Leku-izenak

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)

(...)
Zangozako merinerriko ibar eta udalerria, ondoko herri hauek osatua: Aldunate, Artieda, Geretz, Nardoze-Aldunate, Nardoze-Andurra, Arripodas, San Vicente (hiriburua), Santsoain eta Tabar, Apardozeko herrixka eta Aizpe, Argiroz, Askoz, Necuesa eta Puiu herri hustuak. Bere udalerria, 59,7 kilometro karratukoa, IEtik HMra luzatzen da bere herri mugakideen artean: Urraul Goiti (I eta IE), Romanzadoa (IE), Irunberri (E), Oibar (H), Ibargoiti (HM), Itzagaondoa (IM) eta Longida (IM). Irati ibaiak IMtik HEra gurutzatzen du udalerria eta bi zatitan erdibitzen. Ekialdekoan Eozenoko mendiek Urraul Goitirekiko muga egiten dute. Hego-mendebaldekoa Tabarko eta Izkoko mendizerrek ixten dute. Erdialdean Agoitz-Irunberri Arroaren ezaugarri diren margak dira nagusi, Irati ibaiak sortutako terraza kuaternarioekin batera. Irati ibaira zenbait errekak isurtzen dituzte urak (eskuinaldetik Sastoia eta Areta, eta ezkerraldetik Apardoze). Mendietan klima azpimediterraniarra eta bertako landaredia dago: ler gorriak, ametzak, arteak, eta ezpelak. Baso berrituetan pinuak. 1984ko datuen arabera lurren erdiak lur landuak ziren (2.643 Ha) eta besteak landugabeak edo larreak (2.513 Ha). Lur landuetan laborea dago gehien bat (1,624 Ha, garagarra, garia, oloa). Ekilorea (116 Ha), mahatsa (52 Ha) eta zuhaina ere produzitzen da. XIX. mendearen erdialdean behi, ardi eta mando azienda zegoen (MADOZen hiztegia). HISTORIA: Carmen Jusué Simonenak 1980-1984 bitartean ibarreko zenbait parejetan egindako indusketa arkeologikoeek Brontze Aroaren bukaeratik aurrera populazioa bazegoela frogatu dute, Apardozen behinik behin, eta erromatarren garaian Askoz, Muru eta Puiun (PRN). Ibarreko herriei buruzko datu idatzi zaharrenak X. mendekoak dira. Erdi Aroan eliz instituzio batzuek jabetzak izan zituzten. Horien artean daude San Juan de la Peña eta Leireko San Salvador monasterioak eta Jerusalengo San Juan Ordena Ospitalarioa. Leireko monasterioak, donazio bidez, Domeñu, Argiroz, Orradre eta Cortesko (1075) (Burdaspaleko) jauregiak eskuratu zituen, baita aldunateko ondasun batzuk ere, Loitiko dermioa barne. Antso Handiak fraile pinatenseei Necuesako Santa Maria monasterioa eman zien. Antso Ramirezek beranduago berretsizuen eta Alijandro III. Aita Santuak onartu (1178). Ondoren monasterio hori Nafarroako errege-ondarea izatera pasatu zen, Cabañasko (Kapaneta) herriarekin batera (1416). Lurrak Irunberriko herritar batzuek eramaten zituzten. Cabañasko eliza Gendulaingo kontearen menpe egon zen XIX. mendea arte. Benetako nagusiak, eskualde guzian agintea zutenak, Artiedako Jauregiaren jabeak ziren. Beren noble-maila eskuratzea Juan Martiniz Urizkoarengandik heldu zaie (Vianako Printzearen txanbelana). Juan Martiniz Urizkoa printzearen izenean preso eta bahiturik egon zen Zaragozan, eta eskuzabaltasun hori ordaindu nahian edo Karlos erregeak zaldun izendatu eta Artzibarko petxak eman zizkion (1453). Juan Martiniz Urizkoaren seme eta oinordeak, Carlos Artiedakoak, erreinuaren bakebidea bilatu zuen agramontarren eta beaumontarren arteko gatazketan, eta Leonor printzesak zerbitzu horien eskertzeko Zaraitzuko herrien eta Artzibarreko herrien petxa eta errentak eman zizkion betirako. Arripodasko errentak ere eman zizkion (1476). Arripodasko jauregia, eta Menasa, Andiako Markesarena izan ziren. Artiedako Jauregiaren jabeak Argirozen jabeak ere baziren. Azkeneko hau Leireko monastegiarena izatetik erregeraren ondarera pasatu zen. Ondoren Artiedako Jaunak horren jabetza erregeari kentzen saiatu eta lortu zuen. Ibarreko diputatu eta ordezkariek batzarreak Pueyo edo Puiuko Gura Amaren elizan egiten zituzten. Herri hustu hau Irati ibaiaren eskualdeko muino batean dago, Artiedako lurretan. Titularra San Gregorio izan zen nonbait. Hiriburua XIX. mendearen erdialdean San Vicentera aldatu zen. Herri honek hagionimo hau bazuen 1268. urtean, nahiz eta bere eliza Jerusalengo San Juan Ordenaren patronatokoa zen. Demografikoki ibarrak 1.000 biztanletik gora izan du 1950era arte. 1992an 281 lagun besterik ez ziren (Artieda, 104; Tabar, 59; Arripodas, 34; San Vicente, 34; Santsoain, 17; Geretz, 14; beste batzuk, 19).
(...)