azpizin (Azk (gip.)), axpixin (Satr (gnaf.)) eta azpizain (Azk (bnaf.)). Esanahia ‘solomo’ da; “bajo vientre” adierarekin jasotzen du Barandiaranek (lap.).

► Formaren aldetik, ez legoke arazorik zuin egon dadin bigarren osagai moduan, baina lotura ez da argia esanahiari dagokionez. Zain-ekin gurutzatu da, beharbada, bnaf. azpizain.

aztarren (~1800: OñatEsk). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (bizk., gip.). Aldaerak dira aztarren/astarren (bizk., gip.), azterren/asterren (bizk.) eta aztarran/astarran (bizk., gip.). Esanahi nagusia ‘hondar, arrasto’ da (TxAgir kristinauen asterrenik gure mendietan gelditu eztedin, ZArana (antxiñako euskeraren) aztarrenok iñoiz agertuko al dira!). ‘Azterketa’ adiera ere aurkitzen da zenbait idazlerengan (Mogel kristinaubak egiten daben bere bijotzaren azterren edo billakuntza kontuzko bat).

aztarrena(k) hartu (‘aztertu’: Kkiño), aztarrena(k) atera (‘aztertu’: Mogel [zu bialdu biar zendukeez basuen azterrenak ateraten]), aztarrenatu (‘aztertu’: Orixe (gip.)).

► Osaeraz, hatz + barren. Eragozpen moduan ikus liteke **hazparren-ik ez izatea (cf. Erdi Aroko Ahezbarrene, gaur Hazparren/Hazparne; ik. haitz); baina baliteke -t- gailendu izana elkartuetako kontsonante gisa, bigarren osagaiko herskariaren ahoskagunea gorabehera. Horren adibide izan litezke sator eta gazta, hurrenez hurren sagu (sat-) + gor eta gatz (gazt-) + *bane baldin badira (ik. eztabaida hitz horietan). Asimilazioz azaltzen dira azterren/aztarran (< aztarren); ohar bedi ez dagoela **azterna-rik (ik. jarraian), eta honek ere jatorrizko a-a-e bokalismoaren alde egiten du.

Esanahiari dagokionez, cf. hatz-en ‘aztarna’ adiera; ‘azterketa’-rako, ik. behean azterka, aztertu, etab.

aztarna (1745: Larm). ■ Gip. eta gnaf. hitza. Esanahia ‘hondar, arrasto’ (Larm batere (herejia) aien aztarnarik geratu gabe lur-gañean) edo ‘zantzu’ da (Lardiz Jainkoak Salomoni itz oiek esan eta bereala asi ziran beteko ziranen aztarnak).

aztarnatu (“indiciar” Larm).

► Mitxelenak berak barren eta barna dauden harreman berean ikusten ditu aztarren eta aztarna, hauen bigarren osagaia zein den argi ez badu ere (FHV 165). Hitz honetan, beraz, hatz + barna izan dezakegu edo, bestela, aztarrena mugatutik abiatuta sinkopaz izango genuke aztarna.

aztertu (~1800: Añib (bizk.); ik. aztartegi, aztarkada, eta batez ere azterri- eta aztarrika). ■ Bizk. eta gip. hitza. Aldaera nagusiak dira aztertu (bizk., gip.), eta aztartu (Gipbizk., gip.); Azkuek gainera aztortu jaso zuen Arratian.

Oinarrizko esanahia ‘aztarrikatu, induska ibili’ da; honez gainera, ‘ikertu, arakatu’ (Mogel bere konzienzija egunian bein aztertu) eta ‘astindu’ (aztartu TEtxeb (bizk.)) agertzen dira. Izen moduan ere erabilia izan da, ‘azterketa’ eta ‘astinaldi’ esanahiekin.

aztarkada “revolcadura, revuelco” Larm; esanahirako, ik. aztartegi, eta aztarrika; formari dagokionez, -kada da atzizkia (ik. Morf §15, §102); ez da ezinezkoa azterka-ren gainean osatua izatea, -ada gehituta, baina beranduago dokumentatzen da eratorri hau baino.

aztarrondo “fundamento, raíz” Azk; Plentzian jasotako hitza, azterketan ibilita landare-zuhaitzen sustraiak agertzen direlako edo.

aztartegi “revolcadero” Larm; cf. aztarrika-ren ‘iraulka’ adiera, eta ik. behean bokalaren -er- > -ar- irekitzerako.

azterketa (‘ikerketa’: Mogel [korputz illaren azterketan]; ‘aztarrika aritze’: Azk (bizk.)), azterlari (Mogel [txaarri-azterlari, edo len zeuk esan dozun legez, anatomiko ona]), aztertari (“scrutateur” Duv (gip.)), aztertzaile (‘ikertzaile’: aztertzale EuskEsn 1911; aztertzaille Orixe), aztertze (‘ikerketa’: astertze Azk (gip.)).

Hatz dago hitzaren lehen osagaian. Bigarren osagaiari dagokionez, berriz, ez dirudi laster eta bazter hitzetan jorratutako bidetik jo behar denik, eta egokiago da, RS-ko azterri- aintzat harturik, -berri ikustea (-zb- > -zt- bilakaeraz ik. goian aztarren); cf. orobat aztarrika. *Azterritu > aztertu aldaketa proposatu beharra dago (cf. Etxep haritu, orok. hartu, bizk. baltzitu, utsitu, etab.).

Esanahiari dagokionez, hatz-en ‘eri’ zein ‘arrasto’ esanahietatik abia gaitezke: lehen aukeran, ‘(lurra) hatzez berritu’ moduko zerbait ulertu beharra dago, hitzetik kanpo dagoelarik objektua; ‘arrasto’-tik abiatuta, berriz, ‘arrasto berritu’ ikusi beharko genuke esanahi etimologiko gisa, pentsaturik abereak azterka ari direnean behin eta berriro berritzen dutela lurrean eginiko arrastoa. Ageri denez, ‘induska ibili’ da jatorrizko esanahia, eta horren zabaltzez azaltzen da ‘ikertu, arakatu’, eta orobat ‘astindu’, lurrean aztarrika ibiltzean harrotu eta astintzen baita lurra bera.

Asimilazioz azaltzen da aztartu, edo dardarkari aurreko irekitzez (cf. bazter/baztar, maizter/maiztar, etab.; FHV 62).

azterka (aztarka 1890: Apaol; azterka 1900: ArreseB). ■ Bizk. eta gip. hitza. Aldaerak: azterka/asterka, aztarka/astarka, aztraka/astraka. Esanahiak dira ‘induska, aztarrika’ (ArreseB euren erpatxoakaz azterka edurtzan), ‘ikerka’ (TxAgir buru ta biotzean beti azterka) eta ‘indarka, ahaleginak eginez’ (astarka Izag (bizk.)). Izen moduan ere aurkitzen da, ‘aztarrika aritze’ eta ‘indarraldi’ esanahiekin.

azterka batean (‘presaz’: Elexp (bizk.)), azterka egin (‘ahaleginak egin’: astarka e. Izag (bizk.)), azterkatu (‘ikertu’: Bera).

► Badirudi aztertu-tik azter sortu dela, eta honen gainean osatua dela azterka. Bestela, azterrika-ren aldaeratzat jo daiteke. Dardarkariaren metatesia dugu aztraka aldaeran, cf. ostro < orsto (ik. hosto).

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

azterri-. ■ RS-n agertzen da, azterrieta- forman (azterrietan dago ta burrustuko jat “está escarbando y acometer se me ha”), beharbada aditz-izena. Honez gainera, Mogelek azterri badarabil, izen moduan, ‘azterketa’ esanahiarekin (mediko batek zenbat azterri egiten ez ditu gaitza ezagutzeko?).

□ Zaila da hitzaren adibidetzat hartzen Sancho de Haçterria (AGNRealIII 1312); herri-rekin ote du zerikusia? Bestalde, bazter hitzaren adibidetzat jo ditugu Iohan Yuannes d’Açterrica (ArchLeqI 1374) eta Martin Miguelez de Azterrica (ArchBizkI 1392), ik. han.

► Aditzaren aldaera honen antzinatasunak egiten du hatz + berri osaeraren alde; orobat salatzen du aztarrika-ren bokalismoaren berritasuna (ik. jarraian).

aztarrika (aztarriaka 1745: Larm; aztarrika 1847: Izt). ■ Gip. eta gnaf. hitza; XX. mendeko bizkaierazko idazleren batek ere erabiltzen du (azterrika aldaeran). Aztarriaka aldaera Larramendiren hiztegian ez ezik, Lardiz-engan ere agertzen da.

Esanahiak dira, aditzondo moduan, ‘iraulka’ (Lardiz deabrua asi zitzaion lurrera botaka eta, bitsa zeriola, aztarriaka zebillen) eta ‘azterka, induska’ (TomAgir ollo batzuk zebiltzan aztarrika).

Izen moduan, ‘indarraldi, ahalegin’ (Izt gizon andi usteko askok egin izan dituzten azka, puzka, ixarre ta aztarrika guztiak) eta ‘azterka aritze’ (Aspiroz (gnaf.)) aurkitzen dira.

aztakarra- Azkuek aztakarraka eta aztakarratu dakartza (zar.), ‘induska’ eta ‘azterkatu, aztarrika ibili’ esanahiekin; azkena Izagirrek ere jasotzen du (erronk.); ez badu berezko osaeraren bat, pentsa daiteke aztarrikatu-ren aldaera dela, bokalen erabateko asimilazioarekin a-a-i-a- > a-a-a-a- eta kontsonanteen metatesiarekin.

aztarrikan (“escarbando” azterrikan Izag (gip.)), aztarrikatu (Orixe [moxalek isats luzea… iñarrosten dite ta lurra aztarrikatzen]).

Hatz + berri osaeraren berri ematen du forma -i-dun honek (cf. RS-ko azterrietan), zeinari -ka atzizkia gehitu zaion. Ez dago argi nola azaldu behar den aztarriaka, eta, izatekotan, badirudi aztarria mugatu baten gainean osatu dela.

behatz (1235: NavOccit [don Paschal Beatça]). ■ Hitz orokorra. Biatz eta bietz formak hegoaldekoak dira: biatz XVIII. mendean hasten da agertzen (UtergDot), eta bietz XX.ean.

Erdi Aroko Nafarroako dokumentuetan izan dezakeen ‘erpuru’ esanahia ekialdean agertzen da historikoki ere (gnaf. zati bat, bnaf., zub., Pirinioetako euskalkiak; eri-behatz moduan ere bai; FElizalde eskuieko beatza lenbiziko eriareki gurutzaturik, Lizarg leník eri-beátza, geró urbiléna). Gip. eta gnaf. eremuan ‘eri’ da orokorrean (Beriain eskuieko beatz andias, OArin bost beatz eskuieko oetan). ‘Azazkal’ eta ‘atzapar’ moduan lapurteraz ageri da gehienbat (EtxZib haztoreak xoria / behatzez altxatzen baitu).[8] ‘Oineko eri’ da bizkaieraz (Añib bururik eta beatzetara).

□ Ez dakigu ziur Çuzterbeaça (ColIrach ~1222) leku-izena hitzaren adibide den. Izengoiti moduan Nafarroako agirietan aurkitu dugu: don Pascal Beatça (NavOccit 1239; ik. halaber goian lehen lekukotasuna), don Pere Beatça (ArchPampI 1266), etab.; ‘erpuru’ esanahia du horietan, ziur asko, Johan Polgar (SJuan 1288) erromantzezko kideak iradokitzen duen bezala.[9]

behatzarri ‘behaztopa-harri’: Azk (bizk.); ‘behaztopa’: “bietz arridxe, mal encuentro; tropiezo que produzca algún mal” Ortuzar.

behatz-azal (Pouv; beatzal Larm, Iturr [beatzala, ezurra, adarra (Ur apatxa, Dv azkazala)]), behazkatu (‘hazkatu’: Arrue [ikutu eta beazkatu zitzan]). Cf. eri-behatz, hatz-behatz.

► Hitzaren bigarren osagaia hatz da; lehen osagaia behe dela pentsa daiteke, edo be hutsa; zaila da beste zerbait dela argudiatzea (ber? bere edutezkoa? Ik. begi). Ez dakigu zubererazko azentu oxitonoa (Larrasket éhi behátz) berreraiketarako datu esanguratsua den; orobat Maisterrek darabilen berhaztapogü (ik. behaztopa), ustekabeko -r- horrekin.

Lehen osagaia be/behe dela onartzen bada jatorrizko esanahia ‘beheko hatz’, ‘oineko eri’ dela pentsa daiteke, bizkaieraz gorde dena: mendebaldekoa da halaber hatz-en ‘eskuko eri’ esanahia (ik. hatz, bere jatorrizko esanahiaren gaineko eztabaidarako), eta uste izateko da horri kontrajartzen zaion behatz-ena bertan gordeko zela hobekien; bestalde, behaztopa-ren esanahia eta hedadura ere alde leudeke (ik. han), hitzen arteko lotura segurua ez bada ere. Jatorrizko esanahia ‘oineko eri’ balitz, hitzaren gainerako adierak bertatik abiaturiko hedatze eta orokortze desberdinen bidez azaldu beharko lirateke; bestalde, badirudi espezializazioz azaldu behar dela lehenik dokumentatzen den ‘erpuru’ esanahia.

Badirudi eri-behatz bezalako elkartzeetan hitza izenondo moduan edo agertzen dela; cf. eri potots, eri potzor, eri pulgare; cf. halaber lat. pollicaris digitus (FEW 9, 134b).

behaztopa (-tope 1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua ekialdean; mendebaldeko autoreen artean, XX. mendea baino lehen, Kardaberaz, Mendiburu, Añibarro eta Uriartegan aurkitzen da. Hitzaren bigarren osagaiari dagokionez, -topa-z gainera, -tope, -topo, -tapo, -tapa eta -tupa ere aurkitzen dira.

Adiera nagusiak: ‘estropezu’ (Leiz skandaloa, erran nahi da trebukamendua edo behaztopea, nehor bidean edo zerbait berze gauzatan trebukatzen baliz bezala, EtxSar bathere traburik, behaztoparik eta motheldurarik gabe; ‘bekaturako bide’: Ax anhitz kasu, behatztopa eta peril), ‘oztopo, eragozpen’ (Mburu zuen bideko beaztopak edo eror-tokiak).

behaztopa-harri Ax (zenbait trabu edo behaztopa-harri); cf. Leiz behaztopagarriko harri.

behaztopabide (Duv), behaztopagailu (Duv), behaztopagarri (Leiz [behaztopagarririk batre… zuen anaieri ezar eztezozuen]), behaztopagu (Maister [berhaztapogü handienak emaiten deizkien biziuen kuntre]), behaztopagune (Harand [behaztopaguneko eta trebekuko harri bat]), behaztopaka (Mburu [behatztopaka edo erorka]), behaztopamendu (Leiz [behaztopamendutako harri]), behaztopaño (JEtxep), behaztopatu (Leiz).

► Osaerari dagokionez, atzeranzko osaeraz azal daitezke, behatz + topatu aditzetik, behaztopa (> behaztapa, asimilazioz, cf. behaztapatu) eta behaztope aldaerak (cf. epatuepe). Behaztopo aldaera, berriz, behatz + (az)topo analiza daiteke, besterik gabe (ik. aztapo/oztopo); osaera honen konparagai esanguratsua da bizk. beatzarri ‘behaztopa’ (ik. behatz). Harrieten behaztapo berak dakarren aztapo-ren oihartzunez azal daiteke.

Ageri denez, jatorrizko ‘oineko eri’ adieran dago behatz, estropezu oin-zangoekin egiten baita eskuarki; cf. jad. Harriet: “behaztopa dérive de behatza, doigt et pied, au sens biscayen, pris sans doute de topatzea (‘topar’ esp., heurter)”.

! behazun (1571: Leiz; cf. Land betuna “hiel”, beharbada hutsa). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., lap., bnaf.). Aldaerak dira be(h)azun (gip., gnaf., lap., bnaf.), biazun (bizk., gip., gnaf.), behazuñ (Haranb), behazuma (lap.), berazun (Elizdo), beaztun (bizk.; cf. behaztü Egiat), beastun (bizk.; Mikol), biaztun (bizk.), biastun (bizk.), bieztun (bizk.), beraztun (bizk.), bidaxun (Harr (zub.)), biotzun (gip.), biozdun (bizk.) eta miaztun (bizk.).

Esanahi zabalduena ‘gibelmin’ da (Leiz eman ziezoten binagre edatera behazunarekin nahastekaturik), lehen testuetatik oso ohikoa irudizko zentzuan (Leiz behazun guzizko karminean eta inikitatezko estekailluan aizela). ‘Behazun-zisku’ ere bada (MDass har ezazue idiaren behazun bat). Hormetako hezetasunaz ere esaten da (Satr (gnaf.)). Ik. kedar.

behazun-belar (Urte), behazundu (Urte, BMogel; beazt- Larm), behazundun (Urte), behazun egin (“amare solere” Urte), behazunki (Urte), behazuntsu (“biliosus” Urte).

► Hitz honetan ere, gorputz ataletan ikusi nahi duen b(e)- aurrizkia dagoela uste du Uhlenbeckek (1949b: 109). Ideia honen kritikarako, ik. begi.

Gure ustez, -tun duten bizkaierazko aldaerak aintzat harturik, behatz-en eratorri soiltzat har daiteke, behatz + -dun. Herskaririk ez duten aldaerei dagokienez, -zt- > -z- bilakaera dagoela pentsatu beharko dugu, cf. guzti/guzi, gaizto/gaizo (FHV 349). Bakanegia da Egiategiren behaztü, ekialdeko arkaismo bat ikusteko bertan, eta Larramendiren behaztun-etik hartua izan daiteke.

Giza-organoaren itxura halakoxea delako, erpuruaren antza duelako, hartuko zuen izena organoak, erabilera metaforikoan. Hipotesi honetan, beraz, ‘behazun-zisku’ da jatorrizko esanahia, eta metonimiaz dukegu ‘gibelmin’.

Behazuma aldaerarako, cf. zunhar > zumar, etab. (FHV 292); badirudi bihotz-ekin gurutzatu dela biotzun eta biozdun aldaeretan. Herskari hiatikoa dukegu bidaxun-en, eta txistukariaren sabaikaritze adierazkorra; baliteke adierazkortasun horregatik beragatik azaldu behar izatea behazuñ-en sudurkari sabaikaria.

♦♦ hazi (~1496: RS, baina cf. azkar). ■ Hitz orokorra. Aditz eta izen gisa ageri da; iparraldean hasperena orokorra da, baina izenak ez du hasperenik zubereraz eta bnaf. zati batean. Atzi frai Bartolomegan ageri da bai aditz eta bai izen moduan, azi ugariagoarekin batera; XVII. mendeko gnaf. testu batean ere ageri da atzi aditza, azi-rekin batean. Hatze aditz-izena Leizarraga eta Tartasengan ageri da (Leiz hazitze izen gisa: cf. behean hazitzez hatzen); Lazarragak azaiketa- darabil; azite bizk. batzuek; gainerakoan (h)azitze eta gehienbat (h)azte aurkitzen dira.

Aditzak erabilera iragankorra eta iragangaitza ditu. Iragankor moduan bi adiera bereiz daitezke nagusiki: ‘zaindu, mantendu, elikatu, handitu’ (RS az ezak erroia, Etxep sorthu eta hil ginate, hark (emaztiak) haz ezpaginitza, Leiz gure gorputzén hatzeko… gure arimén spiritualki hatzeko, ibid. hazi… ukhan dute bere speranzá, Gaszar gure arimen hazteko, Añib su ori azi ta eukiteko, Gerriko konfianza… azi eta geitu) eta ‘hezi, irakatsi’ (Leiz haurrak irakasten eta hatzen dituztela hire laudoriotan eta ohoretan, NafGut zein ongi azi geninduen gure amak, Arzadun semeak zerurako aziteko); iragangaitz moduan ‘handitu’ da gehienbat (Leiz Iainkoaren hazitzez hatzen baita, RS ila usteldu ta zurtza azi, Ax hazten eta handitzen garenean, Mogel baserrijan azi zariala), eta orobat da ‘elikatu, mantendu’ ere (Ax pozoiñez haz ditekeiela eta mantena).

Izenari dagokionez, esanahi ohikoenaz gainera (OihAtsot aziti bihia, Etxep hazi erein gaberik, Lazarg zugan ereingo dan / ene azia), badu ‘etorki, leinu’ adiera (Leiz Dabid-en hazitik, EtxZib o Adamen hazi kalte / handian eroria) eta orobat ‘sorburu’ ere (Argaiñ doloreen haziak, FedProp 1881 bildua ginduen sukhar gaixtoaren hazia).

Elkartuetako lehenbiziko osagai moduan, ohikoa da ahaidetasun izenekin. Cf. ugatz.

azatz Azk (bizk.); non erein den jakiteko utzitako adartxoak edo seinaleak, eta ‘ildo’ esanahiarekin ere ageri da. Osaeraz, hazi + hatz, zeinetan hatz-ek ‘arrasto, lorratz’ esanahia duen.

hazaita EtxZib; erronk. iraun du, Azkueren arabera. / hazama Ax (unhidea eta haz-ama); cf. ugazaita, ugazama.

hazikuren Azk/TEtxeb (bizk.); az(i)kuren Azk/Izeta (bazt.; “promete lozanía o va creciendo lozano” Gorosurreta); bigarren osagaia guren ‘guruin’ da, segur aski, familia ilunekoa.

hazil Leiz; haz(i) + hil; ik. behean azaro.

hazizurri “papera” Larm Supl; RS 546-tik hartua, dirudienez, nahiz Oihenartek azcurriac kopiatu.

hazkor “graine de lin avec le bouton” Pouv; “crecedero, propenso a crecer” Azkue (adiera zabaldua); cf. Harr: “qui a de la propension, de la facilité à s’enfler de vanité, d’orgueil”; cf. behean azkor; cf. orobat zub. argi azkorrian (‘egunsentian’) etab., non (h)azkor egon baitaiteke, nahiz usu mugagabearentzat -korri eman izan den hiztegietan, ez baita baztertzekoa ere.

hazkurri RS; hazkürre dago Belap-engan, eta hazkurru/hazkürrü beste zenbait autoregan; asimilazioz edo -ia mugatutik atereak izan daitezke; ez dago argi zer den -kurri.

hazmendu ‘hazkurri’: EtxZib (iguzu hazmendua); cf. aztura, berez sinonimoa den atzizkiarekin, baina esanahiaren espezializazioarekin.

hazta2 ‘aztura, ohitura’: Pouv (San Augustinen azta gaixtoen kontra); ez dago argi nondik norakoa izan den hitzaren osaera, ez dirudi haztatu ‘pisatu’ aditzetik erator daitekeenik, ik. hazta1 ‘pisu’.

hazanaia (Harand), hazarreba (Urte), hazaur (Urte (hazháur)), hazbide (EtxSar [hekien (umen) naturalezari edo hazbideari]), hazgai (Duv), hazi-ereile (Leiz [hazi ereillearen konparazionea]), hazgarbatu (Pouv), hazgarri (‘hazkurri’: Harrt, TBLap; ‘legamia’: azk- Larm, Mogel), haziera (Larm, Kardab), hazi-ereile (Pouv), hazika (“semaille” Duv; OihAtsot [buhurriak auzikan, kortelariak azikan]), hazikurentxo (Azk/Bouda/Izag… (gip.)), hazita(ra)ko (Añib), hazitegi (BMogel), hazitoki (Izt), hazitxo (Mogel [azitxu eginda edo biar bada zaartuta]; Arrue [azitxo batzuek zabaldurik]), hazkari (Ax [haurra xarra, zakartsua eta hazkari gaitza denean]; cf. Oihhazkari gaitza, nourrisson qui réussit mal”, Lhande “porc que l’on engraisse à la maisson” [< hatz + -hari]), hazkuntza (‘ohitura, aztura, heziera’: EtxZib; ‘mantenu, hazkurri’: EtxZib), azkura (“crecimiento, promesa de crecer. Ze azkura oneko miga den!, cuán bien formada está la ternera!” Azk (bnaf.)), hazle (EtxZib [aita hatzaillea]), hazleku (Ax [gutizia desordenatuen hazlekhua da eta mindegia]), hazte (Leiz [gure izate eta hazitze spiritual guzia]). Cf. belar-hazi, galazi, gazte-hazi, linazi, su-hazi

► Osaeraz *haz + -i partizipio marka dela pentsatu behar da; cf. bitz/bizi, gatz/gazi, etab. (FHV 289). Aditzaren ‘hazi, handitu’ adiera eta izenaren ‘landareen… hazi, hots, haztekoa’ adiera lotzeko, gogoan har litezke jan partizipioak izan ditzakeen bi erabilerak, ‘jan, ahoratu’ eta ‘janari, hots, jatekoa’.

Bestalde, lehen osagaia hatz ‘aztarna, arrasto’-rekin lot liteke esanahiaren aldetik ere, hitz horrek dituen ‘leinu, arraza’ adierak gogoan hartuta; ik. goian hitzaren (izenaren) ‘etorki, leinu’ adiera, esanahion hurbiltasunaren adierazgarri. Honen alde, cf. got. manasēþs ‘giza-arraza’ (“mankind” jatorrizkoan) hitzeko -sēþs, zeina ‘hazi (“seed” jatorrizkoan)’ esanahia duten hitzen kognatua den (‘giza-hazia’ etimologikoki, funtsean), edo, argiago, pers. mod. tuxm, ‘hazi (“seed” jatorrizkoan)’ zein ‘arraza’ esanahiak dituena (Buck s.v. sow; seed).

Hitzak (izenak) zub. eta bnaf. parte batean hasperenik ez izatea agian elkartuetako bigarren osagai gisa ohikoa izatearen ondorio da.

azaro (1501: IruñEgut). ■ Hitz zabaldua; bizkaieraz ez da ia erabiltzen hilabete izen gisa (cf. zemendi). Ik. goian hazil. Egiategi eta Laphitzengan aurkitzen da hasierako hasperenarekin. Urtearen hamaikagarren hilabetea izendatzen du nagusiki (Belap azaroko lehen igantian, Izt azaroko illa); gnaf. eta Pirinioetako euskalkietako zenbait puntutan urriko hila izendatzen du (Bonap, Azk…); Zaraitzun ‘udazken’ balioarekin jaso izan da (Bonap). Ereitearekin zerikusia duten erabilerak ere aurkitzen dira (Larm ereille gaistoetan dago azaro txarra, AgirAst (garia) azaroko prezioan ematea, Lizarg azároa óngi egin náies, Mogel lur ondo gijau ta azaro onekua). Larm Supl (RS-tik?) eta Añibarrogan ‘ihintz’ balioarekin dator; ‘(lurrarentzat on den) euri’ adiera ere badu bizkaieraz.

► Osaeraz haz(i) + aro da; hasperenaren galera orokorra hitza elkartua delako azal daiteke (FHV 526); beste aukera bat da disimilazioz azaltzea, bigarren osagaiaren jatorrizko forma haro zela erabakiz gero (FHV 211-212). Esanahiari dagokionez, kontuan hartzekoa da garia, baba etab. azaroan ereiten direla; cf. bizk. zemendi, azken buruan lat. semĕntis-ekin —hasieran ‘ereiteko aro’, gero ‘hazi’ (DCECH 5, 200a, semilla)— lotu behar dena.

Ez dago argi Açaro (AGNComp3/4 1294) leku-izena —gaurko Zaro, segur aski— hitzaren adibidea den; cf. Açarola (PobNav 1366).[10]

azkazi (ask- ~1557: OihAtsot; azk- 1569: NafAgir; ik. behean Erdi Arokoak). ■ Historikoki, ipar-ekialdeko hitza, gehienbat behe-nafarreraz eta zubereraz erabilia. Badira azkazi-ren adibide banaka batzuk, eta horien artean Erronkarikoak, hitzaren adibide zaharrenetarik hasita. Goihetxe eta EbanZub-en forma hasperenduna agertzen da (hask-). ‘Ahaide’ da esanahi nagusia (Belapeyrek aita-amez aritzeko ere badarabil); ‘ahaideria, leinu’ adiera XVIII. mende-bukaeraz geroztik agertzen da testuetan, eta sekula ez zubereraz.

Badirudi eremuz askoz zabalduagoa zegoela lehenago: Barandiaranek Bizkaiko eta Gipuzkoako zenbait lekutan jasotako ipuin batean agertzen da hitza (‘ahaideria, leinu’ esanahiarekin, dirudienez; bizk. sure askasia [egin], gip. zure ondorengo azkazi [galdu]). Bada, bestalde, bizk. askazi bat (ArreseB, Azk), ‘(landareen…) hazi’ esanahiarekin, eta badirudi hitz bera dela.

Azkazi aldaeraren Erronkariko lehen lekukotasunaz gain, cf. agote azcaçia (NavInj 1590), Iruñeko agiri batean baina Arruazuko (Sakana) gizaseme baten ahotan jarria.

askazigo (‘ahaidetasun’ eta bakanago ‘ahaideria’: Intxpe (-goa); askazgo Duv), askazi hüllan (‘ahaide hurbil’: Maist), askazi hurren (‘ahaide hurbil’: Oih), askazkunde (‘ahaidetasun’ eta bakanago ‘ahaideria’: Belap (-künte)), askazkuntza (‘ahaideria’: Duv, FedProp).

► Xehetasunik eman gabe bada ere, hazi-rekin lotzen du Bährek (1935: 5). Pentsa liteke *hatz-hazi dela osaeraz: bigarren osagaiko hasperenaren bilakaerarako, cf. azken < hatz + hen, bazkari < baratze + -hari, Amezketa < ametz + -heta, etab. Lehen osagaiaren hasperena galtzea disimilazioz azal daiteke (cf. ilherri, FHV 212) edo elkartu-eratorrietan gertatzen diren galeren bidez (cf. hazi/azaro, FHV 525); ohar bedi zenbait aztarna ere utziak dituela. Herskari aurreko neutralizazioa gertatu da igurzkari apikaria duen askazi aldaeran; lekukotasun zahar askok jatorrizko lepokaria dute.

Esanahiaren aldetik ez dago arazorik: hatz-ek badu ‘kasta, arraza’ adiera eta hazi-k ere ‘etorki, leinu’ adiera du, Leizarragarengandik hasita —gogoan har bedi bizk. askazi ‘(landareen…) hazi’ ere—. Pentsa daiteke ‘hatz berak hazitako, leinu berak hazitako’ ← ‘leinu bereko’ ← ‘ahaide’ moduko bilakaera batean, eta, kasu horretan, ‘ahaide’ litzateke jatorrizko esanahia; jatorrizkoaren esanahi zabaltze baten moduan uler liteke ‘ahaideria, leinu’ adiera, eta ohar bedi berriagoa dela. Beharbada ezin da baztertu jatorrizko adiera ‘ahaideria, leinu’ izatea, kontuan hartuta Bizkaiko eta Gipuzkoako lekukotasunetan ere adiera hori dagoela.

aztura (~1490: GaribAtsot). ■ Hitz zabaldua izana dirudi (Garibai, Isasti, Zalgiz eta Oihenarten esaera bildumetan ageri da). Hasierako hasperenarekin agertzen da zenbait autoregan (Xurio, EtxSar, Harrt, Harand, Artxu), hasperenik gabeko formarekin batean eskuarki. ‘Ohitura’ da esanahi nagusia (GaribAtsot axeriari narrua edegi, baia azturak ez, Isasti errik bere lege, itxeak bere aztura [orobatsu Zalgiz eta Oihenartengan], Kardab azturak dakar erraztura, AgirAst esana dago: anz azturak obiraño). Azkuek ‘hazte’ esanahiarekin jaso zuen Lapurdiko kostaldean.

azturatsu (“qui est très attaché à ses habitudes” Duv), azturazko (Pouv [deskargatua dela bere azturazko ur gaixtoetarik]).

► Osaeraz (h)az(i)-tura izan daiteke, lat.-errom. -ura/-dura/-tura atzizkiarekin (cf. negrura, quemadura, escritura), edo, bestela, aditz-izenetik abiatuta, (h)azt(e)-ura (nahiz honetan **aztaura-ren bat esperoko genukeen). Lehen aukeran atzizkiarena da herskaria, bigarrenean aditz-izenarena.[11] Hasperenaren galera ez da erabatekoa izan, dirudienez.

Esanahia garbi esplikatzen da hazi-ren balioekin, eta ‘hazte’ edo ‘hazteko modu’ izango zen jatorrian; cf. bereziki hazkuntza ‘ohitura, aztura, heziera’ (ik. hazi-n). Azkuek bildutako ‘hazte’ esanahiak ere lotura horren alde egiten du. Cf. orobat azkura ‘hazte’, osaeraz antzekoa.

azkar (1025 (zuhaitza): SMillán [Hascarzaha]; ~1527 (izond.): Zalgiz). ■ Hitz orokorra. Hasierako hasperenarekin lap. eta bnaf. lekukotasunetan ageri da XVIII. mendetik aurrera; badira igurzkari apikaria duten adibideak ere.

‘Sendo, indartsu’ adieran ekialdeko testuetan aurkitzen da (EtxZib haize azkarra, Lizarg subát ain bizía / bai eta ain azkárra; cf., halere, Arabako erdaran azcarro, esanahi honekin); mendebaldeko testuetan honako adiera hauek aurkitzen dira: ‘artatsu, antzetsu’ (Gerriko azkarrak eta kontuzkoak, AgirAst gauz askotarako azkarrak), ‘argi, adimentsu’ (Lardiz Rebeka azkarra, AMZabala azkarrak eta erneak), ‘bihoztoi’ (Zabala Martizdi azkarrakaz), ‘laster’ (Izt oñezkorik azkarrena). Aditzondo moduan ere mendebaldean erabiltzen da, ‘laster, fite’ esanahiarekin gehienbat (Lardiz azkar jaiki zaite, PErrota azkar egin lana). Zalgiz eta Oihenarten esaera bildumetan izen gisa erabilia ageri da (Zalgiz artia azkarrari garhait,[12] OihAtsot ieinua azkarrari garhait).

Itxura guztien arabera, hitz bera da ‘astigar’ esanahia duen erdi-mendebaldeko homonimoa. Bizk. azkar eta askar aldaerak aurki daitezke, eta gip. azkarro. Askoz zabalduago zegoen lehenagoko garaietan, ik. jarraian.

□ Erdi Aroan, ez dugu aurkitu ‘sendo, indartsu’ adierarekin erabilia izengoiti gisa eta badirudi zuhaitza izendatzen duen izenaren adibideak baizik ez daudela. Datu historikoetan ez bezala, mendebaldean ez ezik ekialdean ere aurki daiteke hitza ‘astigar’ adierarekin, itxuraz: cf. Donamariako Ascorragua (AGNComp2 1280), Ascarragua (AGNComp5 1291); herrigune hori bera <z>-rekin ere dokumentatzen da, Azcarraga (PobNav 1350; Ascarraga 1366an); esanguratsua izan daiteke lehen lekukotasuneko <o>. Deigarria da udalerri berean Artze izeneko herrigunea egotea, gazt. arce ‘astigar, azkar’ gogoan hartuta. Cf. halaber Odi Ascardi leena (LibRub xiii. m.), Etxarri inguruan, antza. Geroago, cf. Ameskoabarreneko Ascarr Aldea eta Ascarradana (TopNav 1634, 1693), eta Txulapaingo Ascarragarena (TopNav 1636). Gaur egun, cf. Azcarro, Deierriko leku-izena (OnomVasc 7).

Mendebaldean, Arabako lehen lekukotasunaz gain, cf. Miguell d’Ascarretaçábal (ArchSegI 1342), Ascarça (ArchVit 1351), Iohan Peres d’Ascarreta (ArchMondII 1400), Iohn Peres de Ascarraga (ArchOñatI 1470), etab.; badira <z> dutenak ere, baina gutxiago dira eta, oro har, berantiarragoak: cf. Juan de Azcarza (ArchBizkI 1478), Domingo Abbad de Azcarreta (ArchAntz 1497), Pedro de Azcarraga (ArchOñatII 1504; bilduman ugariagoa da Ascarraga). Hitzaren adibide izan daiteke Pedro d’Ezcamendi ere (ArchTolII 1475; Mitxelena 19733: 89).

Hitz arrunt gisa erabilia, cf. otro mojon cabo vna ascarra (ArchMarq 1490), eta cf., bestalde, un azdre (sic) que se llama Ascarra (ArchOñatII ~1500). Araban, cf. fasta los axcarres que están en el dicho seto (ApeoVit2 1481).

Badira <o> duten leku-izenak: cf. Juan d’Ascorra (ArchBilbI 1402), Zaldibarko Ascorra (ZaldTop 1637) eta gaurko Arabako Azcorra (OnomVasc 17); baina Zaldibarkoan haitz + gogor osaera ikusten da, eta litekeena da adibide hauek hitzarenak ez izatea.

◊ Hitzaren antzinako hedaduraren berri eman dezakete ekialdeko erromantzeek: cf. gask. escarrouè, arag. escarrón eta escarronero (Ribagorza), “érable des champs”, eta Nafarroako erd. escarro (Lizarra), “espèce d’érable” esanahiarekin. Mendebaldean, berriz, cf. Burgosko gazt. escarrio eta Arabako erd. ascarrio/azcarrio, ascarro/azcarro ‘astigar’ (VocAlav). Euskal hitzarekin lotu behar dira, Rohlfsen ustez (LeGasc §19). Arabako eta Nafarroako erdaretan ‘indartsu, sendo’ esanahiarekin aurki daiteke azcarro, -a (VocAlav, VocNav).

azkarrara OihAtsot (“par force”); azkar + -hara atzizk.

azkargailu (Duv), azkargarri (Maister), azkar-hiri (“fort de ville” Pouv), azkarki (Pouv [erneki eta azkarki]), azkarrik (Zaldubi [azkarrik dabiltza / eri hemen sendatuak]), azkartasun (Pouv), azkartu (OihAtsot).

► Osaeraz, hatz/hazi + *-hor izan daiteke (cf. lotsor, ezin azal daitekeena -kor batetik). Ohar bedi badela azkor ‘bizkor, azkar’ eta ‘hazteko joera duena’ (s.v. hazi), eta hasperena duten lekukotasunek ere hipotesi honen alde egiten dute; orobat zuhaitzaren izenaren lekukotasun hatxedun zaharrenak. Asimilazioz azalduko litzateke azkor > azkar (FHV 71), eta gogoan hartzekoak izan daitezke Erdi Aroko Ascorragua eta Ascorr, ustez zuhaitz izenaren adibide. Pentsatu behar da zuhaitzaren izenean gertatu dela batez ere herskari aurreko z > s bilakaera (cf. askazi < *hatz-hazi, ik. han), eta lekukotasunetan aldakortasun handi xamarra ikusten da, are erromantzeetan ere: esan daiteke euskal eremuko erromantzeetan errazago aurkitzen direla -z- duten formak, gask., arag. eta gazt. baino.

Esanahiari dagokionez, ‘hazteko joera duena’ ← ‘sendo, indartsu’ bilakaerak ez du arazorik; ‘artatsu, antzetsu’ eta ‘argi, adimentsu’ adierak ezaugarri positiboak adierazten dituzte, eta horrela lot daitezke jatorrizkoagoko ‘sendo, indartsu’-rekin; orobatsu ‘laster’ ere. Beste hizkuntzetan ere aurki daitezke paraleloak, cf. ing. swīþ ‘indartsu’ eta alem. zah. geswinde ‘bizkor’ kognatuak, eta cf. ing. run hard/run fast erabilera adberbialak; cf. halaber errus. jadrŭ ‘bizkor’, ‘indartsu’-tik eratorria, etab.; bestalde, ‘argi, adimentsu’-rako, cf. fr. zah. viste ‘bizkor’ eta it. visto, vispo ‘bizkor, argi’, etab. Ik. Buck s.v. fast.

Azkar ‘indartsu, argi…’ izenondoa eta azkar ‘astigar’ zuhaitz izena hitz bera direla argudiatzeko, lat. rōbus ‘haritz’ eta haren eratorri rōbustus ‘indartsu’ dakartza gogora Hubschmidek (1953: 83), paralelo moduan. Baina beste aukera bat da hitzaren ‘hazteko joera duena’ adiera etimologikoari begiratzea: itxura denez, hazkunde bizkorreko zuhaitz espezieak daude astigarraren edo azkarraren familian, cf. astigar gorria, astigar zorrotza, etab. (Pérez 2003: 130-136). Horrela, ‘erraz hazten den zuhaitza’ litzateke; hipotesi hau zuzena bada, zuhaitzaren izena dago esanahi etimologikotik hurbilen. Hipotesi honen aldekoa da lehen lekukotasunean hatxearekin agertzea, Hascarzaha; cf. halaber Nafarroako herrigunearen lehen lekukotasuna, Ascorragua, <o>-rekin.

Bestalde, Erdi Aroko egoerak —zuhaitz izenaren hedadura zabala eta izenondoaren adibiderik ez izatea— iradoki lezake zaharragoa izatea azkar ‘astigar’ zuhaitz izena eta, robur/robustus bikotean bezala, berau egotea izenondoaren jatorrian, eta ez pertsona edo animaliei ezarritako azkar.

Ageri denez, ikuspegi honen barrenean ez du tokirik Aranzadiren ar ‘ez eme’ proposamenak (ik. zumar).

azkor (1800: Mogel). ■ Bizkaieraz aurkitzen da ‘azkar, bizkor’ esanahiarekin (Mogel azkor ta jakitunagoak, ibid. azartu, azkor ta bijotz andikua); predikatibo gisa ere erabilia da (JJMogel adi, esnaa ta azkor bizi izateko).

azkorrik (Zamar [azkorrik eta bizkorrik]), azkortasun (Mogel), azkortu (Larm, Mogel).

► Osaeraz, haz(i) + -kor atzizk.; hots, hazkor-en (eta azkar-en) osagai berberak lituzke (FHV 71); jatorrizko esanahia ‘hazteko, handitzeko joera duena’ litzateke, eta hortik azaldu beharko genuke, itxuraz, ‘bizkor’.

azti (1213: SJuan [Domingo Aztia]). ■ Erdi-ekialdeko hitza (gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., zub.); XX. mendeko bizk. zenbait autorek ere badarabilte. Aldaera nagusia azti da; honez gain badaude asti (EtxZib), aazti (EuskEsn 1913) eta aztin (Larm). RS-n hitz honen adibide bat egon daiteke: aztua eztan zarra aztidila “el viejo que no es adivino que sea olvidado”, azken zatia azti dila interpretatzen badugu; errefrauaren zentzua ‘ahazkor ez den zaharra azti egin bedi’ izango litzateke. Bi ohar egin behar dira irakurketa honi dagokionez: batetik, RS-n dila bisilaboa dugu beti, ez dago **didila bezala hartzerik (eta, beraz, **az(tu) didila bezala ere ez), eta, bestetik, RS-ko hainbat atsotitzetan bezala, itzulpen okerra genuke gaztelaniaz. Dena dela, bizk. ongi lekukotzen dena aztu da, eta ez dago azti-ren arrastorik RS-ko adibide honetatik kanpo.

Esanahia ‘igarle’ da (Etxep anderia, azti zira nihaurk erran gaberik, Belap azti eta belhagiliak, AgirAst aztien edo sorgiñen otspena duen atso gezurtien billa). Predikatibo moduan, ‘erne’ esanahiarekin erabiltzen da Gipuzkoako toki batzuetan (azti ibilli; ago azti). XX. mendean, hegoaldeko zenbait autorerengan, elkartuen lehen osagai gisa edo izenondo moduan erabilia, ‘magiazko’ zentzua du (Zink azti krisellua ‘linterna magikoa’, Lauax maitasun aztija “amor embrujado”). Cf. aztu, azturu.

aztiatu “pronosticar” Larm; TBLap; aztinatu Larm; atzizkirako, cf. azalatu, beltzatu, gantzatu.

aztinantza -nz- Larm, BurgDot; jat. errom. -anza atzizkiarekin, cf. esperantza.

aztigoa (TBLap), aztikeria (FPrBN [aztikeria, sorginkeria eta majizianoen arte suerte guzia]), aztiketa (“devineries” Pouv), aztiketari (‘azti’: Ezale 1897), aztikizun (‘igarpen’: Olab), aztikuntza (Zaitegi), aztisa (‘azti eme’: EskLAlm 1875; jat. errom. -sa atzizkiarekin, cf. okintsa, ik. Morf §15i), aztitasun (LavDot), aztitza (Lardiz [sorgintza eta aztitzan zebiltzan guziak]), aztizio (“adimena, adi-arazmena” -zione Althabe), hil-azti (“nigromante” Azk (neol.)).

► Pentsa daiteke hatz + -ti dela osaeraz (izenondoetako atzizkia dakus jadanik Uhlenbeckek, 1909c: 418); aztin aldaerarako, -din bide dago; atzizki bikoiztasunari dagokionez, paralelo betea da asti/astin.

Esanahiari dagokionez, ordea, ez dago argi nola egin behar den lotura ‘hatz’-en eta ‘igarle’-ren artean; van Eysek galdetzen du (s.v. azti), ea “indiquer” esanahiaren bidetik lot ote daitezkeen. Gure ustez, hatz-en ‘oinatz, aztarna, arrasto’-tik abiaturik —“aztarna-zalea” gisako zerbait litzateke hitza etimologikoki—, pentsa daiteke arrastoak (hezurretakoak, eskuetakoak…) interpretatzen eta, ondorioz, hainbat gauza igartzen dakiena dela aztia.

! aztu (~1800: Mogel). ■ Bizk. hitza. Aztu da aldaera nagusia; honez gain badaude aaztu (Harr (bizk.), Azk (bizk.)), aiztu (Azk) eta azto (Añib). Esanahia ‘igarle’ da (Mogel zuzendu zalako aztu edo igarla guzurtietara, Añib sorginkeria gauzai edo aztuen asmu, ipuin ta guzurrai). RS-ko adibidea (aztua eztan zarra aztidila “El viejo que no es adivino que sea olvidado”) dudazkoa da (ik. azti). Nolanahi ere, aztu “adivino” RS-tik Larramendik hartu eta Mogel eta gainerakoek harengandik ikasia bide da, ez lekukotasun askea.

Azti oinarrizkotzat jota, ez dago argi nola azaldu behar den bukaerako -u bokala; litekeena da ahaztu-rekin gurutzatu izana, eta horixe iradokitzen dute aaztu eta aiztu aldaerek (ahaztu aditzarenak ere badira). Gurutzaketa honen arrazoia bilatzekotan, agian ez da baztertzekoa atsotitzen generoak ahozko hizkuntzan izan zezakeen eragina (cf. aztua eztan zarra aztidila).

Bestalde, ez da ahaztekoa azt(u)ru ‘igarle’ ere badela, eta agian ez da baztertu behar hitz honek eraginik izana. Ez da egiantzekoa pentsatzea azturu > aztu bilakaera hain aspaldiko batean (ik. goian Mogel eta Añibarroren lekukotasunak).


[1] Balizko *katz batez mintzo da Uhlenbeck (1949: 109), baina berak ere ez du ziurtzat jotzen.
[2] Beste adierek berriagoak dirudite: XIX. mendetik aurrerako ‘(animalien) hanka, apatx’ adiera ‘oinatz, aztarna’-tik azal liteke, aztarna edo arrastoa bere eragilearekin, animaliaren apatxekin alegia, berdindu zela pentsatuta; ‘hazbete’, ‘azkura’ eta ‘hazteri’ esanahiak, bestalde, erraz azaltzen dira ‘eskuko eri, atzamar’-etik abiatuta.
[3] Batez ere bizkaieraz dokumentatzen bada ere, Azkuek lap. marka ere jartzen dio itzarri-ri eta, gainera, cf. iratzarri-ren hedadura askoz zabalagoa.
[4] Ehun zenbatzailearekin, cf. 522 hobe da adiskide hon bat ezen ez ahaide ehun bat eta 678 urthe ehunez gudukan, eta behin ere ez kolpukan atsotitzak; poemetan, cf. XVII, 51-52 xixari / ehunen egin han janhari.
[5] Iparraldeko testuetan atzeko aurkitzen da bi autoregan (Goihetxe, JEtxep). Cf. orobat erronk. atziri.
[6] Azken-en aldaeratzat ere jo izan da atzen, tarteko *azten batekin (cf. mendeb. eguazten; Gavel 494), baina proposamen hori gorabehera -zt- > -tz- bilakaera ez dago dokumentatua.
[7] Berdin azaldu liteke atzeraingo, superlatibozko marka zenbaitetan -aen izan zela pentsatzen badugu (cf. lenaengo).
[8] Cf. fr. zah. peuce, okzit. zah. pouze “premier orteil du faucon” etab. (FEW 9, 132a, pŏllex).
[9] Corominasek eta Pascualek diotenez (DCECH 4, 686b, pulgar) erpurua giza indarraren sinbolotzat hartu ohi da, eta goitizenak hori adieraziko luke.
[10] Mitxelenak (19733: 63) Azarola-k azeri-rekin izan lezakeen lotura aipatzen du; orobat Orpustanek (1999: 308, 2000a: 216). Lehenagokoak dira, bestalde, a-rik gabeko Zaro izenaren adibideak (NouvTop §158).
[11] Uhlenbeckek (1909b: 198) ez du iritzi argirik atzizkiaren jatorriaz; van Eysek (GramComp 459) euskal jatorriaren aukera ere aztertzen du.
[12] Ohar hau egiten du: “hobe lizate benturaz indarrari, substantiboak inhardets dezan berzeari”.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper