Leku-izenak

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)

(...)
Zendea eta udalerria, herri eta kontzeju hauek osatua: Astrain, Zizur Nagusia (berriki bereizi arte), Zizur Txikia, Gazolatz, Larraia, Muru-Astrain, Paternain, Sagues, Undio eta Zarikiegi. Haiei gehitu behar zaizkie Eriete eta Gendulain, berriki hustuak. Iruñerria bost zendea edo administrazio barrutitan banaturik zegoen, eta Zizur horietariko bat zen, Iruñeko merinerri nahiz epaibarrutiari loturik. Udal mugapeak 48,64 kilometro karratuko azalera du. Mugakide hauek ditu: Oltza Zendea (I), Barañain eta Iruña (IE), Galar Zendea (E), Izarbeibar (Ukar, Uterga, Adios, Legarda, H.), Gares (HM), Zabaltza eta Etxauri (M). Geologiaren aldetik, Eozenoko margek egituratzen dute. Haien artean hareharriak azaleratzen dira Zizurtik Gazolatza doan mendilerro ttikian, baita Galar, Gendulain edo Oiarzakoetan ere. Inguru horietan jalkinek "ripplemark" direlakoak marrazten dituzte, Gendulainen eta Murun hautematen ahal den bezala. Hego-mendebaldeko aldea igeltsuetan aberatsa izan zen, eta eraikuntzarako probetxatu ziren. Hondarrean, pudingek eta konglomeratuzko harkaitz miozenikoek Erreniega mendiko bizkarra okupatzen dute. Zorupeko gatz potasikoak ustiatzen dira. Klima azpimediterraniarra. Landaredian, arbolei dagokienez, artea, haritza eta txapardia nabarmentzen dira, baita urritzak, ezpela eta iratzea ere mendiko magalean, eta pinuak oihan berrietan. Pagadia ere bazen mendiko alderdirik altuenetan, ederki dokumentatua dago ondoko Galar zendean. Laborantzako azalera handia da, eta halaberean labore eta industriarako hazien (ekilorea eta koltza) uzten etekinak. XX. mendearen hasiera arte, abeltzaintza garrantzi handikoa izan zen, ez bakarrik lanerako azienda larriena, baizik eta ardi, ahuntz eta zerriena ere, bere toponimoetan utzi aztarnak lekuko ("Urdeak etzaten direnekoan", Astrainen). Ohiko industria nagusia igeltsu harrobien ustiapena izan zen. Horrekin batean, gatza lehorketa bidez egiteko larrainak, irin-errotak eta teileriak ere bai. HISTORIA: I. eta II. Burdin Aroko aztarnategi batzuk daude, hala nola Sansolen (Muta). Erdi Aroko agirietan, zenbat eta hemezortzi bizigune agertzen dira guztira zendean. Horietatik, Azellak Iruñarekin bat egin zuen, eta Nuinek eta Oiarzak, hutsik Erdi Aroaren bukaeratik, berriki arte eutsi diete beren mugei; Eultza jaurerria izan zen; Barañain udalerri burujabea bilakatu zen, eta Etxabakoitz eta Zizur Txikiko Larrazkuntzea auzoa Ziutateak zurgatu zituen (1958). Donejakue Bideak ekialdetik trabeskatu zuen herrialdea, Azellatik (Iruña), Zizur Txikian, Galarren, Gendulainen eta Zarikiegin barna, Perdoneko Andre Mariaren Basilikaraino, Erreniegako "portusean". Herri bakoitza kontzeju burujabea zen, urteroko zinpekoak eta kargudunak eta guzti. Zendea bakoitzak diputatu bat izan zuen buru, hainbat zerbitzuen ardura zuena, batez ere erreklutatzearekin eta gastu militarrekin ikustekoa zuena. Diputatuek eta zinpekoek Saguesen egiten zituzten beren batzarreak, besteak baino erdirago baitzen. Gaur egun, Gazolatz da udalerriko herriburua. HIZKUNTZA: euskara izan zen herriaren hizkuntza, XIX. mendea arte jende gehien-gehienek zekiten eta hitz egiten zuten bakarra. 1837ko "Notas de manifestación para el Catastro" direlakoak gorde dira udalaren agiritegian eta hartan, toponimoen zerrenda, euskaraz ageri da kasik guztia. XIX. mendearen bukaeran, herriaren hizkuntzak bizirik zirauen oraindik zendeako etxe batzuetan. Iruñerriko zendea honetan euskara hegoaldeko goi-nafarrerari zegokion, Iruñaz goitiko azpieuskalkiari eta Oltzako eta Zizurko aldaerei. 1863rako galbidean zegoen hegoalderagoko zendea hauetan, erran nahi baita, Zizurren eta Galarren, baina ongi gordetzen zen beste bietan. Aldiz, berrogei urte geroago, 1904an, euskara arrunt aienatua zen Galarren, Zizurren eta Oltzan, eta bizirik zirauen Itzan, bai bederen Aldatzen, Aritzen eta Oderitzen. 1935ean hizkuntza zaharra guztiz galdua zen. Eskualdeko euskararen ezaugarrietarik toponimian nabaritzen direnak aztertzenh asi aitzin, adierazi beharra dago segurua dela zendea batetik bestera bereizkuntzak izatea, baita herri batetik bestera ere, zorionez gure hizkuntza galdu ez den tokietan gertatzen den bezala. Hortaz, hemen erranen dena, sinplifikazio bat da, esku artean ditugun datu toponimikoek baldintzapetua. Lehen-lehenik, bokal-harmoniaren hondarrak aurkitzen ditugu: Huerka (1880, Zizur Txikia), Elicezar (1837, Eriete), Ubitérte (Gazolatz), Licerdia (Paternain, 1880, Lizardi orain), Oyarza Mugue (Sagues, 1837), Iperberoqui (Zarikiegi, 1880), Licer bacar (Arlegi, 1888), Zuerpea (< Zugarpea, Aritz, 1906), Uberraga (< Ugarraga, Atondo, 1892), Iquezquinbidea (Eritze, 1746), Licerratena (< Lizerradena, Saratsa, 1900), Gazarrie (Aratzuri, 1859)... Fenomeno honek -dudarik ez du-, toponimiatik atera daitekeen ondorioan baino indar handiagoa izan zuen, hura mintzaira arrunta baino hagitzez kontserbatzaileagoa baita. Bestelako adibideak ditugu ç-ren aitzinean e>i egiten dutenak, nahiz bestelakatze hori, itxuraz, ez den beti gertatzen: Ichetoa (Zizur Txiki, 1837), Itxondo (Atondo), Itxondo, Itxondóa (Otxobi); -s- > -x- egiten dutenekoak: Mixelai < Idizelai, Ermitaxar (Espartza), Arteixar < Artadizar (Subiza), Lausía < Lauxa < Lauza (Aratzuri)...; baita s- > -x- egiten dutenekoak ere, batzuk: Xariúndi < Sario aundi, Xotáxu < Sotazu (Espartza). Ahosabaikaritze beste mota bat, inguruak eragina nonbait, t letrarena da i bokalaren ondotik doanean: Txurkétas < Itturketa < Iturketa (Galar), Ixurríkos < Itxurriko < Iturriko (Espartza), Txurri < Itturri (Eritze), Katxilitxúrri < Katilitturri < Katilluiturri (Aratzuri). Azentuazioari dagokionez, badira toponimo batzuk azentu paroxitoniaren ondorioz, goranzko diptongoak dituztenak, aunitz az badira ere: Moria [mórja], Zokokua [Zokókwua] (Larraia), Arrondua [aróndwua] < Arrondoa (Zubitza).
(...)