Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

*edun. Honen azpian *edun, heuragi eta jaun sarrera-buru nagusiak bildu dira. *Edun-en azpisarrera modura -dun, eduki, eraduki, *eradun, erauki eta ukan daude; heuragi-ren azpisarrera modura, ugari; jaun-en azpisarrera modura, jabe, jaundone, jaungoiko eta jaurri daude.

*edun (dugu adizkia x. m.: DonemGl [jzioqui dugu eta guec ajutuezdugu]; eun 1562: Land). ■ Noizbait orokorra izana. Aditz laguntzaile iragankorraren erroa izateaz gainera (adib. dau/deu/du < *dadu; FHV 98), eta alde batera utzirik aski zabalduak egon diren aginterazko formak (euk, auk, bu… [Leiz, RS, Materra, Ax, Oih, Harizm, Tartas…] eta, jusiboan, jaunac duçue paçientia [NavIntel, 1568]; cf. begira edun), forma jokatugabeak mendebaldean aurkitzen dira XVI.-XVII. mendeetan, eta baita Haranburugan ere: eun partizipioa Landuccigan (mirakuru/beareun); edu(i)te aditz-izena Mendieta-n (jaunzat edutea), Haranburugan (amorio garbi bat guk eduitea) eta BertsBizk-en (gizonik ez edutea); eute RS, Betolaza, Kapanaga eta OihArtP-en (mendeb.); itute RS-n (dakianak bildur ituten dakike gizon izaiten). D. Inzak (Euskera 1922) Dorraoko egon baten berri ematen du, “euki” esanahiarekin erabilia; Mitxelenaren arabera (1958b: 44), baliteke eon izatea biltzaileak benetan entzundakoa, eta edun-ekin zer ikusia izatea.

Esan liteke edun galduaren lekua ukan-ek hartzen duela ekialdean (mendebaldean izan iragankorrak eta eduki-k); cf. Etxep amore bat ukhen / bizk. amore eutea.

□ Erdi Aroan, adizki jokatu baten adibide, cf. halaber Onbaçendu (DocLeire 1110), Onbacendu (ColRonces 1259) saroi izena; on bazendu avaria (FuerGNav xiii.-xiv. m.; CORDErako edizioan, on uaçendu auaria) esapidearen laburtzea izan daiteke, Mitxelenaren ustez (1964c: 38).

edutezko (Irigoien Euskera 1978 [genitibo edutezkoa]).

► Aditzetako e- aurrizkia bereizi behar da, eta *dun da erroa; erro hori bera da gaur atzizkitzat jotzen den -dun osagaia (ik. behean). Adizki jokatuetan -n galtzen du, cf. du, dugu, etab. (ez **dun, **dungu). Bilakabide hau orokorra da -n bukaera duten aditzetan: adizki jokatuetan, cf. halaber nago/nagokizu, bedi, noa, ez **nagon/**nagonkizu, **bedin, **noan, egon, *edin eta joan aditzekin. Orobatsu adizki jokatugabeetan, **eduki, **eunten, **ebanki, **janten bezala; ik. eban.

Ituten aditz-izena edun-ekin lotzen da Lafonez geroztik (1952a: 73-74): ahostun/ahoskabe txandakatze berarekin, cf. ebaki/epai, ebatsi/epaskoa, egosi/ekosari, egotzi/ekoizte, *edon/itoiten, etab. Hastapeneko i- bokalari dagokionez, cf. iduki eta ikun; bigarren silabako bokal itxiarengatik gertatu da, cf. eguzki/iguzki (FHV 65).

-dun (~1125: CartSord [Aner ssalduna]). ■ Orokorra da, eta atzizki moduan sailkatzen da egun (ik. -din). Esanahiaren aldetik -dun bat baino gehiago dago: bada bat edukitzezkoa edo edukitzeko zerekin doana (bizardun, dirudun…), eta bada gutxienez beste bat egitezkoa edo egiteko zerekin doana, gehienbat aditz-izenekin agertzen dena (erostun, jatun, jostun…). Beste hainbat adibidetan, batera zein bestera interpreta daiteke atzizkiaren balioa (hiztun, euskaldun, agian zaldun). Atzizki honen balio ezberdinez, ik. halaber Azkue (Morf §5, §214-215), non “persona que lleva, que vende, que trae…” balioa gehitzen duen, ogidun “panadera” eta sastardun “basurero” aipatuz; cf. halaber arraindun.

□ Erdi Aroan, lehenagoko adibidea izan liteke Arçagudũ (GuipAlb 1025), gaurko Arzadun; baina ez dago argi zein den izenaren lehen osagaia, eta artza ‘legartza, harritza’ sarrerapean sailkatzen du Mitxelenak, zalantzarekin (19733: 59). Cf., bestalde, Sanza d’Estaldun eta Ferrando de Estaldun (SJuan xi.-xii. m.), baina baliteke beste zerbait izatea, Orpustanek dioenez (1999: 192, 288). Cf. halaber Orti Evilduna (DocArtaj ~1156), ibili aditzarekin lotu behar bada.

dundu (‘jabetu, izandun bihurtu’: Azk (erronk., zub.: -tu, -t(h)ü)).

► Proposatu izan da erlatibozko duen zela jatorrian (Mitxelena 1970b: 74, FHV 412; Azkue op. cit.), baina horrela ezin da azaldu nolaz dagoen -dun bazter orotan, eta are, adibidez, eta bizkaieraren adibidea jartzeagatik, erlat. dauan besterik ez dagoen eremuan; erlat. forma jatorrizkoa dela onartuko bagenu, pentsatu beharko genuke duen formaren eremutik zabaldua dela -dun alde guztietara, eta ez da egiantzekoa ez eta beharrezkoa ere, ik. jarraian.

Horrenbestez, aukera egokiagoa da pentsatzea *dun erroa dela osagai honen jatorria (cf. eduki ‘dadukana’ zentzuarekin: JJMogel ondo eukija, EAzk pobre nai eukia),[1] eta elkarketaz osatzen zituela hitzak hastapenean, ez eratorpenez; antzekoa gertatu da gaur atzizki moduan ageri diren -din eta -gin osagaiekin, *edin eta egin aditzen erroak jatorrian (cf. urdin, gordin eta gaiztagin, okin, etab.).

Esanahiari dagokionez, erroaren jatorrizko balio lexikoarena edukitzezko balioa da. Beste balioak, zabalagoak, jatorrizkoaren hedatzez azaldu behar dira; erro honek berak adizki laguntzaileetan izan duen balio lexikoaren galerarekin konpara daiteke hedatze eta bilakaera semantiko hau.

Bestalde, ibilte + -dun azaltzen du Mitxelenak ibiltaun-eko -taun, tarteko *ibiltadun-ekin (1970b: 85, 38. oh.).[2]

eduki (eugi ~1496: RS; eduki 1545: Etxep; euki 1562: Land; iduki 1621: Beriain (+ -kitu)). ■ Hitz orokorra. Euki Landuccigan eta bizkaitarrengan aurkitzen da XVII. mendetik aurrera (eukin testu bakan batzuetan); e(d)ugi RS, Lazarraga, Barrutia eta bizk. testu zaharrenetan ageri da —XVIII. mendean, cf. LangSerm irugi (Sakanan ere jaso izan da forma hori) eta OrorbSerm idugi—; iduki aldaera oso erabilia da gip., gnaf., lap. eta bnaf. testuetan.

Esanahi nagusiak: ‘ukan, eutsi, atxiki, gorde; bere baitan hartu’ (NavIntel o traidorea! cerc aduca or? [1558, Beasoain], nic amorio daucat [1565, Iruñea], Belap hitz gütitan zer dadüka kantore miragarri honek?); ‘-tzat jo, hartu’ (Leiz dadukate… profetatan, Lazarg ditxosatzat edugi); ‘uste izan’ (Leiz guk dadukagu bada ezen…); ‘ukan’ esanahia hego-mendebaldean da ohikoena, eta ‘eutsi, atxiki, gorde’, berriz, iparraldean (cf. adib. Kapan edugi dabenz poluziñorik, ia zentzu kontrajarriak izango bailituzke eremu batean eta bestean). Izenondo moduan ere erabili izan da (EAzk bardin atrapaten dau / pobre nai eukia; cf. JJMogel ondo eukijak izan arren, Azk mutil ondo eukia), eta izen bezala ere bai (OñatEsk euki andia, Mogel bidebagako eukia).

□ Lehen lekukotasunari gagozkiolarik, ez dago argi hitzaren adibide den Juan de Yduquia (ArchOñatIII 1497), cf. idoki; orobat Çalduquia (SClEstell 1376), zaldu + hoki edo izan litekeena.

edukiarazi (MDass [barrukiaren erdian iduk arazten duzuela khe hura]), edukidun (OñatEsk [euki dunak edo euki ustekuak]), eduki eragin (eu- Mogel), edukiez (Mogel [biar ordu ta eukiezetan]), edukigura (frBart [gorde guria, euki guria]), edukile (Leiz [hitz fidelaren edukile]), edukinahi (frBart [andi ustiari, euki naijari]; cf. edukigura), edukitegi (idu- Larm, Izt), edukitsu (eu- ArreseB), edukitzaile (EtxZib [hagoan idukitzaillea]), ezeduki (izond.: GaribAtsot [ez eugia, gorde uts]; iz.: Olaetx [ez eukiak edo nezesidadeak]; cf. JJMogel gitxi-euki edo pobreza). Cf. iguriki, itzeuki

*Edun-en gainean osatua da, erro zaharrari -gi/-ki atzizkia gehituz (cf. eban/ebagi, jardun/iharduki…); goian esan bezala, -n galdutako alomorfoaren gainean osatu dira. Edugi eta eduki aldaeren artean, -gi duena da zaharra, nahiz eta bakarrik mendebaldean gorde den batez ere (ik. eban; Trask 1995: 231). Badirudi noizbait aktante bat gehitzen ziola atzizki honek oinarriari.[3]

Iduki aldaeraren e- > i- bilakaerari dagokionez, cf. goian ituten bera, eta ikun. Bizk. eukin-eko -n analogiaz sortutakoa da (cf. XVIII. mendetik aurrerako artun, batun, sartun, etab.; ik. Morf §259); orobat idukitu, -tu partizipio markarekin.

Adizki trinkoei dagokienez (dauka, nauka…), *edun-en hirugarren pertsonako -o datibo zaharrago batetik aterea da haien -a, hain zuzen mendebaldean dokumentatzen diren dauko, nauko modukoetatik. Adizkien jatorrizko izaera hirupertsonadunaren zantzua galdu eta pertsona edo denbora marka gehitzerakoan gertatzen zen bokal aldaketa hori (cf. Mitxelena 1954d: 27; adizkion jatorri hirupertsonaduna aspaldi ikusi izan da, ik. Lafon 1943: I 177, II 16-17; cf. Schuchardten lanak). Berranalizatutako -a berri honen gainean eraikia da ukan partizipio analogikoa, ik. behean.

Dauki, zaukin moduko aldaera modernoak eduki-ren beraren eragin analogikoari egotz dakizkioke; dauzkit bezalakoetan, -zki- pluralgilea ikus genezake.

eraduki (xviii. m.: RolTrag). ■ Zubereraz agertzen da ‘eduki, edukiarazi’ esanahiarekin: RolTrag (ap. DRA) enezala eraduki batere haiduru, ChantP oi, krüdela, erierazi naizü, / ütsüerazi naizü, / ülhünpian eradükiten naizü!; Harrietek erauki-rekin lotzen du.

► Osaeraz, eduki-ren arazlea: e-ra-duki (> erauki, ik. behean).[4]

*eradun (derau(t)zut <-auçut> 1536: EzkonBeorb). ■ Adizki hirupertsonadunetan bakarrik gorde den aditza. Erdi-ekialdean ageri da (EzkonBeorb ematen derau(t)zut neure fedea, Etxep norkbait ere amorioa niri daraut muthatu, Leiz ungi ihardetsi zerauela, Miser kenduko diraust kulpa guztiak, FPrZub egia Elizari erakatsi baiterio, OArin ofrezitzen dirautzut … trabaju guziak).[5]

Adizkien erroa hainbat itxuratan agertzen da: -rau-, -ro- (EtxZib narotzun), -u- (Harand dautzuegu); zubereraz -ei-dun formak beranduago agertzen dira testuetan (Egiat dereio; cf. FPrZub baiterie, Belap zerion, Maister neien, deio). Ohikoa da autore berarengan formak aldizkatzea: Etxep daraut/deraut, Leiz deraue-, zerauen/draue, etab.

Aditz beregain moduan ere, ‘eman’ esanahiarekin ageri da (EzkonEspar nik draudazut fede, Leiz esker draukat neure Iainkoari, Aldaz jatean drauko bizia). XVIII. mendeaz geroztik erabilera hau zenbait formulatan bakarrik gordetzen da (Goihetxe esker dautzut).

► Osaeraz, *edun-ren arazlea; jatorrizko esanahia ‘edukiarazi’ izango zen, eta hortik azaltzen da aditz nagusi moduan erabilita gorde duen ‘eman’ esanahia. Adiera horretatik gramatikalizatuko zen adizki laguntzaile hirupertsonadunetako erro gisa, Mounoleren arabera (2011: 348-349); autore honen arabera, ‘eman’ esanahi hori dute jatorrian adizki laguntzaile hirupertsonadunetako *edutsi eta -i-k ere (cf. deutso, dio…).

erauki (1627: EtxZib). ■ Etxeberri Ziburukoak eta Axularrek darabilte ‘eman; amore eman’ esanahiarekin (EtxZib zeren erauki diozun osasuna, ibid. esker bada eta ezagutza duzula ontasunaz / kortesia handirekin erauki diozunaz, ibid. nihori alde egin eta deus erauki nahi izatu eztiot, Ax errendatuak iarririk, garaitia emanik, “erauki” erranik).

► Osaeraz, ik. arestiko eraduki. Esanahiari dagokionez, eraduki-ren ‘edukiarazi’-tik abiaturik ulertu behar dira erauki-k dituen adierak; cf. goian *eradun-en ‘edukiarazi’ ← ‘eman’ bilakaera.

ukan (ukhan ~1527: Zalgiz; ukhen 1545: Etxep; uketu ~1596: EspGut; ikun 1617: Etxart; iken xviii. m.: MuruzSerm; ekun 1869: ErronkDot). ■ Ekialdean erabilia, bereziki bnaf. eta zub. testuetan (ik. behean arab. eukaite-z esaten dena); lapurtarren artean ere agertzen da XIX. mendetik aurrera (lehenago Leizarragak eta Haranburuk darabilte, eta azken honek ukhetu forman, eta behar ukhetu (‘behar izan’) eta bizi ukhetu (‘bizi izan’) bezalako egituretan;[6] lapurtar zaharretan ohikoa dena izan iragankorra da: EtxZib seme bat izan, Ax fidantzia izan). Uk(h)en baxenabartar batzuek eta zuberotarrek erabiltzen dute (cf. Etxart ikun, erronk. ekun); lehenago aipatutako uk(h)etu-z gainera, bada iken (+ ikendu) forma bat ere XVIII. mendeko gnaf. testu batzuetan (Muruzabal, Ororbia), iragankor gisa ez ezik (bizi luzea iken zazun), iragangaitz gisa ere erabiltzen dena (estut iken [‘izan’] nai enperadore edo errege); cf. halaber CredCantabr: ukandu baitzen konzebiturik…, il eta orzi ukandu zen.[7]

Partizipioaren ondotik ere erabiltzen da (Leiz enzun ukhan baituzue, Tartas irabazi ukhen balu), eta baita era askotako esapideetan ere (Etxep dolu ukhen, Leiz guphida ukhan…). Izen bezala ere erabili izan da (Leiz ukhanaren arauez; Laphitz karrikaz karrika… ukhanak [‘emaitzak’] hartuz).

ukanduru ‘ukandun’; hapaxa: Oih [ukenduru negizu]; atzizkirako, cf. hogenduru, aiduru, eta, forma mugatuetatik ateratako -duri alomorfoarekin (cf. bürüa > buria), cf. obenduri, solasturi (ik. Morf §216-217).

ez-ukan (FedProp 1881 (ap. Duv) [ez ukhanak ere badu bere alderdi ona]), ukaile (JEtxep2 [irri batek… ukailea du aberasten, emailea biluzi gabe]), ukaitza (‘ondasun’: FedProp 1876-77 [nere ukhaitza guziak]; ukantza Laf; ukai- formarako, cf. emaitza), ukanarazi (Maister [konfidantxa handi bat ükhen erazi]), ukandun (Salab), ukangai (Intxpe [haien ükhengeia (Leiz partea)]), ukantsu (Leiz [ian badezagu ere, ez gara ukhansuago]).

► Lafonek (1952a: 73), Schuchardtekin batean (1923: 6), du- erroaren luzapentzat dauka ukan aditza, eduki/edugi bezalaxe. Protoforma *edukan izango litzateke (horren alde, cf. Land eta Lazarg eukaite aditz-izena; FHV 84), eta *eukan > ukan gertatuko zen gero.

Schuchardtek “ukan (mit Dativ)” dakar (1911a: 465), eta, daduka forma hizpide duela, “an ihm” erabilita parafraseatzen du, fr. “tenir à quelque chose”-rekin konparatuz (1919a: 157, 1. oh.). Baina goian ikusi bezala, ezin da jatorrirako -ka- batez mintzatu, Mitxelenak erakutsi baitzuen -o/-ko formetatik heldu direla -a/-ka modernoagoak. Gure ustez, *edukan partizipioa bera ere daduka bezalako forma jokatu berranalizatuetatik azaldu behar da (ik. goian eduki).[8]

Aldaerei dagokienez, ez dago argi nola azal litekeen uk(h)en aldaera uk(h)an-etik; izatekotan, asimilazioz azaldu behar da. Bokalen lekualdatzea gertatu bide da ekun-en (FHV 84, Lafon 1943: II 18); iken aldaera, berriz, *eiken-etik azaldu beharko da (< *e(d)uken; cf. eitzi, itzi, utzi, etab. < eutzi, FHV 100).

Ikun aldaera ekun-etik azaltzen da, lehen bokala itxita, cf. goian iduki, ituten (ez iken). Analogiaz sortuak dira ukandu, ukhetu modukoak, -tu partizipio marka emankorrarekin.

! ♦ heuragi (1571: Leiz). ■ Ekialdeko hitza. Aldaerak dira heuragi (Leiz) eta heuregi (Oih-ek Pouv-i bidalitako gutunean). Testuetan bakan ageri da: XX. mendeko autoreren bat (Mirande) kentzen badugu, Leiz eta Pouv-ek bakarrik badarabilte.

Alde batetik zenbatzaile zehaztugabe moduan ageri da (Leiz lekhu harrizuetara, non ezpaitzuten heuragi lurrik, “guère”); Oihenartek “beaucoup” itzulpenarekin aipatzen du, baita ere izen moduan (heuregia “abondance, foison”). Pouv-ek, bestalde, izenondo moduan dakar hiztegian (“content”) eta hala erabiltzen du liburuetan (orduan heuregiago izanen zare zure ixil egonaz).

Larramendik “verisímil” sarreran dakar, baina huts baten ondorioa izan daiteke.

heuragirik ez ukan (‘aspaldi ez izan’: Leiz [eia bazuenez heuragirik hil zela]).

► Hitzaren bigarren zatian -egi gehiegizkotasun atzizkia ikusten du Mitxelenak (1977b: 246, 2. oh.), zohegi eta zilegi hitzetan bezala (bigarren honetarako, hegi izena ikusi dugu guk, ik. han). Lehen zatiari dagokionez, aukera bat da eradun- proposatzea: *eradunegi > *eraduhegi > *erauhegi > *eurahegi > *heuraegi > heuragi/heuregi. Esanahiaren aldetik, gehiegizko edukitze batetik azaldu beharko genuke hitza. Pouv-en ‘kontent’ adiera ugaritasunak dakarren pozarekin lot daiteke, baina agian ez da baztertzekoa fr. heureux-ekin nahasi izana autoreak.

ugari (~1490: Garibai). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (bizk., gip., gnaf.); XX. mendean iparraldeko autore batzuek ere badarabilte (cf., gainera, ügaridantza (Egiategi), ugariki (Harr, Intxpe)). Ugari-z aparte, ugeri (bizk.), ubari (gip., gnaf.) eta ubiri (bizk.) aldaerak ageri dira.

Izenondo moduan, aditzondo moduan, zenbatzaile zehaztugabe moduan edo izen moduan erabiltzen da. Izenondo moduan, esanahiak dira ‘oparo, jori’ (Garibai andrea ugaria ta gorularia, Kardab orra nere pekatuen pagu osoa, ugaria), ‘maizko, arrunt’ (Mogel (lino mueta) a ugarijagua, au obiagua), ‘eskuzabal’ (Añib Jangoikoa beti da frankoa, ugaria, prestua, esku zabalekoa) eta ‘(langile) porrokatu’ (Azk (gip.)).

Aditzondo moduan esanahia da ‘erruz’ (Barrutia orrelako orazinoak zure aoan ugari, Kardab garia ugari bota, OñatEsk etxeko lan geiak… ainbat ugarien eta onduen egitea); askotan izen sintagma mugatu baten ondo-ondoan ageri da (Gerriko erremedioak ugari emanik, Uriarte karia ugari daguan lekuban); cf. behean izen sintagma mugagabearekiko egiturak.

Zenbatzaile zehaztugabe moduan ere ageri da (Etxag zer nai gauzatik lore ta belar / ugari dauka jardiñak, Beobide ikuste utsak eragiten zion negar ugari), batzuetan izenak partitibo atzizkia duelarik (JJMogel euki eban gogorazinoe edo pensamenturik ugari).

Izen moduan ere inoiz erabili izan da, genitiboaren ondoan beti (Larm gauza guzien ugaria dezu, TxAgir illearen ugaria!).

ugaldu Arrue; elkartu-eratorrietako ugal- formarekin cf. bazkari/bazkal-, euskara/euskal-, etab.; ugal- formak ez dira zaharrak, ik. jarraian ugaritu, eta honek ugari-ren izaera bigarrenkaria berresten du, hots, heuragi-tik datorrelako ideia indartzen; eredu zaharren analogiaz sortuak bide dira ugal- formak. / ugaritu Larm (ala euskera bide batez edertzen ta ugaritzen da).

ugaride “esplendidez”, “fecundidad” Larm; atzizki berarekin, cf. Larramendiren beraren irioide.

ugariez “infecundidad” Larm; “infecundo” Larm; cf. orobat Larm zuhurrezta (zur-) “imprudencia”, eta ezeztapenaren erabilera honen tradiziozko adibideetarako, cf. Lazarg ederrez, ik. gauzaez.

ugarizta “facundia” Larm; atzizki berarekin itxuraz, cf. Larm bikezta “pega de pez”, bidumezta “propagación”, senezta “simbolización”, salgaizta “impostura”, garaizta “debelación” etab.; interesgarriak dira azken biak, salgaitza eta garaitza aldaeran ageri direlako geroago, cf. ugaritza; alabaina, zaila da -tza atzizkiaren aldaera izatea, eta agian -z-ta (cf. elezta, sarizta…) bukaeraren espezializazio bat dugu bertan.

ugalka (Elizdo), ugalketa (Ibiñ), ugalmen (“fecundidad” Azk (gip.)), ugariagotu (Eguzk), ugariarazi (ugaltarazi Lizardi; ugaldu-arazi Lizardi; ugaritu-erazi EAEg), ugaridantza (‘ugaritasun’: Egiategi), ugaridun (Zaitegi [bekaitz ugaridun bizitza]), ugarigabe (ugaribage “infecundo” Larm; “infecundidad” Larm), ugarigarri (Harr [sakramentua graziaren emole edo ugarigarria da]), ugariki (Harr [gizon aberats baten alhorrak ekharri zuen ugariki]), ugarikor (Uriarte [ez da izango zure lurrean andre ugarikor ez danik]; ugalkor Azk (bizk.), Lizardi), ugariro (Larm, Munibe), ugaritasun (“abundancia” Larm, Mogel; “fecundidad” Larm, Iturz; ‘ugalketa’: ErleGob), ugaritsu (Larm, Izt), ugaritxo (Etxeita), ugaritza (“facundia” Añib; cf. ugarizta), ugaritze (Lizardi), ugarixeago (AgirAst [gauz oek berak ugarixeago azaltzea]).

Heuragi-ren metatesiz azal daiteke, -eu- > -u- diptongoaren bakuntzearekin (FHV 99): heuragi > *huragi > ugari. Esanahietan, ‘oparo, jori’ dago jatorrizkotik hurbilen, eta oinarrizko horren zabaltzez ditugu ‘maizko, arrunt’ batetik eta ‘eskuzabal’ eta ‘(langile) porrokatu’ bestetik.

! jaun (956: CartValp [Iaunso];[9] jain 1569: NafAgir (erronk.), baina ik. behean Jainteyn). ■ Hitz orokorra. Jaun da forma zabalduena; jain erronkarieraz aurkitzen da jad. XVI. mendean (euskalki horretan badira jein eta jin ere); xaun Pirinioetako euskalkietan agertzen da.[10] Elkartu-eratorrietako jau- eta jaur- formez, ik. Erdi Arokoak.

Esanahi orokorraz gainera (RS jaunak asko daude, geiago bear daude, Etxep Ieinkoa iaun den gauza ororen zu zirade andere, Beriain beren buruen iaun [‘jabe’]), oso maiz ageri da trataera gisa izen baten aurretik edo ondoren: cf., jad. Erdi Aroan, Iaun Azari, Abendaño Jaun Peru Abendañokok esala, etab.; kondestable jauna (NafKondest), iaun errege (Etxep). Jainkoaz esana ere oso ohikoa da (ZalbGut Jaunatizula egun hon, EtxZib Iaunaren beldurrean; cf. jaungoiko); inoiz senarra ere adierazten du (Lazarg amaeka ilabete / neure jauna goza nezan; cf. OihAtsot senar duenak iaun du).

□ Erdi Aroan ugari agertzen da pertsona izenen lehen osagai moduan (cf. halaber and(e)re): Iaun Azari (DocArtaj ~1103), Jaun Tellu de Forniellu (DocLeire ~1108), Iaun Sanz, et Iaun Lope (SMillán 1147), Jaun Errande (CenBNav ~1412), Jaun Lope Asteri Arangainna (ArchSalvatIII 1454), etab.

Dokumentu batzuetan jau ageri da: Iau Azari, Iau Orti (~1110 DocArtaj),[11] Jau Dommicu (ColIrach 1247), jausoroa (SMig 1359). Elkartu eta eratorri batzuetan jaur- forma ere agertzen da: cf. jad. Iaureguiaga (DocLeire 1071), Jaurbaracea (ColIrach 1258), (bustaliza) Jaurmendi Aurdequia (ColRonces 1300).

Elkartuetako bigarren osagai gisa, cf. Domingo Echayuna (LibRub xiii. m.), el echaiaun (FuerGNav xiii.-xiv. m.), etab. Aipagarria da Olajahunliçardia (ArchZest 1479; hiru aldiz), baina ez dago argi <h>-k hasperena adieraz lezakeen ala hiatoa gehienez ere.

Zuberoako Jaunceinh, Jaunceynh, Jaunteynh… (CenSoul 1377) jaun-ekin lotu izan dira; -ai- duen aldaera ere badago Urdiñarben, Salle de Jainteyn (OnomNord 1382; jaucteyn ere ageri da), -au-rekin lehenago, cf. Bergonium Lupum de Jaunte (CartDax ~1058), editorearen arabera gaizki kopiatua bada ere.

Hitzaren adibidetzat jo izan da XI.-XII. mendeko Abadiñoko idazkun bat, iavninco irakurri izan dena; baina bestelako irakurketa bat egiten du Azkaratek (1985), eta nuninco irakurtzen.

Iberierazko m. iunius iaurbeles (Florejacs, Lleida) hitzaren lekukotzat hartu izan da —‘jaun beltz’ litzateke—, baina laur- irakur daitekeela ohartarazten du Gorrotxategik (1993: 634).

◊ Bearnora joaten ziren zerbitzari euskaldunek maiz erabiltzen omen zuten hitza, eta bearnesak yauna hitza mailegatu zuen euskaldunak izendatzeko (LespyR s.v.; FEW 14, 655a); cf. Arabako erd. mótil ‘(Bizkaiko edo Gipuzkoako) mutil euskaldun’.

jaun eta jabe hedadura handiko esapidea: Etxep (bere iaun eta iabe Bernard Leheteri); XV. mendetik hasita, badira gaztelaniaz ere dueño e señor eta señor e dueño kolokazioen adibideak, CORDE datu-basearen arabera.

jauntxo ‘handiki’; hego-mendebaldean erabilia: Larm (ta andik ona egiña nago Jauntxo guziak adiña); hastapenetik ageri da lexikalizatua, cf. Larramendiren beraren “déjenme ahora zumbarme algo con nuestros andikis y jauntxos de Guipúzcoa”, haren Corografía-n.

jaunzor zerga baten izena; cf. “pecha que llaman jaunzorra” (LéxNavI 1659).

jauregi hitz orokorra: Zalgiz; jaun + -(t)egi, cf. goian Iaureguiaga.

jauretsi Oih (Iainkotan bat huts iauretsak); jaun + etsi.

jaun-and(e)re (ez sing.: Leiz), jaundu (‘jaun bihurtu’: OihAtsot [bilauna jaunturik]; ‘gain hartu, nagusitu’: EtxZib [egidazu grazia / ez iauntzeko tristezia]), jauneria (Jntegi), jaunkeria (Duv), jaunskil(a) (Hbarren; atzizkirako, cf. andereskila, haurskila, etab.-etako -skila, mespretxuzko balioarekin, ik. Morf §309), jauntasun (EtxZib [eman ziñoen Adami iauntasuna / lar abrea manatzeko]), jauntto (Goihetxe), jauntza (Mburu), jaur-gehien (Oih), jaurgoa (‘jauntasun, nagusitasun’: Leiz [herioaren iaurgoá]; ondoko lekukotasunak Leizarragaren zordun dira). Cf. aitajaun, apetxaun, artxaun, basajaun, etxejaun, ibarjaun, olajaun

► Aditzetan agertu ohi denarekin (jakin, joan…) konparatzen du Mitxelenak hitzaren hastapeneko j-, eta iradokitzen horietako e- aurrizki bera egon zitekeela (cf. e-gon, e-ginFHV 168); honek *eaun protoforma suposatuko luke. Jatorrian partizipioa dela uste du Traskek (s.v.), eta “exalted” moduko adiera ikusten du jatorrian, baina ez dago argi zergatik.

Mitxelenak eta Traskek iradokitzen duten aditz izaera aitortuta, eta bokalarteko -d- gal daitekeela aintzat hartuta, *e-da-dun berreraikitzeko aukera azter daiteke (Lakarra 2006a: 577): *edun-eko *dun erroa genuke horrela, CVC egiturakoa, eta aditz jokatuetako aspektu burutugabearen markarekin lot daiteke -da- artizkia (xehetasunetarako, ik. han, s.v. adar). Esanahiaren aldetik, ‘daukana’ edo litzateke, jaun izatea edukitzearekin edo aberastasunarekin lotuta. Hipotesi honetan, onartu beharko dugu erabat lexikalizatu dela aditza, jatorrizko kategoria galduta.

Ohartzekoa da zub. jaun izatea (baina ik. behean Jainteyn), ez erronkarieraz dugun jain; -au- > -ai- ez gertatzea hastapeneko j-ri egotzi izan zaio: cf. zub. gai, gaiza baina jaunts, jauz (FHV 94, 490). Baina orobat pentsa liteke aski berriki arte -au- ez zela diptongo, eta tarteko kontsonanteren bat egon zitekeela (ik. halaber FHV 417, 19. oh.); kontsonante hau -d- litzateke arestiko hipotesiaren arabera, baina -d-ren galera hain orokorra izatea bitxia da; -h- izatea ez da baztertzekoa (cf. agian Erdi Aroko Olajahunliçardia), eta hirugarren silaban modu erregularrean galduko zen (FHV 215); hala balitz ere, ez legoke argi ehun2 partizipioarekin loturarik leukakeen.

Elkartu-eratorrietako jaun/jaur- txandakatzerako, cf. oihan/oiharbide, egun/eguraldi etab. (FHV 309). Mitxelenari iruditzen zaio jau aldaera ondoko hitza bokalez hasten denean gertatzen dela (1969b: 50, 49. oh.), baina cf. Erdi Aroko Jau Dommicu.

jabe (1454 b.l.: MLastur; jaube ~1496: RS; iaba 1656: Kapan). ■ Hitz orokorra. Jaube forma bizk. testuetan ageri da, baina ez guztietan (adib., Kapanagak ez darabil eta Añibarrok ere ez beti); Arabarako, cf. Land, Lazarg jabe. Aezkoa eta Zaraitzuko testuetan xabe dago.

Esanahi historiko nagusiaz gainera (MLastur gilza porra andiaen jabe zan), ‘ahaide’ moduan aurki liteke Etxahunengan (adib. jabek fraudaz bost etxalte ditazie ebatsi); cf. agian Lazarg neure aide jabe prenzipal bat, eta ik. behean jabego eta jabetu eta agian EtxSar jabegabe. Bestalde, Xarlem-en ‘libre, bere buruaren jabe’ adierarekin agertzen da (egizü plazer düzüna, / jabe zirate zihaur); posesiboarekin, buru gabe ere, ohikoagoa da (Kapan zerren direan eureen iaba, Kardab batzuek beren jabe dira). Oharmenarekin lotutako adieretarako, ik. behean jabe egin eta jabetu.

jabeandre “dueña, señora” Land; hiztegigile berarengan, cf. apaezandrea “manceba o amiga”, danzadoreandrea “danzadora”, juduandrea “judía”.

jabetu ‘lagundu, defendatu’: Leiz (iabetu izan zaikun Iauna); ‘ohartu, konturatu’: Ax (enzunez gero eta entzunari iabeturik); ‘jabe egin’: Pouv, Xurio (adiera honetan orokorra da); ‘ahaidetu’: Azk (zub.); esanahiez denaz bezainbatean, ‘lagundu, defendatu’ adierarako pentsatu beharra dago zerbaiten jaun edo jabeak bere jabetzarekiko duen betebeharrean; ‘ohartu, konturatu’ adierarako, berriz, zentzu metaforikoan ulertu behar da ‘zerbaiten jabe egin’ ← ‘zerbait barneratu’ bilakaera, eta paralelo egokia da gazt. hacerse cargo, zeinak ‘zerbaiten ardura hartu’ eta ‘ohartu’ esanahiak dituen.

jabe egin (Leiz [hura egiten zuelarik gauza guzién iabe]; ‘kasu egin, arreta jarri’: frBart [ez aren berbai jaube egin]), jabegabe (EtxSar [zurtz triste jabegabeak]), jabegai (BurgDot [zeruaren jabegai, primo edo heredero]), jabego (Duv, Oxobi; “parentesco de afinidad” Azk), jabekuntza (FedProp 1901 [lekhu hartaz… egin zuen jabekuntza]), jabetasun (Pouv, Xurio [iabetasuna eta posesionea]; Larm, Mogel [egieban gizona, ta oni emoeutsan jaubetasun ta esku osoa]), jabetza (Izt). Cf. ardi-jabe, burujabe, etxejabe, jaun eta jabe, lur-jabe, ontzi-jabe

► Itxura guztien arabera, jaun da hitzaren lehen osagaia, mendeb. jaube-k salatzen duen bezala. Bigarren osagaia -be izan liteke (cf. seme [< *sen-be], eta agian ume), baina ez dago argi zein den bere esanahia. Formari dagokionez, pentsatu beharko genuke jau- formaren gainean egin dela eratorpena, cf. Erdi Aroko Iau Azari, Iau Orti, Jau Dommicu, etab.; eguberri-n bezalaxe, cf. orobat Jaubide (Mitxelena 19733: 27); -au- diptongoaren soiltzerako, berriz, cf. aulki/alki (FHV 95).

Esanahiaren aldetik, hipotesi honek aukera ematen du hobeki ulertzeko hitzaren ‘ahaide’ adiera, seme eta ume-rekin konparatzen baita. Xehetasunak ez daude argi, baina pentsa daiteke, zenbait kasutan bederen, ‘ahaide’ eta ‘(elkarren) jabe’ adierak ez daudela elkarrengandik oso urruti: gurasoen eta seme-alaben harremanarena izan daiteke aipagarriena.[12]

Erabat bestelako hipotesia da, jaun-en superlatibo zahar bat ikustea, -e genitibo arkaikoarekin: *jaune > *jau.e > ja(u)be moduko zerbait litzateke bilakaera, atzeko bokala kontsonantizatuta eta, era berean, gordeta; honen paralelo formal betea litzateke hon/hobe bikotea, zeinetan egiantzekoa den bata bestearen superlatibo gisa hartzea. Esanahiaren aldetik, ‘(jaunetan) jaunena’ moduko zerbaitetan pentsatuko genuke. Hipotesi honetan, bistan denez, ezin da -be osagaiaren bidetik jo ‘ahaide’ adiera azaltzeko, eta bestelako bideetan pentsatu beharko da (ik. goian ‘ahaide’ eta ‘(elkarren) jabe’ adierez esandakoa).

Mendeb. jaba-k azalpen ezaguna du (cf. labe/laba, erle/erla; FHV 128); orobat ekialdeko xabe-k (cf. xakin, xin; FHV 170).

jaundone (Jaun done ~1490: GaribAtsot; jandone ~1580: Lazarg). ■ Santu batzuen —eskuarki, tradizio handiena dutenen— izenari aurretik jartzen zaion titulua: GaribAtsot Jaun done Martinen zaldiari, oloa emon ez, Lazarg Jandoneanez Bautistea, ibid. Jandone Peria, Materra Iondone Paulo, Beriain Iaun done Mikel, EtxZib Iaun doni Ioanes, Belap Jondane Johane batista, Maister Jundane Phaule… Aldaera ugari ditu; iparraldean -doni formak nagusitzen dira XVIII. mendetik aurrera.

Jaundone Jakueko maskor (‘erromes maskor’: INabig [Iondoni Iakuako maskorrak bezalakoak]), Jaundone Joane lili (“Ion-dane Iuane lilia, lis” Harr; cf. Andredena Mari lili), Jaundone Salbatore (‘Igokunde egun’: EtxZib).

Jaun + done (< errom. dom’ne < domine ‘jaun’) dira osagaiak; cf. APicaud “sanctum Iacobum [uocant] Iaona domne Iacue”.

jaungoiko (jangoiko xiv. m.: PNoster; iaungoiko ~1496: RS; jaingoiko ~1500: FrantzOrd; iengoiko 1545: Etxep (+ ian-); jangeiko 1569: NafAgir (erronk. [+ jangoi-]); ja(i)ngoko 1576: NavIntel; iongoiko 1627: EtxZib). ■ Hitz zabaldua (ik. jainko). Zuberoan ia ez dago hitzaren aztarnarik (Leizarragak ere ez darabil); badirudi, jainko zahar eta orokorra izanari lehia eginez, hego-mendebaldetik zabaldua dela (hor da historikoki gehienbat erabiltzen), hizkuntzaren eremu osoa harrapatzera sekula iritsi gabe.

Jaungoiko da forma zabalduena, eta, ondoren, jangoiko (jad. PNoster xiv. m.); jaingoiko dago goian aipatutako FrantzOrd-eko adibidean eta Urdanozko XVII. mendeko testu batean; jaingoko eta jangoko Azpirotzen 1576an; jongoiko Etxeberri Ziburukoak eta Gasteluzarrek darabilte; -geiko-dun formak Erronkariko testuetan aurkitzen dira batik bat (jad. XVI. mendean).

Jaungoiko eta jainko-ren baterako erabileraz eta erronk. xinko/jangeiko-k dakarkigun argitasunaz, ik. jainko; bestalde, izen arruntaren izaeraz han esanak orobat balio du jaungoiko-rentzat.

Berezko esanahiaz gainera, odolki mota batzuk izendatzeko ere erabili izan da bizk.-gip. eremuan.

◊ Euskal eremutik kanpo, Ourenseko zorrotzaileen arteko hizketa-moduan (San)queicoa erabili izan da (Mitxelena 1953a: 474).

jaungoikoarrengo ‘eskale’: Añib (honen hiztegian bakarrik ageri da); “Jaungoikoarren” (eskean) dabilena, cf. gazt. pordiosero.

jaungoikoilo ‘tximeleta’: Bonap/Azk (aezk., zar.); cf., esanahi berarekin, sorgin-oilo.

jaungoikoaren atzamar (‘ahuntz-hosto’: Elexp (bizk.)), jaungoikoaren deiko (‘eskale’: Mogel), jaungoikoaren gerriko/paxa/zubi (‘ortzadar’: Bonap/Azk/Bähr/Ondarra… (gip., gnaf., zar.)), jaungoikoaren izeneko (‘eskale’: Beobide), jaungoikoaren mandatari (‘tximeleta’: Azk… (bizk., gip., gnaf.); cf., esanahi berarekin, sorgin-mandatari), jaungoikoaren oilo (‘tximeleta’: Bonap/Azk (gnaf., bazt.); ik. behean jaungoikoilo), jaungoikogabe (Añib; -ko frBart [nai moruak, nai jentilak, nai Jaungoiko bagakuak]), jaungoikotar (Larm, Mburu), jaungoikotasun (EtxZib [bat da iongoikotasuna]), jaungoikoti (Kardab [anima jaungoikoti… bat]), jaungoikotu (Mogel), jaungoikotxo (ArreseB), jaungoikoz (“zori onean” Azk: frBart [zeinbat ezkontza galduten ditubee miin gaistuak, Jaungoikoz egingo zirianak?]), jaungoikozale (Mogel [deboto ta Jangoiko zaleak]), jaungoikozko (EtxZib), jaungoikoztatu (Lizarg [komuniónean santifikatzen dire, ta… Jangoikostátzen]). Cf. alajaungoikoa.

► Hitzaren osaera agerikoa da: jaun + goiko. Jain- aldaera bigarren osagaiko -oi- diptongoaren eraginez azaldu izan da (Gavel 1921: 76-77); jen- aldaera badirudi tarteko jein- baten bidez azaldu behar dela. Jan- eta jon- aldaera monoptongatuetarako, cf. jaube/jabe, arrau(l)tze/arroltze, etab. (FHV 95-98). Bestalde, erronk. jangeiko-n dugun -oi- > -ei- bilakaera ez da arrunta (FHV 106). Hitzaren hastapeneko j- hotsaren [x] ahoskatzearen hedaduraz, ik. FHV 170.

Hitz honen eta jainko-ren arteko harremanaz eztabaida izan da, eta zenbaitek jaungoiko dute oinarrizko formatzat, jainko bertatik eratorriz; cf., besteak beste, Gavel bera. Honen aurkakoa dirudi jainko-ren orokortasunak, eta ziur aski hobe da pentsatzea jaungoiko berriagoa dela. Urquijoren ustez (Garate 1932: 141), aldiz, herri-etimologiaz sortua litzateke jaungoiko, jainko-tik abiaturik. Gogoan hartzekoa da jainko-z gainera, jaun soila erabilia izan dela Jainko Bakarra izendatzeko (jad. 1415eko Jaunatizula egun hon / abarion): jaun horri zehaztapen bat —goiko— gehiturik sortuko zen jaungoiko (cf. jaun zeruko, aski erabilia izan dena —jad. Lazarragagan—, nahiz ez iritsi lexikalizatzera jaun-goiko bezala; In Excelsis Deo-n oinarrituriko kalkoaren aukera aipatzen du Urquijok berak, baina ez dirudi beharrezkoa).

! jaurri. ■ Bizk. hitza (Azk); gip. testuetan ere ageri da. Jaurridu partizipioa ere jaso da. Zenbait eratorritan (jaurle, jaurlari…) ageri da gehienik.

Aditz moduan eta izen moduan erabiltzen da. Aditz moduan, Azkuek ematen dizkion itzulpenak dira “patrocinar, gobernar, defender, amparar” (KIkBizk eleiz-barrutia jaurri ta zaintzeko) eta “corresponder, caber en suerte” (bizk. senar onak jaurri jakezan).

Izen moduan, Azkueren arabera, “tutor, defensor” da (Azk Ezale 1897 nik neure iaurritzat eta iagolatzat… Done Iose artu gura dot), baita ere “allegado por parentesco o afinidad”; hauez gain, badaude “pupilo” (Bera) eta ‘ministro’ (ForuAB Aurrerakunde-Jaurrija eskubidiaz gelditxen da).

jaurkera (Eguzk [iru jaurkera edo gobernu-klase]), jaurkintza (‘gobernu’: Otxol), jaurlari (‘gobernadore’: BeraLzM, Garit), jaurlaritza (EAEg [Euzkadiko Jaurlaritzaren Lendakaritza]), jaurle (TomAgir), jaurri-aldi (“regencia” BeraLzM; iaurraldi Ibiñ), jaurribide (‘autonomia’: ForuAG; jaurbide BeraLzM, EuskEsn 1920), jaurridi (‘gobernu’: Zink), jaurriko komisio (ForuAG), jaurritza (‘gobernu’: Zink), jaursail (“comisión tutelar” Euskera 1919-1920), jaurtza (“ministerio” ForuAB).

Jaun-en elkartu-eratorrietako jaur- formaren gainean osatua dela diote AgudTov-ek (s.v.); pentsatzekoa da -i partizipioa dakustela bertan. Esanahi etimologikoa ‘jaun egin’ litzateke, eta jaunari dagozkionak dira ‘sustatu, gobernatu, babestu…’; erabilera metaforikoa genuke ‘egokitu, suertatu’ adieran. ‘Maizter’-en esanahiak ekar daitezke gogora “pupilo” eta “tutor, defensor”, ‘ministro’ itxuraz kontraesankorrak esplikatzeko.

Eragozpena da -i partizipio marka erabiltzea itxuraz berria den aditz batean, batez ere aintzat hartzen badugu eratorrietan erabiltzen dela gehienik eta litekeena dela horietarik sortu izana. Horretaz gain, ohargarria da dardarkari anizkunaren gainean osatua izatea; hau ere berritasun adierazle baino ezin izan daiteke, eta are nabarmenago uzten du aditzaren etorkia: gure ustez, Azkuek berak sorturiko forma da, elkartu-eratorrietako jaur- formaren gainean.


[1] Antzeko proposamena egin zigun noizbait de Rijkek berak ahoz.
[2] Esanahiaren aldetik “baliokide” izanik ere, eta antz formala gorabehera, jatorri erromantzekoa da ziur aski -duru/-duri atzizkia (cf. ogenduru, Mitxelena 19733: 79).
[3] Gaiaren korapilatsuaren adierazgarri, ik. Schuchardt (1893a: 27-46) eta Lafon (1943: I 392-398, II 14-18), non, besteak beste, -ki/-gi atzizk. (cf. ebaki, eduki…) eta datibo-aurreko -i-/-ki- osagaiek (cf. datorkit, zaio etab., zako, zaika…) zerikusirik ez dutela esaten den.
[4] Oihenarten hitzeraduki-rekiko lotura ez da argia, Leizarragak usu baitarabil itzeradoki.
[5] Zubereraz izan ezik, -i- erroko adizkiekin aldizkatzen dira; hauek nagusi dira hirugarren pertsonako objektukoetan: dio, diotza, etab. Bestalde, gipuzkerazko testuetan objektu pluraleko adizkiak bakarrik agertzen dira; ik. adibidez OArin barkatuko dirauztazula ofensa guztiak, eta emango didazula zeure grazia.
[6] Lapurdiko XVI. mendeko gutun batean ere uketu ageri da: ni uketu (‘izan’) naizen parte otan (EspGut ~1597). Cf., bestalde, zenbait gnaf. puntutako -ketu/-katu ohiturazko atzizkia, iragankorrekin zein irangaitzekin ageri dena (ibiliketu naiz ‘ibili izan naiz’, ikusiketu dut ‘ikusi izan dut’…); uketu/ukatu-rekin lot litekeela dirudi.
[7] Larramendik, Harrietek (lehen ere Baionan ukhana niz) eta Azkuek ere jasotzen dute ukan-en erabilera iragangaitza, eta XX. mendean ere bada adibiderik (Zerb ez da beraz harritu behar Azkainen ere ukan bada Jean Baigorri bat). Paralelo moduan, cf. gazt. ha habido moduko inpertsonalak, etimologikoki “se ha tenido” edo.
[8] Bestela dio Schuchardtek (1923: 16), eta eduki-ren aldaeratzat du *edukan forma.
[9] Bada Iauncti izena ere, sancti-ren eraginarekin agian (SMillán 800; cf. Iaundi ~1084an). Iaunti abba ere bada (ColAlbeld 924, ColRioja 972). Adibide fidagarriak balira hitzaren lehen lekukotasunaren data aurreratuko lukete.
[10] Ahoskeraren gorabeherez, cf. Azkueren ohar hau: “es muy curioso lo que sucede en BN-s [zaraitzueraz] con esta palabra: en el catecismo dicen ez Jauna, bai Jauna y en la conversación ordinaria se valen de bai xona, etxauna”; gnaf. eta bizk. eremuko leku askotan ere gertatzen da /x/-ren zabaltze hori (ik. FHV 170).
[11] Berez, Lau agertzen da ~1110eko agirian, baina Iau dugu ondoko 1111koetan.
[12] Bährek, ahaidetasun hitzak hizpide dituela, nerabe eta mirabe hitzetako -be amaierarekin konparatzen du jabe-rena ere; beste zenbait hitz ere —haurhabe, alabe— eztabaidan sartzen ditu (1935: 15-17).

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper