Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

ekin. Honen azpian ekin, jakin1, jakin2 eta ide/kide sarrera-buru nagusiak bildu dira. Ekin-en azpisarrera modura irakin dago; jakin1-en azpisarrera modura, berriz, jakile.

Proposaturiko familia honetan, formazko eragozpen larririk gabe lotzen dira sarrera-buru nagusiak; horietan, ide/kide da jauzi handiena eskatzen duena, bestelako morfologiarekin agertzen baita erroa.

ekin (akio ~1490: GaribAtsot). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., lab.). Ez da lap. testuetan aurkitzen XVIII. mendearen erdialdeaz geroztik. Iparraldean herskari hasperenduna du (-kh-).

Forma trinkoak ditu, guztiak, XX. mendea arte behintzat, aginterazkoak edo subjuntibozkoak: akio (GaribAtsot, RS, Leiz), zakitza (Ax), zakizko (Harand), gakijozan (Mogel), gakizkon (Gerriko). Forma hauek igaitz. bipertsonadunak dira, eta aditzak erregimen bera du XVIII. mendearen erdialdea arte; ordutik aurrera igkor. hirupertsonadun era nagusi da (Larm, Mburu, Mogel…), igkor. bipertsonadun erako adibideak ere ageri direlarik (AgirAst, Añib).

Esanahia ‘lehiaz jardun, (lan bati, jarduera bati) lotu, (gauza bat egiten) hasi, eraso’ da (GaribAtsot adin onari akio, Leiz ethor nadin artean, akió irakurtzeari, EtxZib bideari ekhiteko, AgirAst ekingo dizue erditzeko miñak, Uriarte ekin eiozu ebagiten); ‘hitzez norbaiti zuzendu’ esanahiarekin ere agertzen da (Lizardi ekin zidan bereala euskeraz). Bestelako esanahi batekin, ‘(zerbaiti) atxiki, heldu’ (baina cf. formarako Axularren zakitza), cf. Isastiren 21 txindurriari dakitzanean egoak, galdu oi ditu gorputza eta besoak eta TolosBerts begietan dakila beteria.

XVIII. mendearen erdialdeaz geroztik izen moduan ere agertzen da, ‘jarduera’ (Kardab usadiorik txarrena… zure ekiñarekin… kendu diteke) eta ‘hitzaldi’ esanahiekin (Mogel soldautegija nagi, burugiñ eta lepozalia bada, irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da).

Izenondo moduan ‘iraunkor, saiatu’ esanahia du (Azk (bizk.) ondo ekiña zagoz zeu, beintzat, goizeon).

Adizki bipertsonal laguntzaile gisa ere baditugu ekin-en formak, ez-indikatiboan, historikoki *edin-en datiboko paradigman sartuta (dadin/dakion, zedin/zekion…); bestalde, Nafarroako eta Bizkaiko toki gutxi batzuetan, indikatiboko orainaldian ere agertzen da: cf. Etxarri-Aranazko etorri dakit ‘etorri zait’, etorri dakio ‘etorri zaio’, etab. Lehenaldian, cf. Bizkaiko Barrikan il ekide ‘hil zitzaidan’, il ekio ‘hil zitzaion’, etab. (Morf §810). Autore zaharretan, cf. Mikoletaren penatan bior ekida, hauek dira aoristoaren datiboko formak; Mendiburuk, aoristoaren sistema hori bizirik izan ez arren, horrelako forma asko gordetzen ditu indikatiboko iraganeko balioarekin.

akioan-akioan “a puro decirles” Inza (gnaf.); aginterazko akio formatik sortua —hi hari hakio—, inesibo mugatuan, eta errepikatze adierazkorrarekin.

akio egin ‘behin eta berriz esan’: Aierbe (neskame juateko akio egin zidan); akio aginterazko forma lexikalizatua, ik. akioan-akioan; cf. atxiki partizipioa, atxik moduko forma jokatuetatik zabaldua, ziur asko.

ekimen (Lizardi [txindurria… ekimenez ornia ote zan]), ekin-ahal (‘eginahal’: ekinalean Azk (bizk., gip.); ekiñaleko Etxeita [jo ebazan ekiñaleko soñuak]), ekinaldi (BerastAzer), ekinaren ekin (frBart [errazoe bagako ekinaren ekinagaz ta jardunaren jardunagaz sutu ta asarratu ezin ebanian]), ekinean (Etxeita [geratu barik ebillen ekiñean aurreskuan]), ekinera (“práctica” Añib; ‘erasoaldi’: Izt; ‘hasiera’: TEtxeb (bizk.)), ekintza (“oficio” Larm; ‘egintza’: BurgDot [urrikarimenezko ekintzak]), ekintzaile (Larm), ekitaldi (‘ariketa’: Ezale 1898), ekite (“insistencia” Azk (bizk., gip.)).

► Osaeraz, e-kin analizatzea da aukerarik behinena, *kin erroarekin. Ziur asko haren semantika agentiboarengatik igarotzen da aditza erregimen iragankorrera, eta horrekin batera hirupertsonadun izatera; jatorri horrexegatik azaltzen da objektu isilekoa izatea.

Esanahiari dagokionez, aditzaren adierek eramaten gaituzte ekin aditza ere beste hizkuntza batzuetako aditz komitatiboekin parekatzera. Horrenbestez lotura etimologikoa izango genuke -kin/-ki/-kien/-kila(n) postposizioarekin —orobat dauden zenbait koordinazio arkaikorekin, Miser Aitearekin semearentzat ‘Aita eta semearentzat’, BretKant ganboarrakin oñaztarrok ‘ganboarrak eta oinaztarrak’, etab.—, Trasken “dative flag” delakoarekin (1997: 227-229), aditzondoetako -ki moduzkoarekin eta are -ki materiazkoarekin ere.

irakin (~1496: RS (diraki); irakin 1562: Land). ■ Hitz orokorra. Aldaerak dira, i- hasierarekin, irakin (bizk., gip., gnaf., lap.), iraki (zar., zub.; Urte), (h)irakitu (lap., bnaf.), irakindu (gnaf.), irikin (bizk., bazt.), iraakin (bizk.) eta idikitu (lap.); bestalde badaude (h)e-dun aldaerak, ekialdean bakarrik: erakin (bnaf.; Leiz), (h)eraki (erronk., zub.), (h)erakitu (bnaf., erronk., zub.), he(r)akitü (zub.) eta herakindu (FedProp).

Hasierako hasperendun formak gehienbat zub. agertzen dira, baina baita lap. eta bnaf. zenbait autorerengan ere (hi- MDass, he- Lopez, TBLap, FedProp).

Forma trinkoak ohikoak dira: diraki (RS), dirakidala (Ax), dirakite (Pouv), zirakien (Larm, Oxobi), dirakian (Añib, Gerriko), zirakiana (BMogel), bazirakion (Lardiz).

Esanahi ohikoenaz gainera (RS odolak su baga diraki, Mburu egosten ta irakiten dagon infernu guzia), irudizko zentzuan ere erabili izan da (Ax beldur naizela, ikhara dirakidala); ‘hartzitu’ adieran ere aurkitzen da (Iturr ardo irakiña obea dan bezala irakin gabea baño).

Aditz laguntzaile iragankor bipertsonadunarekin erabili ohi da, adibide bakar batzuetan iragangaitzarekin aurkitzen bada ere (Tartas herakitzen da, Izt irakin zitzaion Nafarroa guztiari).

Izenondo funtzioan ere ageri da (Leiz zeren ephel baitaiz, eta ezpaitaiz hotz ez erakin); funtzio honetan zubereraz -i forma agertzen da (Intxpe ur herakia), aditz funtzioan aldiz -tü (Intxpe ardu… herakitü gabia).

Izen moduan ‘irakinaldi’ (Ax ur hotza baita eltzearen irakinaren gelditzeko erremedioa) eta ‘hartzitze’ (Orixe) esanahiak ditu.

□ Toponimian, ezagunak dira Apiñanizko Iturriiraquina (TopAlav 1700), Iturriraquina (TopAlav 1732); bada, halaber, adizki jokatuarekin, Mendarozketako Diraquian (TopAlav 1776), osagairen bat falta duen satznamea —iturria bera, adibidez—, itxura guztien arabera (Mitxelena 1982: 302).

irakidura (‘haserrealdi’: Ax [hegigoak, irakidurak, hudigoak, gorrotuak]), irakimendu (Laf [irakimendu hortarik ideiek gaindi egiten]), irakinaldi (irakitaldi Urte), irakinarazi (irakitarazi Urte), irakinean (Etxaniz), irakin eragin (irakiteragin Urte), irakingarri (irakigarri Pouv), irakitan (Hbarren [irakitan yar ezpatalaria]), irakite (Mburu [odolaren irakiterik (bage)]), irakiterraz (Etxam [irakit errexa du / Mañexek odola]), irakitzaile (Pouv).

► Osaeraz, ekin-en arazle moduan ikusi zuen van Eysek (s.v.): “peut-être de erazo-ekin ‘faire avancer’ (lever?) = bouillir”. Semantikaren aldetik ez diote honi egiantzekotasunik ikusten AgudTov-ek (s.v. eraki2), eta Traskek ere (s.v.), arazleetako -ra- garbi ikusten badu ere, galdutako aditzen baten arazlea behar duela dio. Arazle izaera horrekin lotzen da, bestalde, aditzaren erregimen iragankorra, eta honela dio Traskek: “it must have undergone a shift in meaning while retaining its transitive morphology”; ik. halaber Mitxelena (1977b: 262).

Funtsean, zalantza horien oinarrian dagoen auzia da erabakitzea erroa den -kin, ala beste zerbait den. Van Eysen aukeran, bistan denez, erroa da -kin; esanahiaren aldetik, egia esan, ez dugu arazo larririk ikusten ‘urari ekinarazi’ moduko zerbait ikusteko hor. Nolanahi ere, e-ra-kin osaera batek zenbait kontu uzten ditu erabat argitu gabe, hala nola hasperenaren nondik norakoa; ez dago baztertzerik gurutzaketaren aukera, hezkabia, harroka edo harma hitzetan bezala (FHV 209; cf. hatz, harri eta armak hartu, hurrenez hurren), baina zerekin gurutzatu den ez dago argi. Horrek bidea ireki lezake bestelako galderak egiteko, eta osaera etimologikoa konplexuagoa izan zitekeela pentsatzeko: datibo marka izan liteke -ki-, eta beste bat litzateke hitzaren erroa; *edin, adibidez? Honen alde ezin da argudiotzat hartu iraki eta (h)eraki aldaeretako -ki, hizkera horietan irakitu modukoak ere badirelako (ik. goian Intxausperen erabilera). Era berean, bokalarteko -n- bat behar genuke jatorrian hasperena azaltzeko, eta ez dago horrelakorik duen proposamen egiantzekorik. Ez dirudi, orobatsu, jatorri etimologikoarekin lotu behar denik bizk. iraakin-eko bokal bikoitza.

Aldaeretan, bokalen asimilazioa dugu irikin-en; orobatsu idikitu-n, -r- > -d- aldaketa ere izan duena, cf. ireki > ideki (FHV 228-229).

Esanahiaren aldetik, irakin-ek adierazten duen uraren altxatzearekin lotu behar da ‘hartzitu’, adiera zabalduta.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

jakin1 (1415: ZalbGut [et jaquiçu]). ■ Hitz orokorra. Xakin aldaera gnaf. zati batean eta Pirinioetako euskalkietan aurkitzen da. Jakindu (zub. jakintü) partizipioa ageri da zenbait testutan XVIII. mendetik aurrera (ez bizkaieraz). Aditz-forma trinkoak eremu guztian erabiltzen dira: RS baginzakike, Etxep baziakiat, NavIntel (Elo, 1565) eçiakiat, Lazarg ekian; azken honetan hiru pertsonaduna ere ageri da: ire auzoak eztekian gatxa; cf., besteak beste, OArin nere proximoak ez badiakit.

Maiz ageri da jakitearen gaia aipatzen delarik (Leiz letrák dakizki, Lazarg banekike goruetan); hizkuntzez esana (Etxep heuskara ez iakin harren, MDass eskualdun guziek ez dakigu erdaraz); ‘-(r)en berri jakin’ (JLazkano franzez osteak jakingo du, Etxep ene gogoa baliaki, Ax egiazko bidea iakin gabe). Izenondo gisa ere oso erabilia da (Leiz egun iakin bat… asignatzen; EtxZib Henok… eta Helias saindu eta iakiñak, Kapan doktoak eta iakinak; EtxSar gauza bat hain jakina); izen gisa ere bai (Leiz letretako iakin handia, EtxZib zure iakin handia).

jakiara ‘jakinaren gainean’: Leiz; *jakinara < jakin + -(k)ara atzizk., bokal arteko n-ren galerarekin.

jakina erdi-mendebaldean erabilia: JanEd (pattarra, jakiña!); -a artikuluarekin.

jakinduria FElizalde, Izag/Elexp (bizk., gnaf); -uri Azk (gip., gnaf., zar.); -ura Izag (Nafgip.); Pouv-ek ere badarabil, editorearen arabera iakintasun-en gainean idatzita -duria, baina agian ez da aintzat hartzekoa, Pouvreauk ez baitu beste inon erabiltzen -duria, bai ordea -duri: cf. jakinduri ‘jakitun’, hobenduri, etab.; ik. jarraian jakituria. / jakituria Kardab (poderea Aiteari eta jakituria Semeari legez), Azk/TEtxeb/Izag (bizk.).

jakintsu Etxep; -sun Materra; -n bukaeradun aldaera ugaria da bizk. eta zub. izan ezik; sudurkariaren hedatzea egon daiteke hor; ez litzateke baztertzekoa kutsu ironiko edo burlazko bat izatea tarteko: orobat hauteman liteke agian jakinti-ren osaera hein batean irregularrean.

jakite Land, Leiz (xipiér eta humilér iakite emanen draueala); jakitegabe ‘ezjakin’: Belap (iakitegaben eta gazten espiritiak); ‘jakituria’ esanahi lexikalizatu zahar eta orokorrarekin, cf. ipar-ekialdeko jakitate; ik. bestalde esanahi bereko jakinduria, jakituria.

jakiteria RS (andi danarren indarra, nausi jakiteria); osaeraz jakin + -teria, ala jakite-ren eraginez gertatu da jakituria > jakiteria? Lehen aukeraren alde egiten du jakituria askoz berantiarragoa izateak.

jakitun Kapan, sasijakitun Azk; jakit(e)-dun?

jakitus Maister-ek bakarrik erabilia; jakite + -os/-us atzizk. gaskoia.

jakiunde bizk., gip., gnaf. erabilia: AntzDot; jakin + -(k)unde atzizk.

ezjakin (iz.: OihAtsot [ezjakinaren jakitea, onsa erranaren hutseriztea], geroago Mogel (ez jakiñak); izond.: EtxZib [ez iakiñei… irakasteko]; ‘ezezagun’: Larm, Añ [ez jakina zala eurentzat bide au]; ‘ezkutu’: Iturz [ezjakina agertuagaz]; ezjakinean Larg [ez yakinean bere aitaren debekua]; izond./iz. bikoiztasunerako, cf. ezdeus), jakiera (Arak (gip.), Mburu), jakinarazi (Leiz (iakin erazi)), jakinaren gainean (Kardab), jakindun (RS [jakindunen artean dabilena, jakindun], Land; ik. behean jakitun), jakinduri (‘jakindun’: Haranb), jakinean (OñatEsk [jakiñian eta beren borondate osoagaz]), jakinez (Kapan [eskusadu ezin leite iakinezagaiti?]), jakingabe (Materra [iakin-gaben irakatsaillea]), jakingarri (Larm, Arana), jakingura (Munibe [jakin gura geiegitxo bada ere]), jakin-nahi (Pouv), jakintasun (Materra), jakinti (Larm, Arak (gip.); ik. behean jakintsu), jakintza (Pouv [hura theologoek deitzen baitute bisioneko iakintza]), jakitate (Xarlem). Cf. askojakin, legejakin

► Aditz zaharretako *e- aurrizkia bereizi daiteke, cf. e-gon, e-gin, *e-oa-n (> joan), e-bil-i, e-torr-i, etab. (FHV 119, 168). Partizipio marka gisa bereizten du Mitxelenak amaierako -n, baina erroaren parte da, Trasken ustez (1990); hala, *e-Cakin aitzinforma berreraikiko genuke (partizipio markarekin, *e-akin-i dakar Traskek, s.v.)

Ezaguna da aurrizki horren *e- > j- bilakaera —erregularra da xakin (FHV 169)—, eta, kasu honetan, -a- baitu jarraian (FHV 168), -da- morfema da bertan berreraikitzen duguna, zeina aspektu burutugabearekin lotu behar den, ik. han (s.v. adar).

Honenbestez, *kin litzateke aditzaren erroa;[1] *e-da-kin forma berreraikiko genuke, eta ekin eta irakin aditzetako kin-ekin lotzeko aukera genuke horrela. Artizkiaren funtzioa, aspektu iraunkor, progresibo edo burutugabea adieraztearena, ongi lot daiteke jakin aditzaren izaera estatiboarekin: funtsean, jakitea ez da berezko hastapen-bukaerarik duen ekintza edo jarduna. Esanahiari dagokionez, “ekinaren ekiteaz zerbait jakitea” moduko parafrasiren batean pentsa daiteke, lotura egiteko.

Erroari dagokionez, erabat bestelako aukera da *edin-ekin lotzea: gogoan har bedi Lazarragak baduela jakin bat, azken buruan *edin-en datibotzat hartzen dena. Ohartu behar da, dena den, ez dagoela jakin forman *edin-en aztarnarik. Lazarragaren jakin horren esanahia ‘(norbaiti) gertatu, jazo’ da —zerbait esperimentatzeari loturiko esanahi horren lekuko da orobat Isastiren txindurriari dakitzanean egoak— eta norbaiti gertatutakoa norbait horrek dakiena delako egin beharko litzateke lotura semantikoa hemengo jakin ‘ezagutu, ikasi’-rekin. Ik. jakin2.

Ohartzekoa da hitzaren hasperen falta iparraldeko hizkeretan (cf. ikhasi, ekharri, ekhin…); Mitxelenaren ustez hitzak ez du inoiz azenturik izan azken silaban, eta horrek azalduko luke hasperen falta (FHV 408). Beste aukera bat da pentsatzea bigarren silabatik atzera zegoelako ez dela hasperendu herskaria (FHV 215), cf. hiru silabako *edakin aitzinforma.

Bestelako hipotesi bat dakar Lafittek (1995 [1944]: 242, 280): jan-en eratorritzat du jakin, gogora ekarriz lat. sapere ‘gustua, zaporea izan’ ← errom. saber, savoir… ‘jakin’ bilakaera, eta nabarmenduz jakitu ‘neurriz jan’ aditza. Haren arabera, -ki- da artizkia —aditzari “fréquentatif” balioa ematen bide zion—. Eragozpen larriak ditu aukera honek formaren aldetik, esaterako, jan-i -ki atzizkia gehituta, **jaki hutsa esperoko genuke (cf. ebaki, eduki, egoki, etab.). Esanahiari dagokionez ere, aditzaren forma trinkoek (dakit, dakizu, etab.) nahiz jokatugabeek ez dute jatearekin edo dastatzearekin zerikusirik. Gainera, jakitu-ren esanahiari begiratzen badiogu, argi dago jaki-rekin lotu behar dela, cf. Salab “manger avec ordre, en proportionnant le pain avec le yaki”.

jakile (~1557: OihAtsot). ■ ‘Lekuko’. Zuberoa eta Amikuzeko testuetan ageri da (OihAtsot bihotz latzaren iakilea, Belap iakile falsü ez izala). Pouvreauk ere badakar, Oihenart aipatuz (zu bihotz jakile bethi bilhatzea).

jakilegoa (‘lekukotasun’: Belap [heien jakilegoa sinhetsi]).

Jakin-en eratorria da (-le atzizk.): ‘(zerbait) dakiena, jakin duena’.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

jakin2. ■ Lazarragagan eta Aiara aldeko sermoitegi batean agertzen da; Lazarragaren eskuizkribuan, ordura arte dokumentatu gabeko jagin-ekin batean. Bi aditz hauek, aditz beregain gisa agertzeaz landa, laguntzaile ere badira: partizipioarekin (AL: 1145v esperancea galdu jaquinic / bici çan, aseguin bague) eta aditzoinarekin (B3: 15-18 donzella batec joci ceban / Iruneco calean, / niri ondo costa jaquin / Guipuscoaco lurrean) agertzen da jakin. Itxura guztien arabera, jokatugabeak dira gehienetan, baina, hala ere, datibozko argumentu batekin agertzen dira (jakin iragangaitz gisa, jagin iragankor gisa).

XIX. mendeko Ulibarri aiararraren testuan ere aditz iragangaitz baten laguntzaile gisa ageri da behin, datibozko argumentu batekin (se gure isen eben aurretu yaquin vere areriyoen maliciyeri; Ulibarri 2015: 198).

► Mounolen gramatikan (2018: §4.1.5), egin-ekin lotzen da Lazarragaren jagin —ohar bedi iragankorrekin ageri dela—, eta *edin-ekin, berriz, iragangaitzekin agertzen den jakin hau. Lehenaren kasuan, *gin erroaren gaineko deribazioak ez du arazorik, eta *e-da-gin berreraiki dezakegu. Baina ez da hala jakin-en kasuan: *e-da-di-ki-n moduko zerbait proposatuta, azaldu behar genuke nolaz tartekatu den datiboaren marka datekeen -ki- erroaren di- eta -n-ren artean, eta, bestela, agian espero zitekeen **jaikin moduko aldaeraren bat.

Gure ustez, formalki errazagoa da *e-da-kin batetik abiatzea, *kin erroarekin; datiboarekin duen loturari dagokionez, cf. ekin-en pean sailkatu dugun Isastiren txindurriari dakitzanean egoak, galdu oi ditu gorputza eta besoak. Honek ez du esan nahi paradigman ez denik *edin-ekin kokatu behar jakin, jagin bera egin-ekin kokatzen den bezala, baina pentsatu behar dugu supleziozkoa dela haien arteko lotura paradigman, lotura formal zuzenik gabe; ik. goian NOR dadin eta dakion NOR-NORI adizkien arteko harremana.

! ide / kide (1454 b.l.: MLastur; kide ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra. Historikoki, hitz beregain bezala, ide bizkaierazko eremuan gorde da, bestetan kide agertzen delarik; nolanahi ere, ahaide edo haurride bezalako elkartuak ide-ren antzinako hedaduraren lekuko dira. Herskari hasperendunarekin (kh-) zuberotar batzuek (Etxahun, Intxpe; Gèzek ere badakar) eta Duvoisinek darabilte; Haranederrek gide darabil inoizka.

Esanahiari dagokionez, ‘(-(r)en) berdin, pareko, moduko, adineko, lagun’ da (MLastur ezkon bekio, bere idea dauko, GaribAtsot Larrea…, Toledoren idea, RS ire ideaz ezkon adi; Leiz ene kidetarik anhitz, ibid. bere kiderik edo lagunik ezin sufri); ‘partaide, bazkide’ moduan ere erabili izan da (Intxpe (khidegoako) khidentzat erraiten diren mezak). Maiz ageri da elkartuetako bigarren osagai moduan; cf. (Leiz) zerbitzari kide, soldado kide, presoner kide…, eta, lexikalizatuen artean, ahaide, haurride, ohaide, gogaide, bidaide, geide, ezkontide, erkide, adiskide, mugakide etab.

□ Erdi Aroan, ez da inondik ere ziurra hitzaren lekuko izatea dokumentatzen diren Alaquide eta Ulaquide (SMillán 871, 1037) antroponimoak, azaleko antza gorabehera, eta Johan Martines de Debayde-n (ArchDebaI ~1436) bide izan daiteke bigarren osagaia, ez ide. Orobat Alcoyko berunkiko iberierazko kidei (Mitxelena 1961c: 21, 1980b: 93).

ideko RS (nok berak ar bez bere idekoa); ideako Kkiño (bere idiako gaste zoroekaz). / kideko bizk. bakarrik (historikoki behintzat) den ideko baino zabalduagoa; EtxZib (hirur presunak / dire… elkarren kidekoak); kideako AgirAst; ez dago argi -a-artikulua ote den.

idetasun (Larm).

(kide):

kidego (‘kidetasun’: Pouv; -goa ‘elkarte, balderna’: Intxpe [khidegoan sartzian]), kidekatu (‘sailkatu’: Duv), kidetasun (Pouv), kidetu (Pouv, Goihetxe [patuz elkharrekin kideturik]).

► Bi forma nagusien artean ide proposatu izan da forma zahartzat; kide gerora orokortutako forma litzateke,[2] hitz elkartuetako bigarren osagai izatetik beregain izatera pasatu ondoren (FHV 218, 242, 246). Jarraian azalduko ditugun xehetasunen arabera, ide bera *hide berreraiki behar da, zeina *hi-de analizatu behar den; *khi(n) batetik eratortzen dugu lehen osagaiko hi-.

Hitzaren bi formen arteko harreman zehatzean sakontzeko, proposa daiteke banaketa osagarrian zirela -ide eta -kide hitz elkartuetan, hastapenean bederen: -ide bokal eta kontsonante zenbaiten ondotik, eta -kide txistukari ondotik nagusiki (FHV 245).[3] Arazoak arazo (ik. FHV 247-251), banaketa honen bidetik *hide protoforma proposa daiteke. Batetik, badira banaketa horren paraleloak, cf. -heta/-keta (Erroheta/Amezketa) eta -hari/-kari (auhari/bazkari), nahiz eta osagaien izaera ezberdina izan. Bestetik, ohartzekoa da ez dugula oro har -ai- > -i- bakuntzerik bidaide, gogaide eta ohaide bezalako hitz elkartuetan, eta hori tartean galdutako kontsonante baten adierazle izan liteke (ik. FHV 116-117); bokalarteko -k- ez da galdu ohi euskaraz, eta -h-rekin erraz azalduko genuke galera. Azkenik, aitortu beharra dago aurhide bezalako formek ez dutela ezinbestean hipotesi honen alde egiten (cf. ilhargi < hil + argi), baina aurka ere ez (cf. ilherri < hil + herri eta baita, agian, osaera ezezaguneko unhide ere). Hipotesi honen arabera ere, are garbiago, kide forma beregaina gerora orokortutakoa litzateke (cf. orobatsu talde).

Osagai gehiagotan zatituta, hi-de genuke *hide-tik. Bigarren osagaia, -de, bide-koarekin lot daiteke (cf. aditzetako -te, eta -de haren alomorfo zaharra, cf. galde, golde, etab.); lehen partea ekin aditzeko *khin erroaren ondorengo izan daiteke.

Ohar gisa, aipatu beharrekoa da van Eysez geroztik kide ikusi izan dela -kin soziatiboaren oinarrian, gure ustez proposamena arazorik gabea ez bada ere.


[1] Uhlenbeckek -ki- ‘jakin’ erroa proposatzen du (1949: 579).
[2] Aipagarria da Zalgizek bidaide hitza esplikatzerakoan kide darabilela: “bidaide erran nahi da, bidian kide”.
[3] Badirudi, guk ez bezala, Mitxelenak forma herskariduna duela jatorrizkotzat.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper