Hiztegia - EHHE

001 Abade [6]

abadesa

abatei

- etxe-abade

- apate

- apat

001a Abadia [2]

- apatia

002 Abagadaune [2]

abagadaldi

003 Abar [14]

abar

abareta

abarrean

abartegi

abartu

abaritz (!)

abaro (!)

abarrakitu

harrabots

zabar

arba (!)

arbazta

zarba

zarbazta

004 Abendu [1]

005a Aberats [3]

aberasgarri

aberatsi

005 Abere [8]

abelbide

abeldun

abeletxe

abelgorri

abelodi

abeltegi

abere mutu

006 Abuztu [2]

abuztua egin

007 Adar [17]

adabegi

adaburu

adakin

adaje

adalko

adantzu

adapo

adar-makur

adarnatu

adarra jo

adazu

addar

adegi

adondo

adaki

adakitu

007a Adareta [1]

134a Adats [1]

008 Aditu [10]

adikune

adila

adilari

adimen/adimendu

adiunde

adi

adibide

aditz

aiurri (!)

009 Agur [8]

agur egin

agur eta erdi

agurgarri

agur-magur

agurmaria

agurreria

agurztatu

010 Ahaide [5]

ahaikatu

ahaiko

ahaide nagusi

ahaidetasun

011 Aho [17]

ahakan

aharantza

ahats

aheri(a)

aho-handi

ahomenta

ahopil(o)

ahozabal

ahuspe

ahaire

ahakar

ahapaldi

aharra (!)

aharrausi

ahobizar

ahots

012 Ahul [2]

ahuleria/ahulkeria

- arol

013 Ahutz [3]

ahutzetako

auzka

014 Aingeru [3]

aingeru begirale

aingeruzko

015 Aita [28]

aita

aitabisaba

aitaborze

aita handi

aitaizun

aitaki

aitama

aitanditxarko

aitarren seme

aitasaba

aitaso

aitaxo

aitso

attitto

aitabitxi

aitader

aita izan

aitano/aitane

aitaren

aitona

aitonume

aitoren/-onen seme/alaba

aitaonenseme etxe

- Aitor

aitatu

aipatu

aipagarri

aipu

016 Aizkora [5]

aizkolgile

aizkolta

aizkoratu

aizkolari

017 Alhatu [20]

alhatu

alamentu

alarazi

alha

alagura

halatu

hala

alamarka

albide

aliri

alhaba (!)

alabaizun

alabasasi

alabasazan

alabaso

alabatxo

alabatzako

arralaba

alababitxi

alabaeder

018 Alkate [3]

auzo-alkate

alkatez

019 Ama [21]

amabisaba

amaborze

ama handi

amaizun

amama

amanditxarko

amandre

amañi

amasaba

amaso

amatto

amaxo

amazulo

amiña

amabitxi

ama(n)der

amona

amona mantagorri

ama birjina

amaginarreba

020 Amets [2]

ametseta

021 Anaia [4]

anaiaizun

anaiatxo

anaitzako

anaidi

022 And(e)re [7]

anddereder

anderauren

andrakilla

andreki

Andre Maria

andredena

023 Antsia [2]

antsikabe

024 Apal [6]

apalategi

- apala

- balda

zapal

zapalda

025 Apez/Apaiz [5]

apex-seme

apezetxe

apeztegi

apex

134b Arrats [7]

arrastegi

arrasti

arrats-hegi

arrastiri

arratsalde

arratsaldi

026 Ate [22]

ate

atalase

ataposta

atarte

ate-buru

atetila

atetzar

atezain

atondo

- at

- athendustatü

- atamüstatü

ataide

ataka

atera

atari

atalmendatu

atalondo

- ari

atal (!)

txatal

zatal

027 Azal [21]

azal

azalatu

azaldatu

azalde

azaldor

azaleratu

zalauts

zaldar (!)

zail (!)

zaldi (!)

zaldi-buztan

zaltzain

zaldizko/zaldiko

zalgurdi

zaldun

zaldunaketa

zaldun-aratuste

zaldunbide

zaldun-buruzagi

zaldunde

zalduneria

028 Babes [1]

035a Bagai [1]

035b Bakant [2]

- bagant

029 Bake [3]

bakea egin

bakeoso

baketan

030 Baldin [7]

baldinba

baldinbere

baldinde

baldinetan

baldinetaria

baldintza

031 Balea [4]

balenarri

baleazale

- lumera

032 Baratu [36]

♦♦ baratu/paratu

- parada

baratz

baratxa

baratxu

baraxtu1/baraxtu2

baratxe

maratz

baratze (!)

baratxuri (!)

♦♦ bare1

nare

bare2 (!)

baraistu (!)

barakarro

barakuilu

barakuilora

barakurrilo

baranga

baraskoil

baraxixa

barekarakoil

barekurkuilu

barekurlo

baresbarakila

bareskurlo

baretximar

marakilo

barraskilo

bare3 (!)

bareak heldu

bare-handi

♦♦ bazkari

bazkarite

bazkarraldo

bazkaldu

033 Barkatu [6]

barkagarri

barkamenduskatu

barkazio

barkamen/barkamendu

barka eskatu

034 Barren [36]

barren

barrena

barrendegi

- barbildu

- barga

barrandatu

- barrandan

barne

barna

barrun

barruna

barrunbe

- barrundatu

barru

barruti

- barruki

barro

barre (!)

barregarri

bartz (!)

barzi (!)

bazpi

baso (!)

basagizon

basahiri

basajaun

basamortu

basarte

basetxe

basakaran

basurde

basaka

basoi

basa

baserri

baserritar

035 Bat [47]

bat

baka

baku

bakun

bakura

baño

baten bat

bateo

bate(t)an

batto

batu

batxo

batza

batzandu

batzu

bana

banaborratu

batzarre

bakan

bakandatu

bakandu

bakar

bakoitz

bedera

batbedera

bederakar

bederatzi

bederatzi hogei

bederik

bederen

ezperen

ezpererik

ezperetanik

bete

betegin

beteginzarre

ipete (!)

beti (!)

betibizi

betidanik

betan

bet-betan

gabe

gabezia

gabeko

gaberik

- barik

036 Bazka [4]

- mazka

- barrabaska

bazkatu

034a Bazter [2]

bazterretxe

037 Bedeinkatu [3]

bedeinkazio

bedeinku

038 Begi [30]

begi-belar

begiko

begiluze

begitandu

begitaune

begitazio

begite

begi-urdin

begizko

begizta

begiztatu

begizto

bekain

bekar

bekarai

bekatxo

bekoz/bekoz beko (!)

bekozko (!)

bekurunde

betezpal

betor

betortz

txibista

begi-nini

begitarte

begitartos

bekaitz

letagin

bekoki

039 Begiratu [5]

begirada

begirale

begiratzaile

begira

040 Behatu [8]

behako

beha

beharri

beharrazaldeko

beharri-belar

beharrondoko

belarrimotz

039a Beila [1]

041 Beltz [14]

beltz

beltx

beltzaran

beltzune

belztura

beltzurda

beltzuri (!)

bele

belabeltz

belapika

belatxiko

belaxaga

belatxinga

belatz

042a Belu [3]

belubegi

belumendu

042 Berandu [5]

berantarbi

berantu

berandatu

043 Berna [13]

♦♦ berna

bernadaka

bernazain

pernazkaka

bernazaki

hezur (!)

hezueri

hezurberritu

♦♦ belaun (!)

belaunaldi

belaunikatu

belaunika

belauniko

039b Bigira [1]

044 Bizi [18]

bixika

bizigarri

bizikide

bizinahi

bizio

bizitore

bizitza

bitxi

bitxidun

bitxilore

bitxikeria/bitxitasun

pitxikula

bizkor

piztu

arrapiztu

berpiztu

pizgarri

045 Borda [4]

bordaldu

bordari

bordariar

046 Bortitz [2]

bortizkeria/bortiztasun

047 Bortz/bost [22]

boskoitz

bosnotz

bostarri/bostarrika

bostoñaza (!)

bost-oilo

-bo

borobil

zazpi (!)

zazpi hankako atsoa

zazpi izarrak

zazpi lapurrak

zazpi-sugate

zazpi txitoak

zazporri

hogei (!)

berrogei

hogeiarte

hogeieratan

hogeietan

hogeitak/hogeitakaz/

hogeitaz

hogeita lau oreneko

048 Boz [11]

boz

boz apal

boz batez

boz nagusi

bozka

poz (!)

bozgune

pozarren

pozgatu

pozik

bozkario

049 Damu [4]

dametsi

damuari

damurik

050a Deitoratu [2]

deitore

050 Deitu [12]

deitura

dei

deiagora

deidura

deietan

deiez

deiadar

deiadar egin

deiadarren

deiadarroso

deitatu

051 Dolu [3]

dolamen

dolu ukan

052 Dorre [1]

053 Eban [15]

eban/ebaki

ebaki-belar

ebatune

epai-

epai

epail

epaile

epain

epaipide

epaite

epe

epatu

erabaki

hebain

ebatsi (!)

054 Ebatzi [2]

irabazi

055 Edan [16]

edan

edabe

edalontzi

edari

edateko

edatun

edaran

ardo/arno

ardanaska

ardanbusti

ardandegi

ardantze

arno-bustiño

- ardanburu

- ardangrina

mahatsardo

056 Eder [7]

edergailu

edergarri

ederretsi

ederrez

edertaratu

ederto

057 *Edin [26]

♦♦ *edin

-di

-din

jin

ediren/idoro

edireitze

jaiki

eraiki

jaio

jaiotari

jaiotza

jarraiki/jarraitu/jarrain

jarraika

jarraikai

jarrai

jarraio

♦♦ erion (!)

irion

irigoan

irioide

jario

darion

herio

heriotza

arerio (!)

anuerioak (!)

058 *Edun [29]

*edun

-dun

eduki

eraduki

*eradun

erauki

ukan

ukanduru

- ituten

heuragi (!)

ugari

ugaldu/ugaritu

ugaride

ugariez

ugarizta

jaun (!)

jaun eta jabe

jauntxo

jaunzor

jauregi

jauretsi

jabe

jabeandre

jabetu

jaundone

jaungoiko

jaungoikoarrengo

jaungoikoilo

jaurri (!)

059 Egosi [2]

ekosari

060 Egotzi [19]

ekoitzi

ekoizle

ekoizpen

eragotzi

eragozka

erauzi

erauzkin

jauzi

jauzkeiri

jauzketa

jauzki

jauzkidatu

jauzteka

jauzteketa

jauztikalari

jauzteko

jauztiri

urgatzi (!)

061 Egun [39]

egun

eguantz

egunabar

egunsenti

egurastu

egutera

- ekera

eguzari

eguzaro

eguazten

eguberri

eguen

egundaino

egundo

eguraldi

eguzki

eguzki-begi

ekain

ekaitz

eki

ekialde

engoitik (!)

iguriki

higuin (!)

higuindu

egubakoitz

ebiakoitz

uda

udalandu

udalen

udamin

udaro

daguenil (!)

udare (!)

udaretze

madari (!)

madaritze

malko2

malko1

062 Egur [18]

egur-belar

egurbide

egurketa

egurketari

egurtze

gurdi (!)

gurdibide

gurdigile

gurpegi

gursarta

gurtaker

gurtese

gurteskalla

gurtetz

gurtigun

gurtzil

gurpil (!)

063 Eho [44]

♦ eho

ehaile

ehoaldu

ehe

ehoki

eihera

ile (!)

ilai

ilain

ilede

iledi

ile-barban

ile-malta

ile-mamo

ile-munjaro

irin

irinbonba

irin-onedeki

birrin

birrindu

birringatu

ehun1

ehuna

ehunen

ehun-hosto

ehun2

ehule

ehundegi

- geun

ero1

eraiteka

- daragun

ero2

erasun/erotasun

haragi (!)

arakaitz/arakaizto

arakun

haragiki

harakai

harakin

harategi

aratuste

eraile

erail

064 Ekin [18]

ekin

akioan-akioan

akio egin

irakin

jakin1

jakiara

jakina

jakinduria/jakituria

jakintsu

jakite

jakiteria

jakitun

jakitus

jakiunde

jakile

jakin2

ide/kide (!)

ideko/kideko

065 Eliza [8]

eliza-aitzin

elizalde

elizari

elizate

elizaurre

elizkari

elizpe

066 Elur [5]

elur-luma

elur-malo/elur-maluta

elurrauso

elutsa

067 Eman [11]

emai

emaienak

bonbon

iramon

jaramon

maite

maitasun

maitazarre

maitatu

maitagarri

068 Eme [13]

emabatzarre

ema erdi, emerdi

emagin

ematxar

menatura

emakume

emasabel

emasabel-belar

emazte

emazteki

emeki

emekixe

069 Endore [1]

070 Entzun [5]

entzuerri

entzuez/ez-entzun

entzute

erantzun

156b Erori [1]

071 Erraz [1]

072 Erre [5]

errari

erregaldostu

erregarri

erresumin

073 Errege [8]

errege-bide

erregetxo

erregetxopit

erregexka

erretate

erretatu

erretegi2

073a Erregina [1]

074 Estakuru [3]

estakuruketa1

estakuru-mestakuru

075 Etsai [3]

etsai-beldurtzaile

etsaitasun/etsaigo

076 Eutsi [6]

euskarri

eustaga

*eradutsi

uste

ustekabe

070a Ezagun [14]

ezagun

ezauari

ezagun izan

ezagun-ez/ezezagun

ezagutu

ezaupegi

ezagupen

ezaupide

erazagutu

zauri (!)

zauritu

zorne

zorne-belar

- sorna

077 Eztei [4]

ezteiatu

ezteile

eztegu

078 Faltsu [3]

faltsatu

faltsakeria/faltseria

079 Fede [3]

fedatu

fedegabe

080 Festa [4]

bestaberri

bestale

festamu

081 Fidatu [6]

fidamen

fidantz(i)a

- fiat

fida

fidos

081a Fio1 [1]

081b Fio2 [2]

- fiodera

082 Gain [146]

♦♦♦ gain

gainbehe

gaineandu

gain-ihar

galatz1

galatz2

galeiho

ganboila

gando (!)

gandu2

gantxe

-gan (!)

-ga (!)

gaindi

gailendu

gaihendu

gandu1 (!)

gandutu

kain (!)

kinber

gimurzi

♦♦ ganga

gangatsu

gangaila

gangailen

- gingil

gargaila

gargailetara edan (!)

gargaildu (!)

- karkaila

gangarabil

♦♦ gangar1

gangar2

gangar3

gangarda

gangarla

gangarril

gandor

gandorki

gangor

♦♦ galdur/galdurru

gailur

gailurdiru

galdor

galdots

♦♦ gantz

gantxar

gantxarri

gantxirri

gantxoil

gantxuts

gantzatu

gantzero

gantxigor

gantzagi

gantzutu

gantxitu

gantzu

♦♦ igan/igo

igande

ikai

ike

nike (!)

iragan/igaro

iragaro

♦♦♦ garai

garaitiko

garbarei (!)

garaite

♦♦ garaitu

garaikoa

garaipen

garait

garaiti(a)

garatu

gara

garezur

garondo

gartzelai

garun

gaila/galia (!)

gailadi

galin (!)

garo1 (!)

garadi

garamar

garamendi

gareban

garopaite

garota

garo2 (!)

garasta

garastatu

♦♦♦ gari

galafari

galatz3

galaza

galbahe

galeper

galeze

galgorri

galots

galtxuri

galtzu

galza

garil

garitza

gari-zori

- garbeltxagi

- gargale

- garhi

- gari ‘garatxo’

egari (!)

egarsari

garagar

garagardo

garagarril

garagartzaro

♦♦ garbatu

garbai

garba1

garbi (!)

garbitoro

garbitu

garbitzaiki

garbizu-

♦♦ garbal

kalpar

♦♦♦ galdu

galarazi

galdumendi

galdura

galduro

galetsi

galgarri

galtzapen

kalte

kaltean

kaltiar

galendu (!)

galde (!)

galdatu/galdetu

galdera

galdegin

galdeitza

galdo

083 Gar [14]

gardostu

garkarastatu

garmendi

garretan

- gartu

egarri (!)

egartsu1

egartsu2

garratz

garlatz

garraxka-belar

garrazta

karmin

082a Garba2 [3]

garba3 (!)

garbaginen

082b Gartzeta [1]

084 Gatz [14]

gatzari

gatzartu

gatzil

gatzontzi

gatzotz

gatzagi

gatzaio

gatzatu

gatzun

gazi

gazitu

gazta/gasna

gazur

085 Gau [19]

gau

gau-enara

gauerdi

gau-hontz

gautxori

gaur

garbaindian (!)

gaurdaino

gaurgehiago

gaurgero

bart

bartanik

berdantza

afari

afaldu

afaloste

afari-iski

afariusi

bariku (!)

086 Gauza [2]

ezgauza/gauzaez

087 Gero [3]

geroengo

- gesu/gesi

088 Gibel [9]

gibel-handi

gibeleko

gibeldornu

gibelgorri/-ori/

-txorrotx/-urdin

gibelalde

gibelamendu

gibelatu

gibelondo

089 Gizon [12]

gizagende

gizaseme

gizaki/gizonki1

gizazalke

gizeli

gizonto

gizontto

gizontxo

gizonxkila

gizotso

izurde

090 Gor [44]

gor

gorraize

gorsortu

gorbizi/gorbezi

gormindu

gogor

gordin

gorri

gorrail

gorrara

gorrarats

gorrats

gorrikara

gorrina

gorringo

gorritarako

gorrizta

igorri

igorle

irten

urtento

aurtiki

aurtikikarika

aurtikilaska

jaurtiki

jaurti

igurtzi1

igurtzi2

igurdi/egordi

egortu/ekortu

golde (!)

goldarapo

goldarron

goldaspeka

goldatu

goldatz

goldatzaio

goldebat

golde-lur

golderna

goldeska

goldeuski

goldopil

goldenabar

091 Gorroto [3]

gorrotatu

gorrotagarri

092 Gose [8]

gosaia

gosailu

goseak

gosekil

gosari

gosaldu

gosari txiki

093 Gudu [5]

- guda

gudari

gudatu

guduka

094 Gutun/kutun [2]

095 Haitz [26]

haitz

haitzarte

haitz-buru

haitzulo

haitzurdin

haizpe

aitzur

aitzurketa

aitzurkulu

aitzurrotx

aitzurtu

aitzurre

aizto

aiztaga

aiztur

gaitz (!)

gaizkile

gaizkoatu/gaizkondu

gaitzi

gaixo

gaizki

gaizko

gaizto

gaiztofikatu

gaiztoto

gaiztotoro

096 Handi [71]

♦♦ handi

haandi

handiari

handientsu

handigaitz

handi-handilo

handikeria1/handikeria2

handiki1/handiki2

handikote

handikutun

handi-mandi

handios

handipot

handiskote

handitasun

handi-ttipi (-txiki)

handizuren

handurreria

hantuste

handitu

hantu

hanpatu (!)

hanpa

hanpurus

hanpurutu

♦♦ anitz

♦♦ hamar

hamarra

hamarren

hamartsu

hamartzuk

hamabost

hamahiru

hamaika

hamalau

hamarratz

hamasei

hamazazpi

hemeretzi

hemezortzi/hamazortzi

hamabi

hamabikatu

amaina

amaitu

amai

♦♦ aker

aker-aihen

akertzantz(a)

akelarre

aketo

aketiren

ahardi

ahardi-ordots

aharkela

arditx

artama

ahari

aharka

ahartzain

ahalusain (!)

ahartzartz

ahuntz

ahuntzar

ahuntz-erdara

ahuntz-hosto

ahunztika

ahuñe

antxume

antxumatu

auma

aketz

097 Hanka [1]

098 Haran [2]

aran

099 Harea [3]

hareatza

hare-harri

100 Hats [47]

♦♦ hats

hasperen

hatsalbotu

hatsanka

atsitu

- ats

arnasa

asaskatu

asti

astin(du)

astun

astun eman

atseden

atsedengarri

atsegin

atsegin egin

atsegingarri

atsekabe

atsekabada

haserre

haserretu

hausnar (!)

asaldatu

asalda

asaldu1

asaldu2

asaldura

♦♦ hasi

hasikin

hasmenta

hastapen

haste

hatsarre

haskari

♦♦ ase

asera

aski

asko

asko (den) adina/

asko (den) adinbat

aspaldi (!)

aspaldian

♦♦ atso (!)

asotza

atso-lor/atso-lorreta

atso-palaka

atsorio

atsotitz

101 Hatz [103]

♦♦ hatz

atximixka

atximur

atzazal

atzoskol

azarkatu

azkazal

azazkuilu

azazkar

azkordin

azkura

aznarru

azpantar

hatz-belar

hazpegi

haztamu/haztamuka

azarri (!)

atzeman

atzo

atzodanik/atzoganik

atzo zortzi

azken

azkendu

azken fin

aztal

aztapo/oztopo

hazta1

atzapar

ama birjinaren atzapar

atzaparkada

atzaparrada

atzaparta

aztapar

aztaparkin

aztapar-kosko

aztaparretaratu

atzamar

atze1

atzelari

atzera

atzetik

atzigar

atziri

atze2

atzerri

atzetu

atzen

atzena

atzendu

atzeren

atzitu

atzipe

atzipetu

atzipio

atxilotu

atxilo

azpi

azpiegatz

azpierre

azpikotzatu

azpiola

azpiratu

azpigun

azpimamula

azpin

azpitroila

azpizorri

azpizun

aztarren

aztarna

aztertu

aztarrondo

aztartegi

aztarkada

azterka

azterri-

aztarrika

aztakarra-

behatz

behatzarri

behaztopa

behaztopa-harri

behazun (!)

♦♦ hazi

azatz

hazaita/hazama

hazikuren

hazil

hazizurri

hazkor

hazmendu

hazkurri

hazta2

azaro

azkazi

aztura

azkar

azkarrara

azkor

azti

aztiatu

aztinantza

aztu (!)

102 Hauts [16]

hauskara

haustarri

haustegi

hausterre

haustiatu

errauts

errautsi

hauspo

hauspogile

hauspogin

hauspotegi

hautsi

ausiabar

hautsi-mautsi

haustura

103 Hezi [32]

hezi

heziez

heziko

heztiri

hezkur (!)

ezkurbeste

ezkurdi

ezker (!)

ezkerdo

ezkerret

ezki (!)

ezpel (!)

ezpeldi

ezpeleta

ezpelko

ezpeltsu

heze

ezo

heztul (!)

ezti

eztimetxa

eztitu

ezko

erle

erlabio

erlakizten

erlanbo

erlaro

erlategi

erlauntz

erle-belar

erle-txori

104 Hil [30]

♦♦ hil1

ilbeltz

ilegun

ilull

hilabete

ilargi

ilargi-jo

ilargi xuri

iretargi

ilaski

ilaskiara

ilen

ilun (!)

ilunabar

ilunantz

ilunbe

ilundiri

ilunetan

iluntze/iluntziri

♦♦ hil2

hilarri

hildumatu

hiliki

hilkarre

hilotz

hiltzeka

ilor

ilorta

irol

xiroldu

105 Hoin [17]

hoin

oinatz

oindagora

oinorde

oin(t)uts

orberatu

orbi

orbide

orkoi

orkatila

orpo

ortuts/ortoz

ortustu

ortutsik/ortozik

ohondikatu (!)

ondiko (!)

ondikatu

106 Hor [58]

hor

hordi

hordi arrail

hordi-lapa

hordi sats

hori

horail

horasta

horats

horikail

horika

horikara

horixka

horixkara

horixko

ohara

ohalano

oratu (!)

- olagarro

ozar

hortz

hortxikatu

hozka

hozkada

otso

otsalarre

otsatz

otsoko

otsorpo

otsozulo

otsail

ozpin1

ogi

ogi-azpiko

ogiketa

ogitu

ogituko

okin

okuntza

otamen

otarre

otordu

otron

otsein

oturuntza

otzara

ogigazta

okaran (!)

ope

opeil

opil

opilarinzada

opildu

opildura

opil egin

opilkan ibili

opilteria

opil-zulo

107 Horma [2]

horma beltz

108 Horri [9]

orbel

orrikara

orriketa

orril

orriratu

hosto

hostaila

hostoil

109 Hots [15]

hosdun

hotsandu

hotsarka

hotsean

hots egin

hots eman

hotsemateko

hotsendu

hots-hots

hotsidako

ospe

ospatu

ospetsu

110 Hur [87]

♦♦ hur1

ubera

ubide

ubil

uhain

uharri/uharritza

uholde

uraga

uraska

urats

ur-begi

urketa1

urketa2

urmael

urmariatu

urziri/urziritu

uzabal

idol

idor (!)

idorberi

idorsitu

izotz (!)

izotz beltz

ubel

ubelori

ubeluri

ugaraxo

uhadera/igaraba

uhaitz

uhalde

uhar

uharte

uhin

uhin-harta

urdin

hibai

ibai-ondo

hidoi

idoieta

idoiztatu

ibar

ibar-buru

ibarjaun

ibaso (!)

ifar/ipar

ipar-arraka

iparbiso

ibi

ibiri

ibitu

ibide (!)

ipurdi

ipurdiko

ipurtats

ipurterre

igel

igel-kaka

igeri

legen/negel (!)

legenar

legentziar

ugera

uher/uger

uherlo

urte

urtabe

urtarril

urtats

urtaur

aurten

aurtemein

aurtemeindan

geurtz

♦♦ hur2

hurbil

hurko

hurran

hurren

hurrendu

hurrenkin

hura

urrun

urrunean

urrundanik/urrundik/

urrunetik

urruneko/urrungo

urruti

urrutiko

111 Hur3 [6]

hurdi

hurto

hurritz

hurritze

hurrizti

112 Ihes [2]

ihesi

113 Ikatz [5]

ikatz-xori

ikazkin

ikaztegi

ikaztobi

114 Iloba [6]

arrailoba

biloba

ilobaide

ilobaso

ilobatxo

093a Ingude [1]

115 Inguru [9]

ingurina

ingurumari

inguru-minguru

ingurune

inguratu

ingura

ingiraun

ingura-mingura

116 Ino [25]

♦♦ ino

- zainezo

oñon

iño

♦♦ inotsi

eusi

inarrosi (!)

erauntsi

erauntsios

erausi

erauskidatu

erasi

eraskitz

erasia

eresi (!)

erosta (!)

herots (!)

♦♦ euskara

euskalari

Euskaltzaindi

euskaldun

euskal herri

euzko

euzkadi

euzkotar

117 Itxura [5]

itxurant

itxurantza

itxurga

itxuroso

118 Izeba [2]

izeko

119 Izter [9]

ixtaklok

iztai

izter-aran

izter-barrabil

izter-sagu

izterbegi

izter-lehengusu

zizter

058a Jainko [8]

alajainkoa

jainkoaizun

jainkoar

jainkoaren izeneko

jainkoaren oilo

jainkosa

jainkot(i)ar

007b Jarri [4]

jarkatu

jarki1 (!)

-da-

063a Joan [8]

goaia

goazemak, -zu, etab.

joaera

joaira

joangarri

johan

eraman/eroan

156a Jori [2]

gori (!)

120 Josi [7]

jostalari

jostorratz

jostun

erosi

arrerosi

erostun

121 Jostatu [4]

josta

jostailu

josteta/jostaketa

086a Kausa [1]

122 Ke [5]

keatza

kebera

ketan

keztatu

123 Kendu [3]

-ge

-ke

124 Keru [4]

kindu

kino

kirats

125 Kirol [2]

kirolzale

126 Kristau/giristino [5]

kristautu

kristaunde

kristautasun

127 Kutxa [4]

kutxabalda

kutxatila

kutxot (!)

128 Labur [14]

labur

laburto

lau

laudardu

laumutur

lauhortz

lauoineko

laurgitu

lauridikitu

lauzka

laborri

laurden

laurdenegu(n)

laurdenkatu

129 Lagun [10]

lagunabar

lagundi

lagundu

laguntza

alargun (!)

alargun-belar

alarguntegi

alarguntsa

larunbat (!)

130 Lahar [15]

ardui

asu

asuar

lahardi

lahartsu

lahartza

larrakitu (!)

nahasi (!)

nahas-mahas

nahaspilatu

nahaste

nahaste-borraste

nahasteka

nahastela

131 Laino [1]

132 Landa [3]

landaburu

landetxe

132a Lander [2]

landerbeso

133 Lapur/napur/ñapur [4]

lapurren

- naflatu

- lapar

007c Lar [5]

larretan

larregi

larregitxo

larri

007d Larre [9]

larrapo

larratz

larrazka

larre-ote

larretxeki

larrain

largana

larrazken

134 Lats [5]

laster

latsa

latsarri

latsatu

135 Lehen [8]

lehenago

lehenbailehen

lehenbizi

lehenengo

lehenetsi

lehengo

lehengusu

136 Leinu [2]

leinargi

137 Lor [4]

lorratz

lorrin

lortu

138 Luze [5]

luzanga

luzamen/luzamendu/luzapen

utzi

uzten

139 Madarikatu [4]

madariku

madarikatutasun

madarikazio

140 Maiatz [2]

arramaiatz

141 Mairu [1]

142 Maiz [2]

maiztu

143 Maizter [1]

144 Makila [4]

makila-dantza

makilazo

- makulu

145 Mesede [1]

146 Min [20]

min

mingar

mingots

min hori

minte

mikatz

mihi (!)

miazkatu

miaztu

mihi-luze

mizto

mingain

mintzo

mintzaide

mintzaira

mintzaraje

mintzatu

mintzatzaile/-zale

mintzuru

mintz (!)

147 Muga [3]

mugarri

mugaz

148 Murri [5]

murrika

murritu

murritz

murriztu

149 Mutil [7]

mutildu2

mutilzahar

mutiko

mutikozutu

- putiko

mutildu1 (!)

169a Mutio [1]

150 Nar [16]

nar

nardeka

narras (!)

narraseko

narras eta barras

narraski1

narrastaka

narrasti

har

hartzar

harjo

harro

harrokeria

harroputz

harrotasun

harroxko

151 Nazka [2]

nazkatu

021a Neba [1]

152 Negar [8]

negarbide

negargarri

negar-ibar

negar-malko

negar-ontzi

negarti

negar-xopin

153 Negu [4]

negu-azken

neguta

nekaitz (!)

154 Neke [8]

nekaldu

nekez

nekoso

nekatu

nekaporratu

nekazale

nekazari

155 Neska [11]

neskako

neska-senti

neskaso

neskatxa

neskazahar

neskuts

neskame

neskatila

neskato

neskenegun

156 Odol [6]

odoletan

odolgiro

odolki

odoloste

odoluri

157 Ohore [4]

ohorable

ohorailu

ehortzi

158 Oihan [5]

oihanbide

oihantsu

oihantxo

oihartzun

159 Olio [3]

olio-edale

olio-mixar

160 Orain [10]

orain

oraindi(n)o

oraindo

orainga(i)no

orainganik

oraingino

oraino

oraindaino

orast

arestian

161 Ordu [5]

orduanda-

ordulari

orduan

orduango/orduko

105a Orein [1]

162 Oren [1]

105b orkatz [2]

orkazka

163 Oroit [5]

oroipen

oroitzarre(n)

oroitu

oroituki

047a Ortzi [16]

ortots

ortzaizki

ortzantz

ortzikara

oskarbi

oskorri

ostantz

ostarku

osteleuri

ostr(e)ilaka

ortzadar

ortzegun (!)

ortzirale

ozpin2

ozpinarri

109a

164 Oste [8]

osteango

osteiren

ostera1

ostera2

osterantzean

osterengo

ostendu

165 Otu [3]

otu

otoitz

otoi

166 Paradisu [1]

167 Polit [3]

poliki

polito

168 Portu/bortu/mortu [2]

bortubete (!)

169 Putzu [2]

zupu

170 Sabel [7]

sabelaldi

sabeldario

sabeldarraio

sabeldu

sabel-zorri

sabelzuri

171 Sagar [15]

sagar

sagar-amun

sagardi

sagarko1

sagarkoatze

sagar min

sagarpe

sagartegi

sagarteka/sagarteko

sagartruxa

sagartze

sagardo

sagasti

sagastarro

sagarroi

172 Sagu [14]

sagu-belar

sagutxo

sagu-txori

saguzar

satain

satandere

satartera

satero

satitsu

satitz

satsuri

sator

sator-lan

191a Sano [1]

173 Sari [8]

saridun

saripeko

sariztatu

saldu

salmenta

saltun

saltzapen

174 Sarri [6]

sartu

arrasartu

sarbide

sartzai(k)era

sasi (!)

175 Sen [36]

sen

senaera

senar

sein/sehi

se(i)nge

seinzain

sehaska

sei

seietan

seilaste

seira1/seira2

semai

sendi

sendo

sendatu/sendotu

sendoro

sendagaila (!)

sendor

- sendor ‘sorta’

senide

senidetzako

senikera/senitera

senikide

seniparte

seme

arraseme

seme bakoitz

semeizun

semesazan

semeso

semetxo

semetzako

seme xatsi

semebitxi

semeder

176 Solas/jolas [1]

177 Sor [25]

sor

sordun

sor egin

sorgor

soraio

sorgin (!)

sorgin-afari

sorgineria/sorginkeria

sorgin-oilo

sorgintzu

sori1

sori2

so (!)

sorotsi (!)

soin

soinegi

soineko

soinera

soingainta

sorbalda

sorbeltz

sorka

sorta

- txortan

sortu1 (!)

178 Su [27]

su

sugina

suhalama

suhar1

suhar2

suhartu

sumur

surtan

sustatu

sutegi

sutopil

sutsu

sutunpa

subil

sugar

sugarastatu

su garastegi (!)

sugate

suhats

sukalde

sukar

sukarretan

sukartu

sute

suhi (!)

susper

suspertu

178a susperro [1]

179 Titi [5]

titiburu

titidor

titika

titizulo

180 Trebatu [4]

trebe

trebantzia

trebezia

181 Tresna [3]

tresnatu

tresneria

182 Txakur [3]

txakur-amets

txakur-hizkuntza

183 Txiki/ttipi [7]

tipito

txikillin

txikirritiko

txikitan/ttipian/xipitik

xipitasun

txiker

184 Tximista [2]

tximistarri

119a Txistor [4]

txistor-mistor

txistorka1

txistortoki

185 Ume [8]

umazi

umegin

umerri

umetu

umoi

umontzi

kume

186 Umil [3]

umildade

umildantzia

187 Urratu [6]

urre (!)

aren borz urrea

urretxindor

urreria

- urre gorri

188 Urri1 [6]

- urritu

urri2

urriada

urrieta

urril

188a Urriki1 [9]

errukien

urrikarri

urrikimendu

- erruki

urrikari

urrikalde

urrikarizti

urrikalmendu/urrikaltasun

188b Urririk [1]

189 Ustel [1]

190 Uxatu [4]

uxaka

uzarka

- oxatu

006a Uzta [6]

uzta-hurrondo

uztail

uztalda

uztatu

- uztargi

191 Xahu [1]

192 Xedatu [3]

xede

zedarri

193 Zabal [4]

zabalera

zabaltza

- platuxa

003a Zabor [1]

194 Zahar [19]

zahar

zahardade

zahar-kume

zaharreria/zaharkeria

zahartegi

zahartza

zaharzutu

zar

zarki/xarki

txar

ttar

tzar

zahagi (!)

zahagi-azal

zahagi-dantza

zahako

zahato

zahatoki

zahatondo

195 Zama [1]

195a Zamari [4]

xamarinko

zamalgende

samalda (!)

196 Zehe [11]

zehe

-xe (!)

xehe

xehatzaile

zeharo

zehatu

zehatz

zehume

zehar (!)

zeharbide

zeharrola

197 Zeru [1]

198 Zirol [1]

199 Zor [1]

199a Zori1 [6]

zoritu

zolda

zoldatsu

zoldi

zuldar (!)

199b Zori2 [12]

zorion

zorigaitz

zoriz/zorizko

txori

txolarre

txolarte

txoriburu

txori-gerezi

txori-herri

txorimalo

txoritegi

200 Zur [207]

♦♦♦ zur1

zuhandur

zuhari

zuharotz

zuhirin

zuhoi

zurbil

zurgin

zurmindu

zurorda

zurtu

zurzai

sustrai

zubi

Erromako zubi

zubi-buru

zubitu

zubitxo

zurda

zurdapal

zurdapila

zurdatz

zurduntzi

zuri

xurikin

zuhail

zuriko

zuringo

zuritu

zurubi

zuzen

zuzenez1/zuzenez2

zuzter

zoro (!)

zorabiatu

zoragari

txoro

zuhaitz

zuhaizti

zuhain

zuhain madarikatu

zuhaintze

- zumai

zuhamu

zume

zumaka

zumaki

xume

zumalakar

zumelika

zurkaitz1

zurkaitz2

zurkaitz3

zurrun

zurrunbilo

zurrunga (!)

zurrungaka

zurtz

emazurtz

haurzurtz

umezurtz

- zirotz

♦♦ zuntz

zumar

zumardi

zumarreta

zumarrondo

zundo/zungo

zunzi

zuhur

xuhur

zur2

zoegi (!)

zoegierez

zuin

zunatz

zegun

zuzun

zuntzun (!)

♦♦ zut

zutagoi

zutari1

zutari2

zutegi

zutigar

zutik

zutoin/zuntoi (!)

zutun

zutundu

zutunik

♦♦ zulo/zilo

zilanga

zulakaitz

zulanpo

zulazaki

zuloka1

zulu-mulu

zumitz

zizpahe (!)

zumitzari

zurkun

zurtoin/txorten

zikoitz

zukoitz

zimel

zumel

zubeltz

♦♦♦ zi1

zi2

zinkor

txingar

pindar (!)

xingar

txinparta (!)

txistin (!)

txingor

txirgora

zimur

zimurdikatu

zimurta

zimurtzi

zimiko

♦♦ zikin

zikintza

zidor

zidor-zumaka

bide-zidor

zigor

zigorbide

zigorda

zigorrada/zigorradatu

xigor

xigortu

zibo (!)

ziburu (!)

♦♦ zil

zilaga

zilbor

zilbot

zilko

zilegi

zilegi-baso

ziletu

zilar (!)

zilarbizi

zilargin/zilargile

- zilar zuri

♦♦ ziri

zirigaizto

zirika

zirikada

zirikaga

zirikaka

zirikando

zirikari

zirimiri

ziririku

zirizpiut

xirgil

zirkin (!)

zirpil

zirto

zital (!)

ziztrin (!)

zipotz

- bipotz

txirbil

txirlora

zirin (!)

zirinbio

ziringa

zirimola (!)

txirimilo

zirpitz (!)

zipitz

zirtzil

pirtzil (!)

zirtzikatu

xirtxifrikatu

zirtzilu

zintz (!)

zintzaiki

zintzil

txintxiliz

zintzilik/zintzilika

zintzilikari

zintzilikario

zintzilikatu

zintzilikotz

zintzilizka

zinzili

txintxa (!)

zintzarri (!)

zintzur (!)

zirt (!)

zirt edo zart

zirt-zart

zirti-zarta

zirta (!)

txirta

♦♦♦ zin

sinestatu

sinetsi

zindo

zinegotzi

zintzo

baratu. Hitz honen azpian baratu/paratu, bare1 eta bazkari sarrera-buru nagusiak bildu dira. Baratu/paratu-ren azpian, baratz (maratz eta baratxe azpisarrerekin) eta baratze (baratxuri azpisarrerarekin) jarri dira. Hiru sarrera-buru nagusitan bildu dira bare-ri dagozkionak: bare1 (nare azpisarrerarekin), bare2 (barakarro, barakuilu, barakurrilo, baranga, baraskoil, baraxixa, barekarakoil, barekurkuilu, barekurlo, baresbarakila, bareskurlo, baretximar, marakilo, barraskilo azpisarrerekin) eta bare3. Azkenik, bazkari dugu, bazkaldu azpisarrerarekin.

Familia honetan, arazorik gabea da sarrera-buru nagusien arteko lotura formala. Esanahiari dagozkio baratze-rekin izan genitzakeen zalantzak. Orobatsu gertatzen da bare ‘geldo’-ren azpian bildutako beste bi bare-ekin.

♦♦ baratu / paratu (baratu 1571: Leiz; paratu 1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua. Baratu aldaera ekialdean aurkitzen da (gnaf., lap., bnaf., zar., erronk., zub.) eta paratu erdi-mendebaldean (bazt. eta lap. barne). Para partizipioa gip. ageri da, XIX. mendearen hasieratik.

Aldaeren artean esanahi-banaketa bat gertatu dela dirudi: para(tu)-ren esanahi nagusia ‘ezarri, prestatu’ da (Leiz ganbera handi bat paratua eta aphaindua, OArin neure biotz guzia Jaungoikoagana paraturik), eta baratu-rena berriz ‘gelditu’ (Leiz hamabi urthez geroztik odola baratzen etzaion, Maister enüzü… othoitzetik baratüren); lap. zenbait idazlek (Leiz, Ax) biak erabiltzen dituzte.

Dena dela, alderantzizko kasu bakar batzuk aurkitzen dira (Mercy khontü hura baratürik eta siñatürik date tresorieraz; Añib “cessar, gelditu, paratu”).

Bestalde, ‘geratu, bukatu’ adieran bi formetako adibideak daude (Ax zertan baratu uste duzu?, Kardab kastigua azkenik onetan paratzen da?).

Para(tu)-rentzat beste esanahi hauek ere ageri dira: ‘zerbaitetarako gertatu, prest egon’ (Pouv para zaite gehiagorik pairatzera, Xurio egon behar duzu atsekabeei paratua), “revêtir” (BonapOnd (gnaf.)) eta ‘pariatu, trabes egin’ (Harr).

Baratu-rentzat, berriz, ‘gelditu (leku, egoera batean)’ (Ax bere bekhatuen… etzauntzan baratzen da), ‘geldiarazi, eragotzi’ (Maister bara itzadazü ene barreiarzünak), bnaf., zub. ‘gelditu, goititu’ (Tartas orotrat ere baratzen da oraino pena denborala) eta zub. ‘aurkitu’ (Etxahun eia eztienez ihur bidian barathü, ChantP baratzen bazaik müsde Sarri).

baratzera heldu (Lizarg [zertan baratzera eldu den bizi bat gaizki enpleatua?]), baratugabe (‘etengabe’: Duv; baratugabeko Duv), baratzaile (“celui qui arrête” Duv; “celui qui s’arrête” baazale Larrasket; ‘ponedor’ paratzalle Larm), ezin baratuzko (‘geldiezin’: Duv), pararte (“interposición” Larm (+ parartetu)), parategi (‘gordailu’: REusk 1878 [parategi sainduaren batean bezala zaindu duten aspaldiko mintzarioari]).

► Azken buruan, lat. parare ‘prestatu’-tik dator. Herskariaren bilakaera erregularra dugu baratu aldaeran (cf. bake, barkatu, etab.); paratu-rako erromantzeen etengabeko eragina aipa daiteke.

Bai ‘ezarri, prestatu’, bai ‘gelditu’, biak aurki daitezke hizkuntza erromantzeetan. Wartburgek dioskunez (FEW 7, 635b, parare),[1] ‘aurkeztu, eskaini’ adiera garatzen du hitzak okzitanieraz, eta hortik ‘geldirik egon, gelditu’ adiera garatzen du, Nafarroarenak izandako lurraldeetan lehenik (cf. Garona Garaiko gask. pará “s’arrêter”), eta adiera hori gailentzen da gaztelaniaz. Ohar batean (FEW 7, 638a, 38. oh.), Wartburgek esaten digu adiera hori galo-erromantzez ere lehenago egon zitekeela.

baratz (~1496: RS; baratx ~1557: OihAtsot). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak dira baratz, baraitz, eta sabaikaridunak: baratx, baatx, batx. Lehenengoa bizk. ongi dokumentatua dago, Zalgiz eta Oih-en errefrau-bildumetan ageri da, eta baita Ax-en liburuaren bigarren argitalpenean ere (lehenengoan baratx); baraitz aldaera zub. agertzen da (Sakram). Baratx bizk., gnaf., lap. eta zub. ageri da; Azkueren hiztegian baratx eta baratxe, bereizi gabe, bizk., lap., bnaf., erronk. eta zub. ematen dira. Zubereraz baatx (Lhande, báatx Larrasket) eta batx (GureAlm) aldaerak ere badaude.

Adizlagun, izenondo edo izen moduan erabiltzen da. Adizlagun moduan esanahiak dira ‘astiro’ (RS atzerrian lurra garratz / hoña ibini egik baratz, Leiz anhitz egunez baratx ioaiten genela) eta ‘bakan, gutxitan’ (Azk (bizk.); baratxe-z ari dela ere uler daiteke).

Izenondo moduan, ‘geldi, astitsu’ (Zalgiz/OihAtsot lan baratza, lan aratza, IbargC baratza “una cosa que va muy despacio”), ‘nagi’ (Larm) eta ‘bakan’ (baratx Añib (bizk.)) da.

Izen moduan Azkuek dakar (bizk.), “calma” esanahiarekin.

baratxa Garate (zub.) (baratxa mintzatü zen); cf. artikuluaren erabilera beste aditzondo batzuetan, zut-zuta, zuzen-zuzena, etab.

baratxu ‘patxadatsu’: baratxü Azk/Lhande (zub.); -tsu atzizkiarekin.

baraxtu1 ‘astirotu’: Etxahun (baraxtü ürhatsa); baraztu Azk (bizk.); ‘baretu’: Arrue). / baraxtu2 ‘patxada, nagitasun’: Garralda; partizipioa izen erabileran lexikalizatua, cf. agian lasaitua, nahiz eta beste hizkera batekoa izan.

baratxugaitz (Azk/Lhande (zub.), Const [(sei urtetakoz) baratxu gaitz zen]), baratxugaizkeria (Lhande (zub.)), baratz-baratz (“pian, piano” baratx-baratx Añib (gnaf.); baratz-baratz TxAgir; cf. baratze-baratze Erkiaga), baraxle (“qui ralentit” baaxle Larrasket), baraxñi (“despacito” Azk (zub.)), baraxtasun (‘egonarri?’: Izt [zeñaren baratxtasun modu andikoaz baliatu izan zan Errege Fededuna, Agramontestar eta Beaumontestarren berezkiak… bakean ifinteko]), baraxtto (Lhande (zub.)).

Baratu aditzarekin lotu behar da, baina ohar bat baino gehiago egin behar da bukaera azaltzeko: ezin da bertan ikusi beltz, hortz eta halakoetako -tz atzizkia, antzinakoa baita halako osaera eta ez baita bestela maileguei lotua ageri; beste aukera litzateke -hatz edo ikustea bigarren osagai gisa, baina ez legoke argi nola moldatuko lukeen osagai horrek hitzaren esanahia. Honek gogora dakar abere eta aberats-en arteko harremanaz esandakoa, baina baratz-entzat ez dugu aurkitu aukerako jatorri erromantze zuzen bat (cf. paradz “action de garder les bestiaux”, baina Rhônekoa da, euskal eremutik aparte xamarrekoa, eta XX. mendean jasotakoa). Bide honetatik, agian egokiagoa izan liteke okzit. paratz ‘geldi zaitezte’ moduko pluraleko aginterazko forma bat, onarturik aginterazko forma horretatik mailegatu, eta euskaraz egin zuela aditzondo, izenondo eta izen erabileretarako bidea. Beste aukera bat da, dena den, baratze aditz-izenetik abiatuta, azken bokalaren galera eta hitzaren kategoria aldaketa proposatzea.

Baratx forma sabaikaritze adierazkorrez azal daiteke, eta forma horretatik azaldu behar dela baraitz ere, -itz jatorrizko -tx batetik berranalizatuta.

Formaren auzi horiek gorabehera, esanahiak berak uzten du argi hitzak baratu ‘gelditu’-rekin duen lotura estua, cf. ‘astiro, geldiro’ adiera, izenondo gisa duen ‘geldi’, etab.; erabilera hedatuak dira ‘bakan, gutxitan’, ‘nagi’ eta beste.

baratxe (baratxexe ~1496: RS). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., gnaf., lap.). Azkueren hiztegian baratx eta baratxe, bereizi gabe, bizk., lap., bnaf., erronk. eta zub. ematen dira. Beste aldaerak dira bahatxe (Iratz) eta baraxe (Larm, Azk (bizk., gip.)).

Adizlagun moduan eta izenondo moduan erabiltzen da. Adizlagun moduan esanahiak dira ‘astiro, pixkanaka’ (NavIntel varache, varache [Errotz, 1562], Pouv emeki eta baratxe sartu behar gara egitekoetan), ‘bakan, gutxitan’ (Azk (bizk.); baratx-ez ari dela ere uler daiteke) eta “sans bruit” (Harr). Izenondo moduan ‘geldi, astitsu’ da (Duv, Harr).

□ Ez dira hitzaren adibide, baratze-renak baitira, L. S. de baracheart (OnomNord 1256), Barachegaraya (MaisMed 1479), Barachea (TopAlav 1735), etab.

baratxe-baratxe (Volt [baratxe baratxe, badua urrun]), baratxe barik (“sin tardar” Azk), baratxeka (Pouv [baratxeka, pazienziaz eta irautez… hobeki garaitu zaizte]), baratxeko (Pouv [baratxeko abiadurez]), baratxetto (Harand), baratxetu (“ralentir” Duv), baratxexe (RS [hoa laster baratxexe]), baratxezko (Pouv [pozoin… aski baratxezko, eta errazki erremediatuzko]).

► Osaeraz, badirudi baratz/baratx + -xe atzizki ttikigarria dagoela; pleonastikoa litzateke, beraz, RS-ko baratxexe. Zaila da baratze aditz-izenaren aldaeratzat jotzea, batez ere ez dagoelako argi nola erator daitezkeen adizlagun eta izenondo funtzioak aditz-izen batetik.

maratz (1893: Azk). ■ Azkuek bizk. jasotzen du (geroagoko gip. zenbait autorek ere badarabilte). Marats aldaera TxAgir eta Inzagarairengan ageri da. Esanahia ‘behargin, saiatu’ da (Azk Manterola irasle gomutagarri errime maratz maitagarriak, TxAgir emakume marats, pixkor ta begiratua). Adizlagun moduan ere aurkitzen da (Orixe bazkari-ontzen maratz ari da).

maraztasun (TxAgir [etxaldeko arlo zeregiñetan ebillen egundo baño azkarrago ta pozago, barru alai gozoak emoteutsan maraztasunagaz]).

► Pentsa daiteke baratz-en aldaera dela, besterik gabe. Hastapeneko herskariaren b- > m- bilakaerari dagokionez, cf. lat. bacilla, barca > makila, marka, etab. Esanahiaren aldetik, pentsa daiteke pertsona astitsua dela pertsona maratza, gauzak geldi eta astiarekin egiten dituena.

! baratze (baratze 1242: ColIrach [Sancho Baraceco]; baratza 1475: ArchTolII [Sancho Andia de Cortabaraça]). ■ Hitz zabaldua (bizkaieraz, XIX. mende bukaera baino lehen, RS-n bakarrik agertzen da [Pozarentzat Gipuzkoako hitza zen]; gainerakoan, ortu da hor erabiltzen dena; Landuccik eta Lazarragak ere ortu darabilte). Baratze da ekialdeko forma, eta baratz(a), berriz, gipuzkerazkoa (eta hitza darabilten bizkaitarrena).

Esanahiari dagokionez, badirudi ‘belarkiak (nahiz jatekoak nahiz apaingarriak) landatzen diren lur-eremua’ dela lekukotasun zaharrenetan, geroagoko askotan ez ezik (Harrieten hitzez esanik, “jardin, soit potager, soit d’agrément”; Pozarentzat ere “jardín o huerto” zen). Bestalde, Barandiaranek, Mairubaratza eta Jentilbaratza bezalako izenetan oina harturik (eta kontuan izanik, ahozko tradizio batzuen arabera, leku horietan jentilak edo intxixuak zeudela ehortziak), uste izan zuen baratze-k noizbait ‘hilobi’ edo ‘hilerri’ esanahiak zituzkeela; ez dirudi beharrezkoa hipotesi horrek.

□ Erdi Aroan, zaharragoa izan liteke Errioxako Sanctam Mariam de Baraza (SMNájI 1081), baina gaur Beraza izenez da ezaguna (Cobreros 1990: 206), eta baliteke belar hitzarekin egotea lotua. Era berean, ez da ziurra hitzaren adibide izatea Arradako Lop Baraca (PobNav 1366).

Adibide zaharrenen artean, cf. bestalde Nafarroan Jaurbaracea (ColIrach 1258), Domjngo de Uaraçeagut (SEngPamp 1296), Beyguo varaçe ondoa (SJuan xiii. m.), Lupum Martini de Varaçceguren (SJuan xiii. m.), Garcia Barace (SJuan xiii. m.), Uaraçe Uerrieta (ColIrach 1339), etab. Nafarroa Beherean, cf. L.S. de baracheart (OnomNord 1256), Otsavaratsse (AGNComp5 1291), Ostau de baratcessare (OnomNord 1364), besteren artean.

Ez dugu aurkitu hitzaren adibide esanguratsurik Bizkaian: berantiarra da Lope de Baraçarucha (ArchBilbIV 1506), eta ez erabat argia. Bai, ordea, Araba erdialdean eta ekialdean, cf. sel de Baraçaondo (ArchSalvatII 1409), Haranako Baracelaya (TopAlav 1426), Gasteizko Barazarra (TopAlav 1695; Gereñan), Barazagutia (TopAlav 1708); Gasteizen bertan, esanguratsuak izan litezke Arangizko Baracea (TopAlav 1715) eta Jungituko Barachea (TopAlav 1735), ekialdeko baratze aldaeraren adibide izan litezkeelako.

Bi aldaeren isoglosarako, esanguratsuak izan litezke agiri bereko Baraçaçaharra eta Olaybaraçe (ArchZest 1479), Zestoan. Bestela, Gipuzkoa mendebaldean beti dago baratza, cf. el çerro de Paraçabal (ArchLegazp 1483), altos de Aldaola e Baraçaondo (ArchLegazp 1490), lugar llamado por su nonbre Baraçaeta (ArchSoral 1506); ekialdean, ordea, cf. Oiartzungo Casvevaraçe (ArchOiarI 1499), baina Andoaingo Sancho Andia de Cortabaraça (ArchTolII 1475).

baratzale (‘baratzezain’: Zink), baratze-belar (‘barazki’: Leiz), baratze-gauza (‘barazki’: Izt ), baratzeka (‘baratze-lan’: Lhande, Larrasket), baratzekailu (‘barazki’: Gaxitegi), baratzekari (‘barazki’: Goihetxe; ‘baratzezain’: Lhande, Larrasket), baratzekaritegi (Birjin), baratze-lan (Etxag), baratze-landare (TxAgir), baratze-lore (Oxobi), baratze-lur (Mburu), baratzeño (Orixe), baratzetto (FedProp 1906; cf. lehenago Baratxetoa (EuskVald1 1594)), baratzetxo (Etxag), baratzezain (Leiz), baratzezaingo (Duv, FedProp 1897), baratze-zuhaitz (‘fruta-zuhaitz’: Munita), barazgile (‘baratzezain’: Etxag), barazki (Larm, Brunet). Cf. jentil-baratze, lore-baratze, mairu-baratze.

► Argi dago -tza/-tze atzizkia dagoela hitzaren bukaeran, cf. heriotza/heriotze; leku-izenetan ere banaketa bera du atzizkiak, -tza mendebaldean, -tze ekialdean (Mitxelena 19733: 155). Alabaina, eztabaidagai izan da zein den hitzaren oinarria.

Baratu ‘gelditu’-ren azpian sailkatzen du Traskek (s.v.). Horrela, pentsatzekoa da ‘ezarri, prestatu’ adieratik azaldu behar dela, ‘belarkiak emateko prestatzen den lur-sail’ bat delakoan ortua.

Gask. zah. barat ‘erreten, zulo’-tik abiatzen da Corominas (1972: 302); lat. vallis ‘haran’ hitzaren eratorria da, azken buruan (FEW 14, 137a), eta cf. halaber baradà ‘erreten bat egin, zulatu; erreten batez inguratu’, baradàt ‘erreten batez edo gehiagoz inguratutako eremu’ (Palay s.v.). Dioenez, ‘erretenez inguraturiko eremu’ adieratik abiatu behar da, eta paralelo moduan dakar lat. hortus ‘itxitura’ > gazt. huerto ‘baratze’. Ekialdeko jatorri horrekin, gainera, azalduko litzateke bizkaieraz hain urri dokumentatzea. Fonetikoki ere ez da ezinezko errom. prat ‘zelai’ batetik abiatzea, ahostuntze eta anaptixiarekin (atzizkia gehituta); eragozpen modura, aipa daiteke ez dela erromantzez dokumentatzen ‘zelai’ ← ‘baratze’ bilakaera (FEW 9, 333b-336b, pratum), eta ‘abereentzako bazkaleku’ dela, izatekotan; are gehiago, cf. bearn. reapradá “remettre en pré” (FEW 9, 335b).

! baratxuri (-tzuri: 1106: ColIrach [Sancio Baraçuri]; -txuri 1643: Ax (+ -tzuri)). ■ Erdi-ekialdeko hitza (cf. berakatz). Aldaerak dira baratxuri (gip., gnaf., lap., bnaf., aezk., zar., erronk., zub.), baatxuri (gip., bnaf., zub.), babatxuri (gnaf.), bahaxuri (bnaf.), baratzuri (gip., gnaf., lap.), baatzuri (gip.), batzuri (gip.), batzui (Nafgip.) eta ba(r)atzubi (gip.).

Baratzeko landare ezaguna adierazten du (Ax han porruz, tipulaz eta baratxuriz asetzen zirela, Izt baratzuri pin gogorrak); goraipatzeko esapide batzuetan ere ageri da (Azk (gip.) baratxuria baño txintxoago da).

□ Erdi Aroan, cf. halaber Garcia Uaraçuri (PobNav 1330) eta Pero Miguel Uaraçuri (PobNav 1366).

baratxuri-adats (‘baratxuri-korda’: Harr), baratxuri-azpi (‘baratxuri-atal’: PMujika (erronk.)), baratxuri-belar (“aliaria, hierba con olor a ajos” -tzuri- Larm; -txuri- Azk (erronk.)), baratxuri-bizar (“barbe de l’ail” Lhande (zub.)), baratxuri-borka (‘baratxuri-korda’: baba- Izag (gnaf.)), baratxuri-buru (MDass [laur baratxuri buru]), baratxuri-buztan (“tige tenant à la gousse” Lhande (zub.)), baratxuri-izter (Althabe [herx baratxuri ister bat zaphatüz]), baratxurikari (“qui aime l’ail” Lhande (zub.)), baratxuriki (Larm), baratxuri-korda (Salaberria), baratxuri-kutsu (“salsa de ajos” PMujika (gip.)), baratxuri-salda (Urruz), baratxuri-xixter (ECocin), baratxuri-zakil (“tige […] d’ail qui a poussé” -zakhil Harr), baratxurizko (Duv), baratxuri-zopa (Soroa [nai al lituzteke baratxuri sopa batzubek?]), baratxuriztatu (Urte, Althabe), baratxuri-zuku (Azk (erronk.); -tzuri- TxAgir).

► Agian baratze + zuri osaera batean pentsa daiteke, nahiz eta Mitxelenak ez duen argi ikusten baratze-rekin lotua dagoenik (19733: 66). Proposamen honetan, jauzi bat onartu behar da esanahiaren aldetik: baratze-k ‘barazki’ esanahia hartua duela pentsatu beharko genuke, edo, bestela, elipsi moduko batean, ‘baratzeko zer zuri’.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

♦♦ bare1 (1643: Ax). ■ Hitz zabaldua (bizk., gip., bazt., lap., zar.). Esanahi nagusia ‘nare, lasai, geldi’ da, bai gizakiez bai gauzez esana (Ax ez haserretzea…, bethi bat, bethi uli, lolo, malba eta bare izaitea, Munibe leku barean, Etxeita zeru garbi ta itxaso bareakaz, JEtxep ezpain bare batzuekin). Izen moduan ere jasotzen du Azkuek, ‘itsasoko baretasuna’ esanahiarekin (bizk., gip.).

barealdi (EAzk [au barealdi au zan / iraupen bakoa, / San Martinen udatxu / zoroa lakoa]; baraldi Azk (bizk., gip.)), baregailu (-allu BeraLzM), baregarri (Etxaide [ezpaitzioten… ezer ere igorri nai gosearen baregarri]), barerik (Orixe [(itsasoa) barerik dago]), baretasun (bara- Mogel [(onzija geratu) baratasun kaltegarrijan]; bare- TxAgir), baretsu (Alzaga), baretu (Añib (bizk.); Azk [baketu ta baretu edo iabalduten eztan aserrerik eztago]), baretxe (“pausadamente” Azk (bizk.); ik. baratxe), baretze (Erkiaga), barezko (TxAgir [itxasoaren barezko egunetan]).

Baratu-tik atzeranzko osaeraz sortua, cf. epe (← epatu), ehe (← ehatu), agian neke (← nekatu). Lat. mare izan ote daitekeen galdetzen du Corominesek (AgudTov s.v. bare2), Mediterraneo itsasoaren izatezko baretasunarengatik; baina hipotesi honek ez du egiantzik, besteak beste bitxia litzatekeelako euskal eremutik urruneko itsaso hori aintzat hartzea.

nare. ■ Bnaf. hitza (testuetan, XX. mendeko hegoaldeko zenbait autorek darabilte). Salab-en hiztegian ageri da aurrenekoz. Esanahia ‘bare, geldi, lasai’ da, maiz itsasoaz edo uraz esana (Harr ur narean ez erhirik ez zangorik, Azk (bnaf.) so narea, Orixe Crau aldea nare ta ixil zegoen); begiei buruz, ‘bizitasun gabea’ adiera du (Salab, Harr begiak nare ditu, lohakartzera doha).

narerik (Olab), naretasun (Harr, Zaitegi), naretsu (Orixe), naretu (Salab, Erkiaga).

► Traskekin bat (s.v. bare2), bare1 ‘lasai, geldi’-ren aldaera dela argudia daiteke. Formaren aldetik, badirudi tarteko *mare bat behar genukeela (cf. bare2-n gnaf., aezk. mare aldaera); m- > n- aldaketarako, cf. gnaf. mospel > nospel (FHV 272), eta motibo > gip. notibo (~1868ko anonimo batengan, eta gaur Usurbil aldean entzuna). Bai notibo-n bai nare-ren bigarren silabako hortzobikariaren asimilazioz azal daiteke bilakaera. Orobat, gogora ekartzekoa izan daiteke RS nintegi, eskuarki erratatzat emana.

Ageri denez, ez dago arazorik bare eta nare lotzeko esanahiaren aldetik, baina bi ohar gehigarri egin daitezke: batetik, bare1-en emaniko Axularren ez haserretzea…, bethi bat, bethi uli, lolo, malba eta bare izaitea adibidean aski hurbil dago bare-ren esanahia nare-ren ‘bizitasun gabea’ adieratik. Bestetik, bai bare1 bai nare biak erabiltzen dira maiz itsasoko baretasuna adierazteko.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

! ♦ bare2 (~1496: RS; ik. Erdi Arokoak). ■ Hitz ia orokorra. Aldaerak dira bare (bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf.; -rh- zub.), ba(h)e (zub.), bara (bizk., gip.) eta mare (gnaf., aezk.; Arak (gnaf.)). Maskorrik gabeko molusku ezagunaz esaten da (RS hurdeok il azkero bareok induska, EtxZib negel, bare eta musker gehiago ferdekin). Testuetan esanahia bereiztea askotan zaila bada ere, iparraldean ‘barraskilo’ adiera ere badu (“limaçon” itzultzen dute zenbait hiztegigilek, Lecl-ez geroztik, eta gutxienez Goihetxeren adibide ziur bat dago adiera honetan).

Mendiburuk dakartzan barekeria ‘lohikeria’ (zuk zere bakartasunean egin oi dituzun zere barekeriak edo erabiltze lizunak) eta baretsu eratorriek (hitzketa baretsu, marmariazko ta etsaiezkoari) hitz honekin zerikusia izan lezakete.

□ Orpustanen ustez (1999: 309), hitzaren adibide dira don peidro barea (SJuan 1162) eta Pero Uarea (PobNav 1350), eta berariaz baztertzen du horietan erraiaren izena egon daitekeenik. Artzamendik, ordea, erraiaren eta izenondoaren adibide gisa sailkatzen ditu. Bi ohar egin behar dira eztabaida honetan, gure ustez: batetik, izengoiti gisa erabiltzeko bare ‘geldi, lasai’ izenondoak dirudi egokiena; bestetik, ezin da baztertu gaurko Errioxako herriaren izena izatea, cf. Bareia eta Barea (NavArag 947), calzata de Barea (ColRioj 1054), Fortunio Garcez de Barea (ColRioj 1145), etab.. Leku-izen hori, gainera, antzinatean agertzen da, txanpon iberiarretako uaracos etnonimoan (K. a. 80-72 urteen artekoak, Labeaga 1990), eta garaiko geografoen lanetan: Οαρία (Estrabon III, 4, 12), Vareia (Plinio (III, 3, 21), Οάρεια (Ptolomeo II, 6, 55).

Mitxelenak ere ez du argi ikusten euskal hitza egotea Erdi Arokoetan (1969b: 47); Lope Marea aldaera ere aipatzen du (SJuan 1182; Remir de Barea dago agiri berean). Cf. bestalde Gasteiz ondoko termino de Barea (ArchZurb 1461).

! baraistu “paciencia, cachaza” Azk (zar.); OEHk bare (animalia) eta histu ikusten ditu hitzaren osaeran —cf. zub. eta erronk. histu-ren ‘abiadura’ adiera—, eta ‘barearen abiadura’ genuke; baina ez da ahaztekoa bare-handi ‘patxadatsu’ eta gibel ‘patxada’-rekin konparatzeak erraiaren aukera indartzen duela. AgudTov-ek, berriz, “de bara(tu)” azaltzen du; ildo honetan, agian egokiagoa da baratxe + -tu analizatzea, kontuan harturik Azkueren <is> digrafoak -x- adieraz zezakeela; esanahiz, ‘patxada hartu, baratu’ litzateke.

bare beltz (Elexp (bizk.)), bare handi (b. aundi Elexp (bizk.); cf. bare-handi ‘patxadatsu’, s.v. bare3), bare nabar (Elexp (bizk.)), barexka (bahexka TourLaf), barezorri (“larva de limaco” Azk (bizk.)), bare zuri (Garate (gnaf.: barezuria baino alferrago)). Cf. itsas bare.

► Atariko auzi bat dago hitzaren etimologian: onarturik hitz bera direla bare animalia eta bare giza-organoa, bietarik oinarrizkoa zein den erabakitzea. Gure ustez, aukerarik behinena da animalia izatea jatorrizkoa, eta organoak bertatik hartu izana izena, antzekotasun fisikoarengatik: ikusten denak, maizago ikusten den animaliak, emango zion izena erraiari, ez alderantziz; horretaz gain, badirudi hobeki ulertzen direla horrela bareak heldu eta halakoak, jatorrizko izenak duen bizidun izaera islatzen baita erraiari dagozkion erabileretan. Ik. bare3 beste aukerarako.

Animalia izenaren lehentasuna ezarririk, etimologiarako aukera nagusi bat aztertu behar da: bare ‘lasai, geldi’ izenondotik hartua bide da izena, animaliaren ezaugarririk bereizgarrientzat bere geldotasuna harturik; azken buruan, baratu-tik sorturiko hitza litzateke. Honen paralelo betea da ing. slug ‘bare (animalia)’, zeina ing. zah. sluggi ‘nagi, geldo, motel’ izenondotik datorren azken buruan.

Beste aukera litzateke *bar errotik eratortzea: behetik, lurrari loturik narraska doan animalia litzateke, edo, bestela, zerbaiten barrenean gordetzen dena (hala balitz, ‘barakuilu’ esanahia litzateke ezinbestean jatorrizkoa); *bar erroaren gainean osaturiko barren eta barru baino eratorri zaharragokoa beharko luke bare-k, dardarkari bakuna horren lekuko (cf. bihar-en biharamun eratorri zaharra, bakunarekin), bukaerako -e berranalizatuarekin (cf. atze, etab.).

Sekundariotzat hartu behar da barhe aldaeraren dardarkari ondoko hasperena, cf. bilho, solhas, sorho, zorhi (Mitxelena 1951a: 548, 1957b: 144, 48. oh.), eta forma horretatik azaltzen da zub. bahe dardarkariaren galerarekin (cf. zorhi > zohi, FHV 330). Mare aldaeraren b- > m- aldaketari dagokionez, cf. lat. bacilla > makila, ik. behean barraskilo.

Mendibururen barekeria ‘lohikeria’-rako bareak uzten duen arrasto likatsuan pentsatu behar da; baretsu-rako, berriz, cf. bare zuri-k duen adiera peioratiboa.

barakarro. Bizk. hitza. Añibarrorentzat ‘barraskilo’ da; Azkuerentzat, berriz, ‘bare’ (barekarro eta barakarron adierak gehitzen ditu honek).

► Ez dago argi zer den -karro, eta aukera ezberdinak azter daitezke: karro ‘gurdi’ maileguarena da bat, eta Larm “casco de cabeza, burukoskoa, kopeta, garroa, karroa” beste bat. Ez batak ez besteak ez du azaltzen -karron aldaera.

barakuilu. Larramendigan aurkitzen da aurrenekoz (barakullo eta barakulu aldaeretan); beste aldaerak dira barekuil(l)o (Harr, Orixe), barakullu (Orixe), barakulo (Elizdo) eta barrakulio (1918ko gip. egutegi batean); barekarakoil-en aztertu dugu barakoil (Oxobi). Esanahia ‘barraskilo’ da.

barakuilora “caracolillos” (landare baten izena) barakullora Azk (LondEsk-tik hartua); <be-> azaltzen da, dudarik gabe hutsa; barakuilo + lora, haplologiarekin.

barakuilutxo (barakullotxo Larm).

► Bigarren osagaian Azkuek jasotzen duen bizk. kuilu ‘maskor’ bide dago. Pentsatzekoa da karakoil-en eragina dagoela barakoil-en (ik. behean barekarakoil). Schuchardten ustez (1906a: 13-14), lat. cuscolium/cusculium ‘kermes intsektuaren garautxo’ dago kuilu horren oinarrian (karakoil ere talde berean sartzen du); garautxo hau adasketan hazten da, borobil itxurarekin, eta maskor baten antza du. Hitz latindar hori beste askoren oinarrian ere badago, hala nola kurkuildu ‘aletu, garaua atera’-renean, Schuchardtek dioenez. Adibide hauetan, pentsatu beharko da galdu egin zela hitzaren lehen silaba.

Kuilu hitzak ongi azaltzen du barakuilu, eta ez zaie ezinbestean barekurkuilu moduko formei lotu behar (eta, horrenbestez, erromantzezko curculla-ri). Bestalde, ondo doakio azalpen honi kuilu eta barakuilu, biak ala biak izatea mendebaldekoak; ik. barekurkuilu, erdi-ekialdekoa baita, zeinetan ekialdeko erromantzeen bidetik jo dugun azalpenerako.

barakurrilo. Azkuek dakar (bizk., gip.), ‘barraskilo’ esanahiarekin; marrakurrilo ere jasotzen du Azpeitian.

► Ez dago argi non kokatu behar den -kurrilo bukaera; dardarkariarengatik, badirudi hurbilago dagoela -kurkuilu taldetik (< errom. curcuilo), ezen ez -kuilu-renetik (< lat. cusculium). Baina hau erdi-mendebaldekoa da, -kurkuilu dutenak ez bezala. Barekurlo ere badugula kontuan hartuta (ik. behean), agian ez da baztertzekoa kurlo ‘lertsun (hegaztia)’ hitzarekin gurutzatu izana, bitxia badirudi ere; kurlo-k badu kurrilo aldaera, eta deigarria da barakurrilo zein barekurlo, biak izatea. Gogoan hartu behar da hitz hauen guztien izaera adierazkorra, Corominasek eta Pascualek gogoratu bezala (DCECH 1, 845b, caracol). Ik. barekurkuilu.

Marrakurrilo aldaeraren m- eta -rr-rako, ik. behean barraskilo.

baranga. Ekialdeko ertzeko hitza. Aldaerak dira baranga (Bonap/Azk (zar.)), baranka (Bonap/Azk/Izag (erronk.)) eta barhanka (Azk/Larrasket (zub.)); bada halaber erronk. blanka (Azk). Esanahia ‘bare (moluskua)’ da; Azkuek “persona floja” adieran ere jasotzen du baranga.

► Mitxelenak bar-(h)anka analizatzen du (FHV 329, 4. oh.), zub. barhánka aldaera hizpide duela. Alabaina, honek ez du azaltzen zar. baranga, ez eta esanahiaren gorabeherak. Egokiagoa izan daiteke -anga atzizkia ikustea (Morf §285): cf. luzanga (bizk., gip., bnaf.), xardanga (zub.; Oih-Pouv), zilanga (zar.), etab. Azalpen honetan, herskari ahoskabearen aldeko neutralizazioa gertatu da zubereraz eta erronkarieraz (ik. abendu).

AgudTov-ek dakarrenaren arabera (s.v. blanka), Corominesen ustez erronkarierazko blanka mailegu erromantzea izan daiteke, barraskilo “zuritua” edo oskolik gabea delako barea; bestela, betiere Corominesek dioenez, baranga egon daiteke oinarrian, erromantzean oinarrituriko herri-etimologiaz blanka-ra igaroa; beste aukera bat litzateke blanka eta bare-ren arteko gurutzaketa izatea. Gure ustez, ez da ezinezko euskararen barreneko bilakaera izatea: baranka > *branka > blanka.

baraskoil. ■ Azkuek bizk. jasotzen du ‘barraskilo’ esanahiarekin.

► Bi gauza ditu argitzeko forma honek: batetik, hitz oinarriaren ondotik dagoen -s- (cf. baresbarakila, bareskurlo eta barraskilo), eta, bestetik, bukaerako -oil, gask. -koil bukaera gogora dakarrena (ik. barekarakoil); alabaina, hitza bizkaierazkoa izateak ez du honen alde egiten. Bi arazoei irtenbidea emateko modu bat da barakuilu-n (ik. goian) aipaturiko lat. cuscolium ekartzea gogora, bertatik azalduta -skoil bukaera. Honek Schuchardten azalpena berretsiko luke.

baraxixa. ‘Barekume’ esanahiarekin jasotzen dute Azkuek (baraxixa (gip.), bareziza (gip.)) eta Izagirrek (baresitx (bizk.), baresix (bizk.)).

► Baliteke sits izatea bigarren osagaia (cf. Gipbizk. sitz, zits, zitx aldaerak). Esanahiari dagokionez, sitsen txikitasuna erabiliko zen ‘kume’ adierazteko, edo, besterik gabe, bareen eta sitsen kumeen itxura antzekoa delako, zuri txiki luzanga.

barekarakoil. XX. mendeko bnaf. zenbait testutan (JEtxep, GureH) ageri da, ‘barraskilo’ esanahiarekin. Barakoil dugu Oxobi-rengan.

► Osaera hibridokoa, karakoil erromantzearekin, cf. gask. carcolh ‘barraskilo’ (Palay s.v.); gaskoiz horren adibiderik aurkitu ez badugu ere, badira hizk. galo-erromantzeetan cara- formako aldaerak (FEW 2/2, 1005a, conchylium, I 2 b α). Gazt. eta port. caracol itxurako hauek ez ditu Corominesek, Schuchardtek ez bezala (ik. goian barakuilu), lat. cusculium-ekin lotzen (ik. jarraian barekurkuilu).

Oxobi-ren barakoil, barakuilu-koekin batera sailkatu baino, badirudi hobe dela karakoil eta bare-ren arteko gurutzaketa gisa hartzea: -koil bereizita, bara- jarriko zitzaion lehen parte gisa.

barekurkuilu (~1650: Pouv). Erdi-ekialdeko hitza. Aldaerak dira barekurkuilu (Pouv), barekurku(i)llo (gip., lap.; Iturr), barekurkulo (lap.), barekurkuila (lap.), barekorkoil (bazt.; Duv), barakurku(i)l(l)o (gip., gnaf.; Añib) eta barakurkuilu (gnaf.). Esanahia ‘barraskilo’ da. Azkuek (lap.) marikorkoila eta marikurkuillu biltzen ditu, Urtek Gramatikan ‘bare’ esanahia ematen diela ohartaraziz.

► Lehen osagaiari dagokionez, beste zomorro izen zenbaitetan ageri den mari-rekiko gurutzaketa dugu marikorkoila eta marikurkuillu aldaeretan (cf. mariburduntzi, mariorratz ‘sorgin orratz’, marigorri ‘amona mantangorri’; ik. Bähr 1936: 100-101).

Bigarren osagaiaren aldaerak kurku(i)lu/-o, kurkuila eta korkoil ereduetan bil daitezke, baina haren jatorria ez da argia. Schuchardtek irekitako bidetik (ik. goian barakuilu), aukera bat izan zitekeen lat. cusculium-ekin lotzea, baina honek ez du dardarkaria azaltzen, eta mailegua zaharra izan behar bada g- espero zitekeen. Hitz latindar horrek badu, bestalde, euskal ondorengorik, esanahi bereko kuskuila; interesgarria da, nolanahi ere, hitz honen familia zabalean ‘kiribildu’ esanahia aurkitzea kuskuildu eratorrian: adiera hau berau du zub. kharakoilla ‘ile izur’ hitzak.

Beste talde batean biltzen ditu Corominesek karakoila, -kurkuilu, -kuilo (DECat 2, 552a eta 555a, 3. eta 4. oh., caragol; DCECH 1, 845b, caracol), eta ez du lat. cusculium-en aukera aipatzen. Dioenez, erromantzetik mailegaturikoak izan daitezke hauek guztiak (“estas formas no tienen aspecto muy antiguo e igual podrían ser romanismos que voces de creación expresiva”). Euskarazko -kurkuilu honen jatorria berariaz lotzen du kat. calculla (xiv. m.) formarekin (DECat 2, 552a); katalanaren barrenean, forma honen eboluzioa kat. zah. calculla > kat. mod. carculla > kat. mod. corculla/curculla litzateke (DECat 2, 551b). Dardarkariaren arazoa gainditzen da aukera honetan. Aldaera katalan hauen formazko gorabeherek bat egiten dute euskaraz topatzen ditugun -kurkuilo, -kurkuila, -kurkulo eta besterekin, eta egiantzekoa da haiei lotzea euskal aldaeron jatorria. Ekialdekoak izateak ere hurbilketa hau errazten du.

Katalanaren hiztegian, eztabaida luzea dakar Corominesek forma erromantzeen etorkia argitu nahian, eta substratu europar zahar batean pentsatzen du (lituanierazko eta grezierazko forma batzuk ere eztabaida berean kokatzen ditu, DECat 2, 553a); substratu hori ez da ez zelta ez euskarazkoa, eta iberiar jatorriaren aukera iradokitzen du. Gaztelaniaren hiztegian, berriz, eremu murritzagoko hizkuntzak hizpide dituela (Italiar penintsula, Iberiar penintsula, Galorromania), hitzon osaerari jatorri adierazkorren bat bilatzearen egokitasuna aitortzen du (DCECH 1, 845b-846a).

barekurlo. ■ Azkuek bizk. jasotzen du, ‘barraskilo’ esanahiarekin.

► Ik. goian barakurrilo.

baresbarakila. ■ Azkuek bizk. jasotzen du, ‘barraskilo’ esanahiarekin.

► Bitan zatituta, bares- eta -barakila, osaera pleonastiko moduko bat dugu: bigarren zatia marakilo-rekin lot daiteke (ik. behean), eta aurretik bares- jarri zaio; ik. jarraian bareskurlo.

bareskurlo. ■ Azkuek bizk. jasotzen du, “larva de limaco” esanahiarekin.

► Ez dago argi nola azaldu behar den -s-; ez dirudi baraskoil-en emaniko azalpena egokia denik kasu honetan. Orobat gertatzen da -kurlo-rekin (ik. goian barekurlo eta barakurrilo), are gutxiago kontuan harturik hitz honek duen ‘larba’ esanahia.

baretximar. ■ Azkuek bizk. jasotzen du, “larva de limaco” esanahiarekin.

► Ez dago argi zer den bigarren osagaia: tximar bera ez dago dokumentatuta modu beregainean, eta zimar-en azpiko esanahiek eta haien banaketa dialektalek (zub. ‘gailur-arbel’; zimur-en aldaera gisa dakar Hbarren-ek) ez dute argirik ekartzen.

marakilo. ■ Azkuek bizk. jasotzen du, eta marakulu (Elizdo) eta marakullu (ZArg) aldaerak ere ageri dira. Esanahia ‘barraskilo’ da.

► Badirudi aukerarik behinena dela barakuilu/barakuilo-ren aldaeratzat jotzea (ik. goian), -ui- diptongonaren bakuntzearekin eta hastapeneko b- > m- bilakaerarekin. Ik. jarraian barraskilo.

barraskilo. ■ Erdi-mendebaldeko hitza; XIX. mendearen azken aldean ageri da aurrenekoz. Aldaerak dira barraskillo (bizk.), marraskillo (bizk.), marraskulo (bizk., gip.) eta marraskulu (bizk.). Maskordun gasteropodo ezagunaz esaten da (Azkue bare ta marraskulo ta osterantzeko mamo txikiak); batzuetan itsasoko antzeko animaliez ere erabiltzen da (TxAgir lapa, marraskulo ta lanperna eske).

barraskilo frantses (m- TEtxeb (bizk.)), barraskilo-jan (“comida a base de caracoles” m- TEtxeb (bizk.)).

► Bukaerari (-skillo, -skulo/u) eta banaketa dialektalari begira, badirudi erdi-mendebaldeko formekin bildu behar dela (cf. baraskoil, baresbarakila eta bareskurlo), barakuilu-n emaniko azalpenen baitan; barekurkuilu eta barekarakoil hitzetan emandako Corominesen azalpenetatik kanpo geratzen dela dirudi, beraz.

Hitz hastapeneko b- > m- aldaerarako, cf. lat. bacilla > makila, bizk. zah. marka (< lat. eta gazt. barca), mortu < bortu, etab. (FHV 268-271). Dardarkariaren anizkuntzerako, cf. muru > murru, perexil > perrexil, mukuru > mukurru, etab. (FHV 331-332).

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

! ♦ bare3 (are ~1496: RS; bare ~1580: IbargC). ■ Hitz orokorra. Bare-z gainera (bnaf., zub. -rh-), bae (zub.), bara (Nafgip.) eta are (bizk.) aldaerak aurkitzen dira. Gibelaz beste aldean dagoen organoaz esaten da (RS gibeleko on dana areko gaxto, Mburu gibela ta barea este guziekin boterazi, Intxpe behar dütü ere ükhen gibela, barhia eta gültzürrünak). Beste organo batzuk ere izendatzen ditu batzuetan: ‘pankrea’ (are Azk (bizk.)), ‘giltzurrin’ (Gorosurreta), “appendice du foie; foie” (barhe Foix (zub.)).

◊ Euskal esapidearen kalkotzat hartu behar da erdarazko tener limaco (Bidasoaldean erabiltzen da, Iribarrenen arabera, s.v. limaco), cf. jarraian barea goratu, bareak heldu/oratu/hozka egin. Bare eta gibel inguruan sentitzen da min hori, asko edan edo jan ondotik ariketa fisiko bat-batekoa eginez gero. Animaliari eta giza-organoari dagozkion hitzak ez badira herri-etimologiaz balizko homonimia bategatik hurbildu, kalko honek salatzen du hitz bera zela hiztunentzat. Horretaz gain, garbi agertzen da esapide horretan barearen bizidun izaera, heltzen, oratzen, hozka egiten baitu, eta horrek berretsi baizik ez du egiten giza-organoa eta animaliaren identifikazioa.

bareak heldu ‘barruko haizeak alboan min eman’: Azk/JGarate/Elexp (bizk., gip.); ik. goian erdarazko tener limaco esapideari buruzkoak; barearen bizidun izaera nabarmentzen duten esapideen artean, cf. bareak oratu / hozka egin; horietaz gain, cf. barea goratu/itzuli, eta bare2-ren azpiko baraistu.

bare-handi ‘patxadatsu’: Azk (aezk.); gisako esanahiarekin, cf. gibel-handi, eta ik. behean bare ederreko.

barea goratu (‘bareak heldu’: Azk (bazt.)), barea itzuli (‘bareak heldu’: Azk (bnaf.)), bareak oratu (TEtxeb/Elexp (bizk.)), bareak hozka egin (BMokoroa), bare-belar (“verbena” SbUrq), bare ederreko (‘patxadatsu’: Azk (aezk.); ik. goian bare-handi), bare-gantxe (“péritoine et mésentère” -gantxa Harr; cf. Larm gantxea (mug.) “tela, cáscara”, ik. gain), bare handiko (‘patxadatsu’: Alzaga), bare-ixte (“bacera, opilación del bazo” Larm), bare-jaki (Larm), bareko (‘ardien bareko mina’: barako Arin/Izag (bizk., gip.)), bareko min (“comalia, enfermedad de las ovejas” -arhe- Azk (bnaf., zub.); -ahe- Azk (zub.)), baremin (‘bareko min’: Harr, Azk (gip.); bara- Arin (gip.)), baresare (‘peritoneo’, ‘mesenterio’: VascIsland, Larm; Mogel).

► Gure ustez, animaliaren izenetik azaldu behar da giza-organoarena (ik. goian gazt. tener limaco esapideari buruzkoak; ik. orobat bare2): animaliarekin duen antzekotasun fisikoarengatik hartuko zuen giza-organoak izena. Aukera honen alde egitea bare2 animaliaren etimologiari buruz dugun ideiaren menpe dago: hura bare1 ‘geldo’-tik eratorri digu, eta, horrela, ezinbestean, bare3 berak sekundarioa behar du, ezin baitugu bare1 ‘geldo’-tik zuzenean azaldu.

Aukera hori hobetsita ere, interesgarria izan daiteke bestelako aukerak aztertzea. Betiere bare2 eta bare3 batera bilduta, etimologikoki bare1-etik (eta baratu-tik) bereizteko aukera landu genezake. Adibidez, *bar ‘behe, barren’ erroaren eratorri gisa azter genitzake: bare2 oinarrizkotzat hartuz gero, narraska dabilelako edo oskolaren barrena gordeleku duelako azalduko genuke erro horrekiko lotura (ik. bare2). Bestela, giza-organoaren izenetik animaliarenera eginez gero bidea (betiere antzekotasun itxurazkoa dela kausa), pentsatu beharko genuke gibelarekiko duen kokapenarengatik (haren azpian edo barrenean) sortuko zela izena; aspaldikoa da barea gibelaren kontrapisua zelako ideia (Aristoteles, Historia de los animales 669b-670b).[2] Horretaz gain, interesgarria izan zitekeen bide hau, barea orobat hartu izan delako aspalditik barrearen sorburu gisa: ideia horren berri ematen du jadanik Pliniok (Beard 2015: 25);[3] ikusi izan da, ordea, baita aiurri biziaren eta herraren sorburu gisa ere. Xehetasunetarako, ik. barre, zeina erro horrekin lotu nahi izan dugun (s.v. barren).

*Bar erroarekin lotzeko, esanguratsua izan daiteke are aldaera, hastapeneko b- galduta, honek zaildu egiten baitu bare1 (< baratu)-rekin lotzea, eta, batez ere, beste are zenbait eztabaida honen barrenean kokatzen duelako: are areatzeko tresna,[4] erronk. ara ‘labean txingarrari eragiteko makila’ eta, Leitzan, “barra para entrar-meter los yunques del Martinete”; hauek guztiak ‘barrenera sartze’ ideia baten inguruan bil daitezke, dela lurrean, dela labean. Ñabardura fonetiko horretaz gain, ez da ahaztu behar hauetako zenbaitek dardarkari anizkuna dutela (cf. arre zabaldua, eta arra), eta honek ere *bar errora hurbil gaitzake.

Barhe eta bae aldaerez, ik. bare2; are aldaeraren herskari ahostunaren galerarako, cf. bere > ere, etab. (FHV 253). Sekundarioak dira hitzaren ‘pankrea’ eta ‘giltzurrin’ adierak, eta oinarrizkotik hurbilagokoa “appendice du foie; foie”: esanguratsuak dira adibide zaharrak, batera agertzen baitira maiz gibela eta barea.

♦♦ bazkari (barazkari ~1527: Zalgiz (+ baras-); bazkari 1686: Gaszar). ■ Hitz orokorra. Barazkari da forma zaharrena; testuetan Gasteluzar da bazkari erabiltzen duen aurrenekoa (hiztegietan Urte); XVIII. mendetik aurrera nagusitzen da bazkari. Gipuzkeraz eta bizkaieraz azentu markatua du: bazka(r)ià (gosari-k bezala eta afari-k ez bezala). Elkartu-eratorrietan oso zabaldua dago bazkal- forma (ik. behean).

bazkarite (leku kasuetan) AstoL, Gerriko; (iz.) Laphitz (bazkaritea ez dutela gaizki hartuko); cf. afarite; ik. bazkarita-.

bazkarraldo ‘bazkaldar’: TxAgir-engan bakarrik; ez dago argi zerekin lotu behar den bukaera; *bazkaldarro-tik, metatesiz?

bazkalafari (‘beranduko bazkaria’: Azk (bizk., gip.)), bazkalaitzin (Leiz), bazkalaurre (Etxag), bazkaldar (AgirAst), bazkaldari (Zubik (bizk.)), bazkalgia (‘bazkaltoki’: Intxpe), bazkalgin (Mburu [zure sukaldariak eta barazkal-giñak]), bazkal-jaki (Oih), bazkalmuga (‘bazkalordu’: Pouv), bazkalondo (Volt), bazkalordu (Pouv), bazkaloste (Añib, EAzk), bazkaltegi (Larm, Mburu), bazkaltoki (Urte, Mburu), bazkariketari (‘langileei bazkaria ematen diena’: Garbizu (gnaf.)), bazkari-lege (Soroa), bazkarita- (-n Pouv; -ra TolosBerts; -rako Mogel), bazkaritxo (TxAgir), bazkariusi (Azk (bizk., gip. [bazkaluxu]); cf. afariusi). Cf. egur-bazkari, eztei-bazkari, kapoi-bazkari, kinto-bazkari, ondra-bazkari

► Mitxelenaren ustez (FHV 246, 533), hitzaren lehen osagaia baratze aditz-izena izan daiteke, baratu ‘prestatu’, ‘gelditu’ aditzarena. Bigarren osagairako, cf. otorduak izendatzen dituzten beste hitzak, afari, gosari, etab., guztiak -hari/-kari atzizkiarekin. Txistukari ondotik dagokion -kari herskariduna du, cf. askari; testuinguru fonetiko berean, cf. halaber -heta/-keta (Erroheta/Andozketa, SMillán 1025). Hitz elkartu eta eratorrietako bazkal- albokaridunarentzat ik. afari. Bestalde, gipuzkeraz eta bizkaieraz duen azentu markatua -ra- silabaren galeraren ondoriotzat jo liteke.

Mitxelenak dio baratze ‘ortu’ ez dela aski egokia (FHV 246, 38 oh.), esanahiarengatik itxuraz. Agian honela zedarritu daiteke Mitxelenak ikusi zukeen eragozpena: baratz(e)-kari, nolazpait esateko, ‘baratzeko zera’ edo ‘baratzetik hartutako zera’ da (cf. baratzekari eta ortuari, ‘barazki’ esanahiarekin, eta -hari atzizkiak hartu-rekin dukeen lotura etimologikoa), eta agian pentsa liteke jauzi handiegia dela ‘ortu’ + -hari/-kari hitzak elkartuta ‘baratzeko zerekin osatutako otordua’ adieraztera pasatzea. Orobat, argudia liteke barazkari orokorraren ondoan baratze-ren hedadura ez dela hain zabala (RS-ko salbuespena alde batera utzita, ortu dago bizkaieraz).

Baratu/paratu-rekin ez genuke arazorik: orokorra da eta, esanahiaren aldetik, adiera batetik zein bestetik abiatuta aukera bat baino gehiago azter daiteke. Pentsa daiteke ‘gelditze’ soilarekin lotu behar dela, bazkaltzeak eskatzen duen gelditzearekin, baratzearekin. Bestela, baratu-ren ‘prestatu’ adiera etimologikoa har daiteke kontuan: cf. Argentinako gazt. parar el puchero “dar de comer a la familia” esapidea (DCECH 4, 393b, parar) eta fr. zah. aparer “préparer (le dîner)” (FEW 7, 623b). Beste aukera bat da baratze-ri jatorrian ‘(ortuariak) landatze’ moduko esanahi bat ikustea.

Schuchardten jatorri latin-erromantzeko proposamenak, noiz *pascarium (1906a: 24) noiz pascua (1903: 404), baztertzekoak dira, besteak beste barazkari forma zaharra azaldu gabe uzten baitute.

bazkaldu (barazkaldu ~1490: GaribAtsot; bazkaldu ~1725: Urte). ■ Iparraldean, lag. iragangaitzarekin joan ohi da eskuarki (Leiz barazkal ledin; cf. erronk. [Mendig] bazkaltangrá eta bazkaltandigu), eta hegoaldean, berriz, iragankorrarekin (Larm barazkaldu dezu).

bazkaltzaile (Intxpe (barazkalzale)), bazkaltze (Mburu [barazkaltze baterako etor-eguna]).

► Hauetan argi dago dardarkaria dela jatorrizkoa, ez albokaria (cf. afari/afaldu, etab.).


[1] Hitz beretik heldu da, azken buruan, parada ‘aukera’ ere, cf. bearn. parat ‘aukera’ (FEW 7, 622b-623a).
[2] Ideia honen aurka: “personne ne croit plus […] avec Doellinguer, qu’elle [barea] soit là pour faire le contrepoids du lobe droit du foie” (Brachet, Jean-Louis, Physiologie élémentaire de l’homme (2e vol.), Germer-Baillère, Paris,1855: 530).
[3] Ideia honen aurka, cf. berriz ere Brachet (ibid.): “personne ne croit plus […] avec Pline qu’elle [barea] est le siège du rire et de la gaîté”.
[4] AgudTov-ek gask. áret ‘golde’-rekin lotzen dute (s.v. are2), baina hau berau aradet-en aldaera modernoa da, ez ditu beste esanahiak azaltzen, eta, formaren aldetik ere ez da hautagai egokia bukaerako -t horrekin. Gogora bedi are hitz orokorra dela euskaraz.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
z-library z-lib project
Casino siteleri arasında yerinizi alın, kazançlı çıkmanın keyfini sürün! Heyecanı kaçırmayın.
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper