Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

haitz. Hitz honen azpian haitz eta gaitz sarrera-buru nagusiak bildu dira. Haitz-en azpisarrera modura aitzur, aitzurre, aizto eta aiztur daude; gaitz-en azpisarrera modura, gaitzi, gaixo, gaizki, gaizko eta gaizto.

Proposaturiko familia honetako bi sarrera-buruak arazorik gabe lot daitezke esanahiaren aldetik. Formazkoa da zalantzarik handiena, haitz-en aldaeratzat hartu behar baita gaitz, onartuz elkartuetan sortua dela herskaria, gero forma beregain bilakatzeko.

haitz (1007: GuipAlb [Ayçpe, Aezquoien]; atx ~1214: ArchDonem [Ortun Hurtiz de Axpuru]). ■ Hitz orokorra izana. Hegoaldeko hitza da gehienbat historikoki, nahiz iparraldean Etxeberri Ziburukoa, Oihenart eta INabig-en agertzen den eta Baigorri aldean gorde dela adierazi izan duten Azkuek eta J. Etxeparek gutxienez. Hasperena du iparraldean (ik. behean Arabakoak). Atx da bizkaierazko forma; Landucci eta Lazarragagan ere atx agertzen da (Erdi Aroan, ez XI. mendean, baina bai XIII.eko Axpuru-n, adibidez). Orreaga-ren Olaztiko bertsioan (1880) aritz aldaera dago. Ohartzekoa da aurreneko bi bokal sudurkarirekin dakarrela Larrasketek Ahazparne herri-izena.

Usu erabilia izan da gogortasunarekin lotutako testuinguruetan (Lazarg zu bazina pedernala, / edo ni sufritzeco baninz atxez, Mogel daukeez biotz batzuk atxak baño gogorraguak).

□ Erdi Aroan, ezin konta ahala adibide daude euskal eremu osoan: antzinakoenen artean, cf. hasperenarekin Arabako Hazpurua, Haizcoeta, Haizpilleta, Hassarte (SMillán 1025); diptongoa bakunduta, antzinakoak dira Iohannis de Izlavarra (SMillán ~1022), eta, itzulpenarekin, Sancte Marie de Izpea, subtus penna (SMillán 1051); e-rekin, cf. Ezquival (SMillán 1049).

Bokalismoarengatik eta <h> dutelako dira interesgarriak Ahezbarrene (OnomNord 1247) eta Sant Martín d’Ahezcoytia de Yraurgui (ArchAzkoit 1324); lehenagoko Ahece (LivOr 1083) eta Ahezcoa (DocArtaj 1136) ere hitzaren adibidetzat jo izan dira (Orpustan 1999: 300). Hasperenaren iraupenaren zantzutzat hartu ohi da Hondarribiko Jaizquibel (ArchRentI 1397), Gazquibel 1399an (ArchHondI); cf. orobat Jaizubia (HondTop 1548; Gaizubia 1581ean).

Esanguratsua izan daiteke, sudurkaria duelako, Arriasgoitiko Aynquriaga (LibRediez 1268; Aynçuriaga aurkibideetan), Ayçuriaga (SPedRib 1334) geroago; ez urrun, Ainzuriaga (OnomVasc 17) jaso da Artozkin. Cf., bestalde, Martin de Aynçuriça (ArchDebaI 1484), baina bakana da, aurrekoa bezala.

Lostau datchurriqueyn (CenSoul 1377) atx aldaeraren adibidetzat du Orpustanek (1999: 138), Zuberoakoa izanik ere. Arantzazu aldeko Aitzurdintza hitzaren adibidetzat hartu izan da (Salaberri 1994: 34, 151. oh.; 589); baina Areiz Urdinza (ArchAspar 1454) leku-izen horren adibide baldin bada, ez litzateke hala.

haitzarte Astar (atxarte); Maurice Harrietek JJMogel aipatzen du; 1025eko Hassarte-z gain, cf. Ayçartea (ArchAtaun 1404), Lope de Acharte (ArchAran 1503).

haitz-buru EtxZib; goiko Hazpurua-z gain, cf. Ayzpuru (AGNComp1 1266), Hayzpuru (ArchSegI 1335), Bernart, seynor de Ayzpurue (CenBNav ~1350), eskualde ezberdinetakoak.

haitzulo Mburu (aitz zulo); cf. Aychuloa (GalarTop 1581).

haitzurdin Azk/Lhande (zub.); cf. agian Aytzurdineta (ColIrach 1198), ik. goian Aitzurdintza-z esandakoa; cf., bestalde, Urdinayzpuru (NavOccit 1302).

haizpe (Iturr (aitz-pe); ik. goian Ayçpe eta Izpea.

haitz-arrain (TxAgir (atxarrañ)), haitz-arrano (atxarrano Azk/Arzdi (bizk.)), haitz bizi (Izt), haitz-harri (‘kare-harri’: ArreseB (atxarri)), haitz-katu (katu mota bat: Izag AranOñ), haitz-mutur (ArreseB (atx mustur)), haitz-negar (‘estalaktita’: atx- Azk (bizk.)), haitzune (‘haitzulo’: Arana), haitz-ur (Azk/Izag (bizk.)), haitzuspe (‘haitzulo’: Arana), kare-haitz (Izt).

► Ziurtasunez *ahetz berreraiki daiteke eta, Erdi Aroko Aynçuriaga moduko bakanak eta, batez ere, zub. Ãhãzparne leku-izenetako sudurkariak aintzat hartuta, *anetz protoformara ere iritsi gintezke.[1] Bilakaera (*anetz >) ahetz > *haetz > haitz izan daiteke: hasperenaren lekualdatzerako, cf. *enuskara > heuskara; diptongoaren bilakaerarako, cf. hamaeka > hamaika (FHV 117), eta atx aldaerarako, cf. gaitz > gatx (FHV 103). Erdi Aroko Haz- aldaeretako bakuntzea ahaide/ahakoa, ohoin/ohorgo bezalakoekin konparatzen du Mitxelenak (19733: 249, FHV 487); Ez- dutenetan eragin erromanikoa ikusten du (1956c: 176). Agian ez da erabat baztertzekoa jatorrizko bisilabatasunaren hondarra egotea aritz aldaera berantiarrean.

Zaila da osagai ezberdinak bereiztea: *a-netz zatituta ez legoke argi zer den ustezko *netz erroa. Egiantzekoagoa izan daiteke *an-etz zatitzea, lehen osagaia *han-ekin lotzeko, handi-ko bera, eta esanahiz ‘handi’ edo izan liteke (ik. gaitz); kasu honetan, *hanetz > *hahetz > ahetz moduko bilakaeraren bat izango genuke, hasperenaren lekualdatzerik gabe, baina haren disimilazioarekin. Bigarren zatiaren xehetasunak argitu beharko lirateke, ordea: *han-e-tz analizaturik, *hane izango genuke lehenik (cf. atze), eta gero -tz (cf. beltz, hortz).

Hitzaren jatorrizko esanahiaz esan genezakeenak ere ez du argitzen hitzaren osaera: ‘haitz’ da adiera nagusia, eta ‘harri’ adierarako bidea egin duela esan genezake, gehienez ere, aitzur, aizto, aiztur ustezko eratorriak kontuan hartzen baditugu (ik. behean). Hizk. indoeuroparretan, hainbat esanahitako hitzekin lot daitezke ‘haitz, harri’ esanahia duten hitzak: ‘labar, amildegi, mendi’, ‘zorrotz, puntadun’, ‘sendo, gotor, zurrun’, ‘gogor, latz’, ‘moztu, zatitu’ esanahiak dituzten hitzetatik eratortzen dira (Buckek s.v. stone); baina ez dago bide garbirik haitz esanahi horietakoren bat duen euskal erroren batekin lotzeko (‘mendi’-ren aukera aipatzen du Vinsonek, 1909: 353). Gaitz ‘handi, gogor…’ hitzarekin izan lezakeen loturaz, ik. han.

Puntu honetan, ohargarria izan daiteke haitz-ek ez izatea harri-k bezainbeste eratorri zahar, eta agian ‘haitz, harri’-z bestelako jatorrizko esanahiren baten aldeko zantzutzat har liteke hori; era berean, baliteke zuzenekoa ez izatea tresna izenetako erroaren esanahiaren eta ‘haitz, harri’ adieraren arteko lotura, baizik jatorrizko erroak adierazten zuen ezaugarria egotea bietan —zorroztasuna, gogortasuna…—, besterik gabe (ik. behean Tylorren oharra).

*Anetz protoformaren hipotesian, aukera egon daiteke hitza aitzur, aizto, aiztur hitzekin lotzeko (baita aizkora-rekin ere, mailegu ez balitz), aldaera hasperendunak eta sudurkaridunak dituztenez haien ustezko lehen osagaia *ani(t)z berreraiki baitaiteke, haitz-ekin lotuz gero *ane(t)z protoformara ere eraman litekeena (Mitxelena 1949b: 211).[2] Aspaldidanik egin izan da lotura hau, cf., besteak beste, Baudrimont (1854: 80, 129).

Esanahiari dagokionez, harriz egindako tresnak ziratekeelako lotzen dira hitzarekin; alde horretatik, ez dago arazorik: cf. gr. πέτρα-ren ‘haitz’ ← ‘harri’ bilakaera (Buck s.v. stone/rock).[3] Dena den, bigarren osagaia zein den argitzea da arazoa horietan guztietan: zer dira zehazki -kora, -to, -tur, -(z)ur? Mailegutzat jo ohi da aizkora (< lat. asciola), eta arazo hori gaindituko litzateke horrela, ik. han; aizto-ren kasuan, aski egiantzekoa da -to ttikigarria egotea; baina aiztur eta aitzur-en kasuan osaera ez da argia.

Beste hizkuntzetan ere aski arrunta da ‘harri’ adierazten duen hitza aurkitzea halako tresnen izenetan: cf. ing. zah. hamor ‘mailu’, jatorrian ‘harrizko tresna’ (Buck s.v. hammer); bestalde, familia berekotzat hartu ohi dira lat. saxum ‘harri, haitz’ eta isl. sax, goi alem. sahs ‘labain, ezpata labur’, goi alem. saga ‘zerra’, ing. secg ‘ezpata’ (< germ. *saksa-), eta tresna-izen germaniko horiek lat. secāre ‘moztu, urratu’-ren kognatuak dira (Buck s.v. knife, stone/rock, ErnMeill s.v. saxum, secō).[4]

Interesgarria da Bucken oharra, garai bateko harriaren erabilerez (etzana gurea): “The inherited word, common to Balto-Slavic and Indo-Iranian, is from the root of words for ‘sharp, pointed’; and this seems to reflect what was one of the most conspicuous uses of stone in early times, namely as material for tools and weapons”. Buckek ezartzen duen zuzeneko lotura honen aurrean, halere, ez da ahaztekoa Tylorren oharra (1865: 214): tresna-izenetako erroa (gurean, aitzur, aiztur…) eta harria izendatzeko hitza (gurean, haitz), biak etor daitezke erro beretik, ezaugarri komun bat izenda lezakeena (zorroztasuna, gogortasuna…), baina bata bestetik zuzenean etortzea ez da ezinbestekoa.

Honenbestez, Bucken bidea hartu zein Tylorrena hartu, argi geratzen da ezin direla euskal hitzok erabili (aiztur, aitzur, aizto…) euskararen berezko antzinatasun bat aldarrikatzeko, ez inolako ustezko lehentasun kronologikorik ezartzeko hizkuntzen artean. Gogoan har bedi, gainera, hitzaren jatorrizko esanahiaz (‘handi’-ren aukera aipatu dugu) goian esandakoa.

aitzur (xi. m.: ColIrach [in loquo quem dicunt Aiçurtucua]; atxur ~1580: Lazarg; ainzur ~1650: Pouv). ■ Hitz orokorra. Forma hasperenduna Urte eta Haranederrengan (haintzur) ageri da aurrenekoz (OihAtsot, Leiz aitzur; Pouv ainzur); badirudi gerora hai(n)tzur erabiliagoa dela iparraldean aitzur baino. Forma sudurkariduna (-n(t)zur) Pouvreaugan aurkitzen da jad., eta aski erabilia da iparraldeko testuetan Haranederrengandik hasita (a(i)ltzur darabil Lizarragak, eta badirudi horixe dela goinafarreraz gehien erabiltzen den aldaera). Atxur da mendebaldean nagusi, nahiz eta gipuzkeraz aitzur ere erabiltzen den (goinafarrerazko zenbait lekutan eta erronkarieraz ere aurkitzen da atxur). XIX. mende bukaeraz geroztik, berezko esanahiaz gainera, ‘mozkorraldi’ eta ‘bizar-xafla’ adierak ere baditu mendebaldean.

□ Erdi Aroan, aitzurtu partizipioaren adibide izan daiteke lehen lekukotasuna, leku-genitiboarekin (‘aitzurtutako tokia’). Horretaz gain, hitzaren adibidetzat jo ohi da Ayçurra (ColRonces 1284) saroi izena. Aycurgui (LibRediez 1268) ere hitzaren adibidetzat du Artzamendik —orobat Orpustanek (1999: 220)—, baina badirudi Urraulgoitiko Aizkurgi dela (cf. hurbileko Aizpurgi). Ez dirudi hitzaren adibidetzat har daitekeenik Juan de Ayçura (ArchRentII 1490), Ayçuria izan daiteke-eta.

aitzurketa Urte (haintzur-), Mogel; atxurreta(n) Mogel; euskal -eta/-keta atzizkiarekin.

aitzurkulu ‘horzbiko’: Arak (gip.), Mogel; aitzur + urkulu, haplologiaz.

aitzurrotx LuzErrem; aitzur + hortz, dardarkariaren galera disimilaziozkoarekin.

aitzurtu Leiz; cf. azal-aitzurtu ‘sakondu gabe aitzurtu’; cf. lehen lekukotasuna.

aitzurgintza (‘nekazaritza’: atxurkin- Larm, Izt), aitzur-kirten (Mogel; ‘(asta)kirten’: Apaol), aitzurko (‘aitzur txikia’: Azk/Izag (gnaf., erronk.)), aitzur-lan (Añib), aitzurlari (‘nekazari’: Urte, Kardab), aitzurle (Pouv, TxAgir), aitzurre(a)n (‘aitzurrarekin lanean’: haintzurrean Urte, Harand; atxurren Mogel, inesibo mugagabearekin), aitzurtzaile (Lazarg (atxurzala)). Cf. gorotz-aitzur, hondeaitzur, karobi-aitzur, korta-aitzur, larre-aitzur, mahasti-aitzur, ongarri-aitzur, otaitzur, sats-aitzur, su-aitzur, ukuilu-aitzur, etab.

► Aldaera hasperendunak eta sudurkaritasuna aintzat hartuta,[5] eta hitza bi osagaitan banatuta, lehen osagaia *anitz edo *anetz berreraiki daiteke; bide horretatik, ustez haitz duten beste batzuekin lotu izan da, hala nola aiztur eta aizto.

Ustezko familia horretako beste hitzetan bezala, ez da erraza bigarren osagaia zein den erabakitzea: urra(tu) aditza ikusten du Intxauspek (1875: 219), baina hainbat xehetasun geratzen da argitu gabe (amaierako -a, besteak beste; ik. aiztur). Beharbada egiantzekoagoa da zur izatea bigarren osagaia, eta tresna osatzen duten bi zatiei egingo lieke erreferentzia hitzak: zurezko giderra, eta harrizko burua —antzeko aukera da hur ‘urritz’-etik abiatzea—.

‘Mozkorraldi’ adiera azaltzeko, gogora ekar daiteke aitzurrean aritzeak dakarren berezko makurtzea (edo aitzurraren pisua, besterik gabe): lotura egin liteke horrela, aitzurrean ari denean bezala makurtzen delakoan jende mozkorra. Bestalde, ‘bizar-xafla’-ri dagokionez, tresnaren forma antzekoa delako hartuko zuen adiera hau.

Sabaikaritzea gertatu da atxur aldaeran, i bokalerdiaren ondotik, cf. bakoitz/bakotx (FHV 192). Onarturik sudurkaria etimologikoa dela (*aĩtzur > aintzur), disimilazioz azal daiteke ailtzur aldaerako albokaria (FHV 338-339), cf. arrauntza > arraultza, eta gogora ekartzekoak dira aitzin-en aintzin eta ailtzin aldaerak. Badirudi Mitxelenak ez duela jatorrizkotzat hartzen sudurkaria (1965b: 119), eta aitzur > *airtzur > aintzur iradokitzen du (dardarkariaren oihartzunez eta disimilazioz, hurrenez hurren), baina aukera honek ez ditu azaltzen aldaera hasperendunak.

aitzurre. ■ Leizarragagan aurkitzen da ‘aitzur-lan, aitzurketa’ esanahiarekin: aitzurrerik ezin daidit. Izen oso gisa dago erabilia.

► Bukaerako -e berranalisiz egin da izenaren parte, aitzurr-e-(a)n, aitzurr-e-ra eta gainerakoetatik; cf. aitzine (Leiz unzi aitzinea ‘ontziaren aitzineko aldea’).

aizto (1745: Larm). ■ Hiztegigileek XVIII. mendeaz geroztik jaso duten hitza da. Aîzto da Erronkariko forma, diptongo sudurkariarekin. Testuetan XX. mendean berreskuratzen da, ia hegoaldean bakarrik, nahiz eta lehenbiziko agerraldia FedProp-ekoa den (aizto edo kanibet).

aiztaga ‘lantza’: Olab; aizto + (h)aga; neologismoa da, Azkueren hiztegitik aizto hartuta, eta orobat beste eratorriak, guztiak XX. mendekoak.

aiztoka (BAizkibel [zugatzari aiztoka asten]), aiztokadaka (Kkiño), aiztotxo (-txu Erkiaga), sakelaizto (Azk).

► Aldaera sudurkariduna aintzat hartuta, *anizto edo *anezto berreraiki daiteke. Lehen osagaian ustez haitz duten hitzen taldean sartu ohi da: cf. aizkora, aitzur eta aiztur. Multzo horretan, hitz hau izan liteke bigarren osagaia zein den erabakitzeko arazo gutxien izan lezakeena: -to ttikigarria izan liteke (edo -ko, disimilazio batekin, ik. gaizto), besterik gabe. Hala balitz, ‘haitz txiki’ litzateke jatorrian; txikigarriarentzako paralelo moduan, cf. gazt. machete (DCECH 3, 746a).

aiztur (~1620: Volt (aistor); haixtur ~1714: Urte). ■ Ipar-ekialdeko hitza gehienbat (cf. guraize eta artazi hego-mendebaldean); badira, hala ere, Urruzuno, Txirrita, Otxolua eta abarren adibideak. Voltoire eta Pouvreaugan ageri ez bada ere, iparraldean hasperenduna (h-) da forma erabiliena. Sabaikaria (-xt-) Pouvreaugan aurkitzen da aurrenekoz eta ia orokorra da iparraldean. Erronkarin diptongoa sudurkaria da (aĩztur); cf. halaber hains-/hainxtur Martin Harrietengan. Dantzako mugimendu bat adierazteko ere erabiltzen du Elizanburuk (nik egiten nituen piko edo haizturretarik bat). Aĩzter (erronk.; ‘guraize handi’ esanahiarekin)[6] eta aiztor (gnaf.; ‘guraize txiki’ esanahiarekin) formak ere jasoak izan dira.

□ Ez dirudi hitzaren adibidetzat har daitekeenik Joan Martines de Ayzturri (ArchMondVI 1518).

aizturko (-terko Arak (erronk.); aixtorko GureH 1926 [aixtorko xorrotzale]), aiztur-kolpe (Barb (haixtur)), aiztur-pare (MElizanb [haixtur pare bat bihotzean]), aiztur-ukaldi (Laf (aixtur)), artaiztur (‘ardiak mozteko aizturrak’: Azk/Gorosurreta/Larrasket (bazt., bnaf., zub., erronk.) [< ardi + aiztur]), mahats-aiztur (‘mahatsa mozteko aizturrak’: TourLaf, Herria 1968), ohol-aiztur (‘gurutzatutako oholak’: Azk/Izeta (bazt.)), sudur-aiztur (betaurreko mota bat: Azk (lap.)).

► Aldaera hasperendunak eta sudurkaritasuna aintzat hartuta, *aniztur edo *aneztur berreraiki daiteke; ez dago argi zein neurritan diren esanguratsu -tor eta -ter bukaerak berreraiketarako, ik. behean. Lehen osagaian ustez haitz duten hitzen taldean sartu ohi da: cf. aitzur eta aizto. Hitzaren harira, eragozpen bat gehiago ikusten du Traskek (s.v.) haitz-en hipotesirako: dioenez, bitxiak lirateke harriz egindako guraizeak.

Hitz honetan ere, lehen osagaian haitz ikusten duen hipotesian, bigarren osagaia zein den asmatzen dago arazoa; are gehiago -tor eta -ter aldaerak ere azalpen beraren pean ezarri nahi baldin badira. Intxausperen ustez (1875: 219), hitza aizto-ren eratorria da, eta bigarren osagaia urratu-rekin lotu behar da: dioenez, ‘urratzeko harri txikiak’ litzateke hitzez hitz; baina aukera honek ez ditu osaerazko xehetasun guztiak argitzen. Egokiagoa izan daiteke haitz + *bur moduko osaeraren batean pentsatzea, *bur erroak ‘labur, txiki’ moduko esanahi bat baldin bazuen, batez ere (ik. labur); elkarketako fonetismoetarako, cf. aztarren (< hatz + barren).

Erabat bestelako hipotesia dakar Gorostiagak (1958: 61): bere ustez, ahizpa hitzarekin lotu behar da; paralelo moduan, aipatzen du lapur hizkeran ahizpak deitzen zaiela guraizeei. Ahizpa hitzean *aniz- moduko lehen osagai bat berreraiki baldin badaiteke ere, osaerazko xehetasunak ez leudeke argi hipotesi honetan ere.

Erronkarierazko ainzter-en ‘guraize handi’ esanahia kontuan harturik, *der erroa ekar daiteke hizpidera, gogoraturik ‘eder’ ← ‘handi’ bilakaera aski arrunta dela (cf. eder bera; ik. bazter eta laster). Hau onarturik, agian ez da baztertzekoa bigarren osagaian jatorri ezberdineko erroak izatea, are gehiago gogoan hartuta hitz ezberdinak direla ainzter eta ainztur erronkarieraz.

Dantzako mugimenduaren adierarako, ohar bedi dantzako urrats bat izendatzeko erabiltzen dela fr. ciseaux ‘aizturrak, guraizeak’ hitza ere.

! gaitz (1102: DocLeire [loco que uocatur Ugaizeta]; gatx 1246: ColAlmun [dompnus Sancius de Lop Gacha]; ik. gaizko). ■ Hitz orokorra. Ga(i)tx aldaera arab. (Lazarg, ez Land), bizk. eta erronk. eremuan aurkitzen da.

‘Handi, eskerga, izugarri’ esanahiarekin iparraldeko testuetan gorde da gehienbat (Leiz plaga bat gaitzik, EtxZib gose gaitz), nahiz eta hegoaldean ere aurkitzen den (bestalde, ‘-egi’ superlatiboaren funtzioan jasotzen dute Añibarrok (on-gatx) eta Azkuek (edergatx, andigatx)); ‘txar, gaizto’ moduan orokorra da antzinako testuetan (Etxep fama gaitzik eztemala, Lazarg poeta gatxa; cf. Etxep pena gaitzena, ‘handiena’, ‘txarrena’ edo ‘gogorrena’ izan daitekeena); ‘zail, gogor’ ere orokorra da (Etxep horrein gaitz ziraden gero, RS gatx da atsedeiten; Haranb zu bazine… gaitz eta terrible). Izen bezala ere (‘kalte, oker, gaizki, eritasun, akats, erru…’) orokorra da (Zalgiz hona bere gaitzareki, Etxep enekila minzatziaz gaitzik ezin dukezu, Leiz eztugu deus gaitzik eriden gizon hunetan, Lazarg ene desditxadua, / gaitxez rodeadua, Ax malizia gabe, sinpleki, gogoan gaitzik eztaukala, Urte on eta gaitzaren zientzia, Kardab gaitz andi batek artu). Oso maiz ageri da era desberdinetako elkartuetako bigarren osagai moduan: harkaitz, ekaitz, zorigaitz, ekurugaitz, moldakaitz, helgaitz

□ Erdi Aroan, lehen adibideaz gain, uhaitz-en adibide dira Pedro de Ugaiçeta (SJuan 1235) eta Hugayzqueta (LibRub xiii. m.), eta interesgarriak dira, -h- dutelako, Urhaiztovi eta Urheiztovi (Arzam 1452). Ik. uhaitz.

Zuhaitz-en bigarren osagaian gaitz ikusiz gero, are lehenagokoa litzateke Blasco Sanxo de Zuahz (CartAlbeld ~947). Ik. zuhaitz.

Lehen lekukotasunetako eratorri horietan bezala, izenondo moduan agertzen da maizenik gaitz Erdi Aroan (cf. halaber gaizko): berastegui gaiz (SMig 1178), Rodrigo de Argaiz (DocLeire 1196), Roderico de Argaiz (AGNII 1201), bassagaiç (SMig 1267), Michaelem Petri de Argayç (SJuan 1268), Argaytz (LibRediez 1268), Bassagaytz (LibRediez 1268), Hecoyen Gaytz (LibRediez 1268), Blasteguigaytz (LibRediez 1268), don Pero Roiç de Argayç (AGNRealIII 1277), don Miguel de Bassagaiz (SJuan 1285), Ecoyen gayz eta Ecoyen gayç (LibRub xiii. m.), Ferrando, dicto Arraulçegayç (AGNComp7 1300; gaizkile baten izena), Miguel Garcia de Arraulçe-Gaytz (GacetHist ~1331), Hjturgajça (SEngPamp 1314), la peyrera de bassagaytz (OnomNord 1351), Per Arnalt, seynor de Vassagayz juson (CenBNav ~1350), Pes, seynor de Bassagayz suson (CenBNav ~1350), Bs de bassagaytz (OnomNord 1351), Aguerre Hergaytz (PobNav 1366; Aiherran), Pero Sanchiz Yturgayça (PobNav 1366; Ziraukin), Pero Periz Apezgayz (PobNav 1366), Michelco Beretergaitz (ColBNavI 1378), Michel de Guerminieta, dit Beretergayz (OnomNord 1381), M. Guillem, seynor de Bassagaytz (CenBNav 1412), Marina de Yturgaycaga (ArchTolII 1450), etab. Zuzenean izen ttikiari loturik, cf. Sancho Gayça (PobNav 1330), Johan gaytz, gayz (OnomNord 1343, 1347, 1371, 1381).

Baliteke hitzaren adibide izatea Gerrikaitz ere: Mitxelenaren ustez, Gerrika + gaitz izan daiteke (FHV 563). Adibide zaharrenen artean, cf. Guerricaiz (ArchGuerric 1366), Guerricas, Guerricaç (ColCenar 1387), etab., eta esanguratsuak izan daitezke etimologiarako -aes duten adibideak: Juan Sanches de Guerricaes (ArchDurIV 1456), Juan Saes de Guerricaez (ArchOchand 1457), villa de Guerricaes (ArchDurI 1459).

Izen gisa ere ageri da: cf. gayces berme (FuerGNav xiii.-xiv. m.; cf. ones berme, paragrafo berean), Graçia Gayçesque (PobNav 1350), pieça de Iohan Garcia Gaiz Esque (ColIrach 1395), eta cf. agian villa de Gayçarin (AGNComp3/4 1290), Martin de Gaytçarin (NavOccit 1296). Ez dago argi hitzaren adibide den Pero Gaizmel (ColIrach 1397).

Gatx aldaerari dagokionez, ekialdekoa da lehen adibidetzat jo duguna. Bizkaian, cf. Johan Peres d’Iturgacha (ArchLeqI 1338), Diego Lopez de Largacha (ArchBizkII 1415), Pedrro de Yturrgacha (ArchLeqI 1468), heredades de Vasagach (ArchBizkII ~1510), etab. Beheko bokalaren igoerarekin, cf. San Esteuan de Largache (ArchLeqI 1416), eta agian sel en Vrietagachia (ArchDurI 1462); atx(e) bide dago, ez gatx, Çubilagache (ArchOñat 1489) izenean, Zubilaga-ri gehituta, eta cf. orobat Juan Martines de Çubilugacha (ArchBilbIV 1513). Araban, cf. Martin Gacha (PobNav 1366; Bernedon, orduan Nafarroako lurralde), Pedro Gacha (ArchSalvatI 1393), çerrillo que dizen Sargacha (ArchSalvatIII 1488), en el lugar do dizen Garçalgacha (ArchSalvatIV 1518), cerro de Ozarasgacha (ArchDonem 1518), en el dicho lugar de Garasgacha (ArchDonem 1518).

Esan daiteke ‘handi, eskerga’ eta ‘txar, gaizto’ adierak bederen daudela horietan.

gaizkile -gile Leiz; Mitxelenak dioskun bezala gaizkigile baldin bada zaharra (1974a: 83, 3. oh.), gaizki-ren eratorria da; alabaina, gaitz + -gile osaera ere ez da baztertzekoa.

gaizkoatu ‘(zauria…) gaiztotu, gaizkiagotu’: Leiz; gaizkoadura Ax (gaixto da zauria, baiña gaixtoago gaizkoadura); gaizkoatu, eta halaber gaizkondu, gaizko-rekin lotuak egon litezke, nahiz eta kontuan hartzekoa da EtxZib-en gaizkoa ere, ik. behean. / gaizkondu ‘gaizkoatu’: FedProp 1890 (gaizkondu zitzaion mina).

gaitzaldi (Ax [itsasoak, haserre denean, bere gaitzaldiak dituenean]; Larm, Kardab [lepraz ta gaitzaldi guziaz beterik]), gaitz-egile (Lazarg (gatx egile)), gaitzeko (‘handi, eskerga’: HiriartU), gaitz-eragile (Larm, frBart (gatx-eraginla)), gaitzera(tu) (Ax [gaitzerarik eta haserreturik]), gaitzerdi (AgirAst), gaitz erran (Etxep [andren gaitz erraitea]; gaitzerraite(ka) Leiz), gaitz-estali (Lardiz [gaitz-estali edo hipokritak]), gaitzetsi (Etxep [ehor erho eztazala ezetare gaitzetsi]), gaitzez (Etxep [gaitzez lagola enzun nuien]; cf. Erdi Aroko gayces berme), gaitz-gura (Mburu), gaitz-ikusi (‘zaildu, eskarmentudun’: Izt [jende gaitz-ikusiagoa, ekaitzak izutzen zituen gudari makalak baino]), gaitz iritzi (Leiz [gaitz eritziren draukak eure etsaiari]; gaitzerizko(a) Materra; gaitziritzi Kapan [gatxeretxiagaz]; gaitzirizte Etxep (-erizte)), gaitz izan (‘gaitzi izan’: Belap [hura gaitz zaiola]), gaitzizen (gatx- ArreseB), gaitzondo (Ax [gaitz ondorik erakutsi gabe]), gaitz ustel (‘tuberkulosi’: JEtxep), gaizkide (OihAtsot [lankide, gaizkide]), gaizkin (Ax), gaizkintza (OihAtsot [behiari darraikala doha gaizkintzetara xahala]), gaizkoa (EtxZib [suportatzeko iguzki beroaren gaizkoa]; -goa atzizkia), gaizpide (Harrt (-tzb-), Kardab [gaitz bide ta eskandalo itsusian]), gaiztasun (Haranb), gaizteria (Etxep [gaixteria ialgiten da bethi gizonetarik]), gaiztu (‘gaiztotu’: Leiz [itsaso gaiztua]; ‘gaitzitu’: Materra [pazientiki eta gaiztu gabe]). Cf. bekaitz, ekaitz, uhaitz, zuhaitz

► Argudia daiteke haitz hitzean duela jatorria, eta zatiketa lexiko bat gertatu dela. Formaren aldetik, baliteke bigarren osagai moduan, izenondo legez agertzeak erraztu izana herskariaren agerrera; ohar bedi hasiera hasieratik dugula erabilera hori, eta, ia ezinbestean, hala agertzen dela Erdi Aroko adibideetan, cf. berastegui gaiz, Bassagaytz, Arraulçegayç, Apezgayz, Yturgayça, etab. Aukera honetan, beraz, beregain egin da forma berria (cf. kide); baliteke gisa berekoa izatea une eta gune bikotearen arteko harremana. Bestela, cf. gau, gori, geben… erakusleen bilakaera (< hau, hori, heben…).

Bi ohar gehigarri egin daitezke, formari dagokionez: batetik, haitz-en ondorengoa delako, hura baino berriagoa delako azalduko litzateke **gaetz modukorik ez izatea (cf. ahez- ugariak), hau da, diptongoaren -ae- > -ai- bilakaeraren ondotik gertatuko zen zatiketa lexikoa; bestetik, pentsa genezake, Kuryłowiczen lege ezagunei jarraikiz (Trask 1996: 112-114), forma berriak, gaitz-ek, hartu zuela funtzio edo esanahi nagusia, ‘handi’-rena, eta forma zaharra ‘arroka’ esanahi sekundarioan espezializatu zela.

Era berean, beste bi datu ekar daitezke aukera honen alde. Bokalismoari dagokionez, Gerrika + gaitz analizatzen badugu Gerrikaitz, esanguratsuak izan daitezke Erdi Aroko Guerricaez moduko formak. Kontsonantismoari dagokionez, baliteke egokiago ulertu ahal izatea zuhaitz eta uhaitz elkartuen gorabeherak: osaeraz zur/ur + gaitz baldin badira, agian hobeki azaldu liteke horietako -h-, baldin gaitz-en jatorrian ere h- baldin bazegoen. Cf., gainera, Urhaiztovi.

Beste maila batean, adierazgarriak izan daitezke harkaitz hitzarentzat emandako bi etimologiak: Uhlenbeckek zein Azkuek harri + *kaitz azaltzen dute, baina lehenak haitz-en protoforma ikusten du *kaitz horretan, eta bigarrenak gaitz (Gavel 1921: 386-387). Orobat izan daiteke adierazgarria, betiere gogoan hartuta datuaren eremu murritza, Hondarribiko Jaizkibel/Jaitzubia izen bikotea (mendia eta auzunea/erreka, hurrenez hurren), Gaizkibel eta Gaitzubia aldaerak ere badituztenak, cf. Gasquivel (HondTop 1639) eta Gaizubia (HondTop 1581); etimologikoki, haitz dute lehen osagai gisa.

Esanahiari dagokionez, iradoki dugu, ‘handi, eskerga’ litzatekeela hitzaren jatorrizko esanahia (cf. uhaitz eta, agian, zuhaitz). Honek erraztu egiten du haitz-en *anetz protoforma *an-etz zatitzen, eta *han errora hurbiltzen, zeina handi hitzaren oinarrian baitago. Bi puntu interesgarri daude, bestalde, esanahiaren aldetik: batetik, gaitz-ek badu ‘-egi’ erabilera (cf. edergatx, andigatx ‘ederregi, handiegi’); -egi gehiegitasunezko atzizki konparatiboaren oinarrian hegi ikusi nahiko balitz, haitz-en esanahitik hurbil geratuko litzateke. Bestetik, badu ‘zail, gogor’ adiera ere eta, Buckek dakarrenez (s.v. stone/rock), hain zuzen ‘zail, gogor, zurrun, lakar’ esanahia duten hitzetatik eratorri ohi dira ‘haitz’ esan nahi dutenak ere hizkuntza indoeuroparretan; horretaz gain, aski agerikoa da ‘handi’ eta ‘haitz’ hitzen hurbiltasuna, haitzen berezko ezaugarria baita handi izatea.

Hitzaren beste esanahiei dagokienez, ‘handi’, ‘txar’ eta ‘gogor’-en arteko loturarako, cf. Etxep pena gaitzena, eta baita, beharbada, -gatx superlatiboa; ‘handi’ eta ‘zail, gaitz’ adierak orobat aurki daitezke beste hitz batean ere, eskerga-n (cf. RS mun egiten eskerga “difícil de besar”). Oinarrizko ‘handi, eskerga (izugarri)’ batetik, beraz, ‘txar, gaizto’ dugu batetik, eta ‘zail, gogor’ bestetik; izen gisa dituen adierak ‘txar, gaizto’-tik azaltzen dira.

Goiko bokalak eraginiko sabaikaritzez dugu gatx aldaera, cf. bakotx < bakoitz (FHV 103).

gaitzi (1545: Etxep). ■ Ekialdean (lap., bnaf., zub., erronk.) erabilia. Gehienbat aurkitzen da gaitzi izan (Etxep malizia gaitzi zaika, Ax gaitz eta gaitzi (zaiku) gutitzea eta bihurtzea, ibid. hura gaitziago zaika) eta gaitzitu eran (Leiz; Mendig gatxitu).

gaitzialdi (Duv), gaitzigarri (Duv), gaitzikor (Harrt, Duv).

► Osaeraz, badirudi dela gaitz + -i izenondo eta partizipioetakoa; ‘txar, gaizto’-tik du esanahia.

gaixo (gaxo ~1496: RS; gaixo 1545: Etxep; gaizo 1571: Leiz). ■ Hitz orokorra. Ga(i)xo da forma erabiliena; ge(i)xo bizkaieraz aurkitzen da (arab. [Land, Lazarg] gaxo); gaizo iparraldean erabiltzen da, maiz ga(i)xo-rekin batean eta, zenbaitetan, balio desberdinekin; gajo (/-x-/) gipuzkeraz ageri da,[7] maiz emakumeez bakarrik esana.

Esanahi orokorraz gainera (errukarri, zorigaitzeko, pobre, inozo… denaz esaten da; Etxep ni, gaixoa, Lazarg neska gaxoa; cf. RS aberats / txiro gaxo, eta OihAtsot aberats / gaxo kontrajartzeak; izenaren aurretik ere joan daiteke: Etxep gaixo bekhataria!), mendebaldean ‘eri’ ere bada (MLastur gaxo naxala, Lazarg Doridogaiti gaxo nax, OArin eri edo gaxo; ‘eritasun’ ere bai: RS dokek goxera gaxoa).[8] RS-n badu ‘gaitz, gaizto’ esanahia ere: gibeleko on dana areko gaxo; izena ere bada: digaran artean, ez urteagati gaxorik esan; aditzondoa ere badago, -to atzizkiarekin: gaxoto irabazia.

□ Erdi Aroan, ez dirudi hitzaren adibidetzat hartu behar denik Johanne Gayço (PobNav 1350; Villafríakoa): baliteke gaitza-ren maskulinoa izatea, morfologia erromantzearekin. Orobatsu Maranero de Zabalgachoa (ArchBizkII 1450), Juan Gacho (VecVizcII 1514), Yñigo de Ybaigachoaga (ArchBizkII 1520), etab.

gaixoaldi (Larm (gaiso-), Añib), gaixobera (‘erikor’: Azk (bizk., gip.)), gaixoetxe (Mogel), gaixoño (Maister [librü gaxoñü hunen argiala ager erazitzera]), gaixorik (Lazarg [amoreminez gaxorik]), gaixotasun (‘eritasun’: Lazarg [daukazun gaxaesun orretarik]; “abiectio” Urte: Materra [ene gaixotasunari behatu gabe]), gaixotegi (Añib), gaixoti (Larm, Añib), gaixoto (‘gaizki’: RS [gaxoto irabazia, iratxoen da irazia]), gaixotto (Artxu [egurkari gaixotto bat]), gaixotu (‘eritu’: Lazarg [gaxoturik oean]; ‘aitzakiak jarri’: Maister [ezpeitü gaxotzen direnez kasürik egiten]), gaizokeria (Urte (“abiectio”), Goihetxe [gaizokeria hori: / utzirik funtsezko gauza lotzea airekoari]). Cf. gizagaixo.

► Mitxelenaren ustez (FHV 350), gaizto-ren aldaera da, eta guzti > guzi ematen du herskariaren galeraren paralelo gisa. Hala, gaizto > gaizo > gaixo > gaxo bilakaeraren bitartez azaltzen dira aldaerak, lepokariaren sabaikaritzearekin, eta sorturiko igurzkari sabaikariak diptongoaren bokalerdia beretuta. Paradoxikoki, bilakaera horren kronologiaren aurkako datak ematen dituzte lekuko idatziek. Gaztelaniazko aldaketa fonetikoaren arabera dugu gaxo > gajo; ik. FHV 194-195.

Zuzenean gaitz-en eratorritzat joz gero, ez legoke argi zer litzatekeen -o; cf. agian atzo eta *ardano. Aukera honetan, pentsatu beharko genuke aski osaera zaharrekoa dela, bukaerako igurzkaria afrikatu baino lehenagokoa.

Esanahiaren aldetik, ez dago eragozpenik gaizto-rekin, eta azken buruan gaitz-ekin, lotzeko: ageri denez, ‘txar, gaizto’ edo ‘kalte, oker, gaizki, eritasun, akats, erru…’ modukoetatik abiatu behar da ‘errukarri, pobre…’ zein ‘eri, eritasun’ azaltzeko, ez ‘handi, eskerga’-tik. Partekaturiko adieretarako, cf. RS gaxo ‘gaitz, gaizto’. Ubillosen eri gassó “pobre enfermo” ekartzen du gogora Mitxelenak (FHV 350, 9. oh.), esanez halakoetarik garatuko zuela gaxo-k ‘eri’ balioa.

gaizki (~1520: Isasti). ■ Hitz zabaldua; bizkaieraz gutxi erabilia (bai BertsBizk —nahiz eta balitekeen kopiagile giputzaren interferentzia izatea— eta beste zenbaitengan; ik. gaiztoto, txarto); cf. Arabarako Land gaizki, Lazarg gaxki. Antzinako testuei dagokienez, gaizki da forma erabiliena; ga(i)xki eta ga(i)ski ere oso zabalduak daude han-hemenka (gaxki Lazarragagan eta bereziki erronk. eta zub.; gaski Mendigatxagan); Leizarragagan geizki ageri da behin —errata ziur asko—, dozenaka gaizki-ren ondoan; gauza bera gertatzen da gazki-rekin OArin-engan.

Aditzondoa da eremu guztian (Isasti gaizki jan, ta gaizki lan, Etxep zurekila gaizki baniz, Kardab nekez ta gaizki irakurten da; ‘eri, gaixorik’: Leiz geizki zeuden guziak eta demoniatuak); izen bezala ekialdekoa da bereziki (Etxep egiten diraden gaizki handiegatik, Beriain zenbait gaizki txiki), nahiz mendebalderago ere ageri den XVIII. mendetik aurrera (Ubill gaizki andia da, Txirrita egin dezuten gaizkiya).

gaizki-erraite (Leiz [liskarrak, gaizkierraiteak]), gaizki erran (Etxep [andrez gaizki erraiten]; g. esan Lazarg), gaizki-esaka (BurgDot; g. erranka Lizarg), gaizkigile (Etxep), gaizkikoi (Harand), gaizkinahi (Larm, Mburu [enbidiz ta gaizki naiez]), gaizkiratu (Harand), gaizkiti (EtxZib [usantza gaizkitiak]), gaizkitu (Leiz).

► Osaeraz, gaitz + -ki, eta esanahiari dagokionez, ‘txar, gaizto’ adieraren gainean eraikia. Geizki aldaerarako, cf. jaiki/jaiki, izai/izei, etab. (FHV 104); ga(i)ski eta ga(i)xki-rako, cf. ga(i)sto, ga(i)xto (ik. han).

gaizko (1122: ColAlfon [Eximino Gayzco in Tharaçona]). ■ ‘Gaitz, gaizto’. Testuetan UskLi-n agertzen da (tratamentü gaizko horik oro sofritü züntian); ik. Erdi Arokoak.

□ Lehenagokoa izan liteke Aurubita Xemennones, et Gaizcho (DocLeire 1068), baina XII.-XIII. mendeetako kopia batean agertzen da berez, Becerro antiguo de Leire delakoan; Duqueren edizioan Galin Blasc dago, eta oharrean ematen da Gaizcho horren berri.

Bestela, ezin konta ahala adibide daude Erdi Aroan, cf. Senior Ximino [Gaizco] (ColAlfon 1123; hondatua dago, eta agiria bera zalantzazkoa da), Senior Ximino Gayzco, in Tirasona (CatCalah 1123), Gaizco in Tarazona (DocLeire 1124), Gaiçco in Luesia (ColAlfon 1124), Gaizco in Tarazona (ColAlfon 1125), quando erat Gaizco senior in Lusia (ColAlfon 1125), etab.; buruzagi edo agintari honen beraren adibide askoz gehiago dago agirietan. Cf., gainera, Gaizco de Zuaz (DocLeire 1196), Gaizco tender (ColIrach 1204), Gaizco Poncii (ColIrach 1212), Dompnum Gaizco (ColIrach 1213), dompnus Gaizco (ColIrach 1218), Gaizco (AGNII 1213), Gaizco, pampilonensis notarius (AGNII 1214; Gayzco grafiarekin ere bai), dompnus Gaizquo de Çufia (ColIrach 1237), don Gaizco (NavOccit 1239), don Gaizco (ColIrach 1246, 1253), don Gayzco (LibRub xiii. m.).

Deitura edo izengoiti gisa, cf. don Martin Gayzco (ArchPampI 1244), Pero Gayzco, Ferrant Gayzco, Miguel Gayzco, Bertolomeo Gayzco (PobNav 1330), Johan Gayzco (ArchTafIII 1480), Martin Gaizco (PobNav 1366), Pero Gaizco (PobNav 1366).

► Osaeraz, gaitz + -ko atzizkia. Badirudi gaizto-ren jatorria dela, eta gaizko-k Erdi Aroan duen ugaritasunak eta antzinatasunak hipotesi horren alde egin lezake (ik. behean). Gogoan har bitez, bestalde, gaizkoatu eta gaizkondu, gaizko honen eratorriak izan litezkeenak, ez gaitz-enak zuzenean.

gaizto (1203: ColIrach [Pedro Gaiçtarro]; gaisto 1390: PadrGuip [Ochoa Ibañez Gaistua]; gasto 1429: ArchMondII [Juan Peres de Sorogastoa]; gazto 1462: ArchUrretx [Martín Gaztoa]; gaixto ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra. Oro har esan liteke gaizto dela hegoaldean erabiliena eta ga(i)xto iparraldean (gaixto jad. Zalgiz); zub. gaisto oso ugaria da, eta baita bizk. eta gnaf. ere (Landuccik ere gaisto dakar gaixto-rekin batean, Lazarg gaxto); bizk. zaharrean gesto oso maiz ageri da.

Era guztietako zerez esana aurkitzen da (Zalgiz gaixto batak diazaguk berzia, RS abere gextoa, Etxep mila gizon gaixtorik da emazte batendako, ibid. esker gaixto, Lazarg berar gaxtoa); ‘txar, eskas’ adiera ere badu eremu guztian (Isasti beargille gaiztoa, Leiz mahatsarno ona ezarten dik, gero… gaixtoena); ‘zail’ adieraren lekukoak ere badira (Land dijerietan gaixtoa, Mburu bihotza gogorrago ta gaistoago). Izen bezala ere erabili da (Leiz gaixtotik da, Ax gaixtoa utzirik, onaren hartzea).

□ Erdi Aroan, gaiztarro eratorriarenak dira adibiderik zaharrenak: cf. halaber Gayztarro de San Martin de Amescoa (AlavMed 1293) eta Sancho Gaiztarroiz (SJuan xiii. m.); baliteke harro edo arro egotea bigarren osagaian (Mitxelena 19733: 57). Bestela, cf. Martin Gayzto (ArchPampI 1244; bi aldiz agertzen da, eta behin Gayzco, itxuraz pertsona berarentzat, agiri berean). Aldaeretarako, cf. Juan Perez de Sologaistoa (ArchMondV 1434), Martin Gaystoa (ArchUrretx 1462) eta Gaistoxe de Yradi (ArchOiarIII 1474) gaisto-rako; gasto-rako, Pero Ferrandes de Areyçaga dicho Pero Gastoa (ArchDebaI ~1436), Lope Sologastoa eta Lope de Sorogastoa (ArchMondIV 1475), Pero Gastoa e(l) de Arçuriaga (ArchDebaII 1483), Sagardygastoa (ArchOiarI 1499); gaizto-rako, cf. halaber Martín Gayztoa (ArchUrretx 1462). Gure corpusean ez dugu aurkitu ge(i)sto-ren adibiderik.

gaiztofikatu Lizarg (gizón gaixtofikátuen errábia); bukaera errom., cf. gazt. purificar eta halakoak; cf. Mendig xurifikatu.

gaiztoto ‘gaiztoki’: MLastur (gaxt-), Land (gaist-); gaizto + -to atzizk.; cf. RS gaxoto.

gaiztotoro Land; gaiztoto + -ro atzizk.

gaiztabide (Mburu), gaiztagin (-axt- OihAtsot; -xt- Leiz; gaixtagintsa MElizanb; atzizki berarekin, cf. gaizkin), gaiztakeria (-xt- Leiz; cf. Etxepareren gaizteria), gaiztakide (‘gaizkide’: OihAtsot (-xto-)), gaiztoki (Etxep [ez desira gaixtoki]), gaiztotasun (-xta- Leiz), gaiztotu (-aixto- OihAtsot; -aixta- Leiz), gaiztotzar (-st- Mogel). Cf. aire gaizto, aldigaizto, gizagaizto, zorigaizto

► Mitxelenaren ustez, gaizko-tik sortua da, belarren disimilazioz (1969b: 46, 39. oh., 19733: 91, FHV 259). Zenbait paralelo ematen ditu halako disimilazioetarako, jatorrizko -ki atzizkiarekin cf. hegazki > hegazti, jatorrizko -anda atzizkiarekin urdanda > urdanga eta are akit. sembedonnis, zeinetan -bonnis dagokeen jatorrian (cf. cissonbonnis, seniponnis); cf. orobat bizkitartean, jatorrizko *bi(a)z bitartean batetik, Mitxelenak dioskunez. Ohar bedi gaizto baino antzinakoagoa eta ugariagoa dela Erdi Aroko agirietan gaizko.

Herskari aurreko z > s gertatu da gaisto aldaeran (FHV 282); gaxto aldaeran, berriz, igurzkari sabaikarituak bokalerdia beretu du (cf. axkora, gaxki, etab; Mitxelena 1954e: 136), bokalerdiak igurzkaria bera sabaikaritu ondotik (cf. haize > axe, eleiza > elexa, eta orobat gaixki; FHV 192).


[1] Mitxelenak ez du beti ziur ikusi sudurkaria berreraiki beharra (19733: 249).
[2] Afrikatuaren osagai herskaria parentesi artean dakar Mitxelenak, ustezko elkartu-eratorri horietan igurzkaritik ere abia baikaitezke, itxuraz.
[3] Bucken arabera, “‘rock’ is always a possible intermediate stage in the development of ‘stone’, and ‘rock’ may rest on adventitious association with ‘cliff’, ‘hill’, ‘mountain’”.
[4] Esanahiaren aldetik arazoak ikusten ditu Meilletek 1932an, lat. saxum batetik eta secāre aditza bestetik (+ hitz germanikoak) lotzeko. 2008an, de Vaanek are formaren aldetiko ezintasuna nabarmentzen du latinezko hitzok lotzeko (s.v. saxum); dioenez, ‘labain’ esanahia duten hitz germanikoekin lot daiteke, gehienez ere, eta ez arazorik gabe.
[5] [257] Aitzin-ekin eta haren aldaerekin konparatuta, ez litzateke erabat baztertzekoa sekundarioa izatea sudurkaria: cf. aitzin, atxin, a(i)ntzin, a(i)ltzin eta aitzur, atxur, a(i)ntzur, a(i)ltzur. Tarteko *airtzur bat egon ahal izan dela iradokitzen du Mitxelenak, dardarkariaren oihartzunez (1965: 119); hortik sortua izan zitekeen aintzur, disimilazioz. Hala ere, aukera honek ez ditu azaltzen aldaera hasperendunak.
[6] Azkueren arabera, erronk. aĩnztur “tenazas” dago aĩnzter-ez gain.
[7] Gutxieneko segurtasun batekin, esan liteke XIX. mendearen erdialdeaz geroz ageri dela; <-j-> lehenago ere agertzen da, baina dudazkoa da haren balio zehatza.
[8] Ez da segurua. Ar ezak leien ganeko lañoa ta dokek goxera gaxoa; “mala mañana” itzultzen du biltzaileak, goxera izentzat harturik; ‘goizean eritasuna’ da beste interpretazio posiblea. Nolanahi ere, ‘eritasun’ adierarekin Mikol, Olaetx eta XIX.-XX. mendeetan ere ageri da, gaur arte.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper