Leku-izenak

(...)
terras el vineas in Aiessa ([1059], Leire, dok. 60)
(...)

(...)
Blasco Blascoiz de Agessa (1087, Leire, dok. 124)
(...)

(...)
Andre Lopa de Aggesa, 1104, doc. 31, Artajona [José María Jimeno Jurio, Documentos medievales artajoneses (1070-1312), Pamplona 1968].
(...)

(...)
DOC. HIST. IB-22 Lopeco a.1366 PoblNavarra 477, Lopeco a.1366 PoblNavarra 524, Lopeco Yrygoyen a.1412-1413 CensBajaNavarra 110 [Yrulogui], frente a: Lope de Harizpe a.1412-1413 CensBajaNavarra 98 [La parropie de Behorlegui], Bartulon Lopaco a.1330 PoblNavarra 298, probablemente a partir del femenino Lopa, cfro Lope Sanz filius Andre Lopa de Agessa a.1104 DocArtajona 31 [con Andre 'señora, dom(i)na' como praenomen]
(...)

(...)
Nafarroan Ayerça 1350-garren urterako, (PN-XIV, L. Mon., 392 orr.)
(...)

(...)
Ayessa moduan agertzen da, (1366, PN-XIV, F.Sang., 453 orr.)
(...)

(...)
NAFARROAKO AIESA TOPONYMOA EUSKALDUNEN ARTEAN AGEZA FORMAN ERE ERABILI IZAN DELA DIRUDI // Alfonso Irigoien - Trenbideko etorbidea, 2-5 9-B - 48013 BILBAO. // -Bilbao 1990-garreneko maiatzaren 21-ean. - Patxi Salaberri jaunari - IRUÑEA // Adiskidea // Joan den ostiralean Gasteizen izan genduen bileraren inguruan Nafarroako toponymiako arazo bat planteatu zenduen. Izan ere hain ezaguna den Aiesa bi aldiz dokumentatzen dela, zenion, Aguecabidea edo horren antzeko forma batez, eta agian hori zela forma zaharra. Jakina, nik neurorrek eta baita Zierbide-k ere zaharra izaiteko oztopoak ikusten genituen, eta, jakina, hasteko toponymo bera ote den ondo ikertu behar litzatekeela erran nizun. // Hala ere uste dut, baldin toponymo bera balitz, explikazio oso erraza izan dezakeela, eta, horren arauera, Ageza historikoki berriagoa litzateke, eta hitzak berekin daraman -g- oklusivo ozena Yaren kontrako typokoa izaitea ez litzateke mirestekoa, horrelako kasurik ez baita gure artean falta. // Hainbat etsenplu bil litezke. Hona hemen bat edo beste: // Erdarazko Aoiz euskaraz Agoitz ahoskatzen da, baina lehenengo forman ia zeharo desagertu dela pentsatzeko arrazoi sendoak daude, eta zaharra, modu honetara, *Aioitz litzateke, hau da, erromatarren denboran maiz agertzen den Aio pertsona-izenaren patronymikoa, cfr. Camilius / Arrus / Aionis f. / Clun. an. / LXX hic / s.e., s.t.t.1, San Vicente de Alcántara (Badajoz), n° 6211, ikus José Vives [1. Oin oharra: José Vives, Inscripciones latinas de la España romana, Barcelona 1971. Indices, Barcelona 1972. // Ikus baita ere ene lan "Las lenguas de los vizcainos: Antroponimia y Toponimia medievales", En torno a la Toponimia vasca y circumpirenaica, §110, 81-82 orr., eta "Sobre el origen de los patronímicos y de ciertos topónimos terminados en -ain, -ein, sul. -añe", De re philologica linguae uasconicae II, Bilbao 1987, 195 orr. eta hurrengoak]. // Gauza bera gertatzen da Donaphalegü hagiotoponymoaren Zuberoako formarekin, frantsesez St.-Palais, Nafarroa Beherean Donaphaleu, baina Axularrek Donapalaio, argi eta garbi [g] duena zaharragoa dela, gaztelaniaz ere San Pelayo baita, latinez Pelagius [2 oin oharra: Ikus ene lan "Algunas cuestiones relacionadas con la [j] en lengua vasca", De re philologica linguae uasconicae II, Bilbao 1987, 1-38 orr., eta 30 orr., han ikertzen baita arazo hori zabal]. // Beste alde batetik gogoan izan behar da hasierako forma Aiesa izanez gero latin zaharrean -s- zena euskaldunen artean -z- frikariaz trukatzen zela, hitz zahar askotan ikus daitekeenez. // Besterik gabe bihotzez, // Alfonso Irigoien.
(...)

(...)
1-Fonetika-Fonologia maila: 1.1-Bokalak: 1.1.1-Irekitzea: -Ez da e -> a / - rr betetzen, alegia, erdiko bokala dardarkari anizkunaren ([rr]-ren) aurrean dagoenean ez da irekitzen: Aranbazterra. 1.1.2-Hersketa: -[etx] > [itx] hersketa kasu batean burutu bide da (ikus 1.2 puntuko Mochuelo). -Hitz bukaeran -o > -u gertatzen da komunzki maileguetan, erromantzearen eraginez euskaraz -o ere aurkituagatik: portillo > portillu, puntallo > puntallu, txipo- > txipu- [Hau, dena den, dudazkoa da, -o > -u hersketa -oe- > -ue- testuinguruan (Txipueta toponimoan azaltzen da zuhaitz-izena) ere burutu ahal izan delako.], paso [Ikus Dermio baten zatiketa atalean honetaz dioguna.] > pausu, saso > zazu [Zazu zuzenean latineko saxu-tik atera bada ez da hersketarik gertatu. Kasu berean dago pausu (< passu?).]. -[oa] > [ua] (edo, [oá] > [wá]): Joanjguibela (1592) > jua¬nisguibelea (1631). 1.1.3-Elkartuaren lehen osagaiaren azken bokala: Elkarketan lehen osagaiaren azken bokalak apofonia jasan du sarri gure eskualdean. Agezan dugun kasu bakarra 1605eko Ossaçuloa da. 1.1.4-Asimilazioa: -Mochiturriaga (1576) > *Motxuturriaga > Muchuturriaga (1710, 1720) [Azken hau sorburuko Mussiturria-ren oinordekoa izan liteke, baina data uste honen kontra mintzo da.] 1.1.4-Disimilazioa: -Disimilazioa izan genezake Onborduya (1563az geroztik) / Emborduya (1820tik aitzina)-n, baina bigarren honetan desitxuraketa ikusi nahiago dugu, agertze-data aintzat harturik. Antza duenez, gertakari bera (disimilazioa, alegia) dugu chopo- > *txipo- > txipu-n (Txipueta toponimoan). 1.2-Diptongo eta hiatoak: -Diptongo hauek ditugu Agezako euskal leku-izenetan: [au] (Arrixauzkieta, Arrixauzkuneta [Ez dakigu nola ebakitzen ziren bi izenok, baina itxura guztien arabera [au] zuten, egungo jauzi-k bezala.], Lausitu), [eu] (Euntzeberri) (?) [Hau ez da segurua. Ikus, esaterako, Echaidek bildu dituen izen honen Larraun eta Arakilgo ebakerak, EENEL, 102. or.], [wa] (Juandonejuanisguibelea, 1631), [we] (Txipueta) [Jatorrizko ebakera hiatoduna izan zitekeen, baina egungo Txupéta [txupéta] lortzeko Txipueta [txipwéta] suposatu behar dela uste dugu. Hau, halaz ere, euskara ahuldu zeneko ebakera izan daiteke.]. -[au] > [wa] bide dugu *Jaun Done Joanisgibela > Juandonejuanisguibelea (1631)-n. -[wé] > [ú], [é] laburketa dugu Motxuelokant(u)(a) > Mochulucanto (1605), Mochelucanta (1657)-n. Hondar honetan -e- > -i- hersketa gauzatu ([tx]-ren aitzinean beste batzuetan agitu ohi denez. Cf. etxe > itxe hedatua), eta 1597ko Mochilo- eta 1692ko Mochilu- atera direla dirudi. 1.3-Bokal batze, erortze eta garatzea: 1.3.1-Aferesia: -Erresorreta (1593) > Resoleta (1782) [Hau erdararen eraginari zor zaio]. 1.3.2-Anaptisia: -Gurutzeta [Gurutze hitzaren anaptisia XVI. mendearen aurretikoa dela esan beharrik ez dago, beste herri batzuetako erreka-ren bokal protetikoa bezala, kasu.]. 1.3.3-Bokal bategitea: -aa- > -a-: Erreca andia (1591), Errecaandia (1594) > Errekandia (Rekandia edo Rakandia orain)-n; Santa Marina aldapa (1594) > Santamarin aldapa (1598) -*ae- > -e-: Guindertea (1614) -ee- > -e-: Biderchiburua (1777), Biderchi (1830), baina -ee- > -ee- dugu 1736ko Videerchiburua-n. -oe- > -e-: Erresorreta (1593); *Oliboeta > Oliveta (1788)...baina Erlaiondoeta (1538). 1.3.4-Sinkopa: -Itxuraz azentuaketa azkarraren eraginez, e-ren sinkopa dugu Nobeleta (1588) > Nobleta (horrez geroztikako agerraldietan) [Toponimo honen aurren lekukoa den 1547ko Nobleta-n ere, ordea, sinkopa gauzatu dela ikusten dugu.]-n. Tastaran > Trastan pausoan sinkopa (*Tastran) eta metatesia (Trastan) burutu bide dira. 1.4-j-ren bilakaera: -Beste herri batzuetan bezala hemen ere [j]-dun eta [j]-rik gabeko aldakiak ditu saihets izenak: Nobeleta saiessa (1592) / Nobletasaessa (1596). 1.5-Kontsonanteak: 1.5.1-Bustidura: -Jatorrizko [in] ez da bustitzen: *Errekineta > Raquineta (1831); Arguinen erreca (1583), Arginenerreca (1596)... Azken toponimo honek, halere, baditu ñ-dun lekukoak (1720, 1774). -[in] aldiz [iñ] bilakatzen da [inV] testuinguruan: Ariscotamendigaña (1632). -Horzkari ahostuna ez da sabaikaltzen [indV] segidan, dugun adibide bakarrean: Gindertea. -[izV] testuinguruan txistukari bizkarkaria ez da bustitzen: Gaicari (1586). Alabaina, aldaera honetako diptongoa sekundarioa dela dirudi. -[izC] > [izC] dugu Agezan: Arizketa, Bizkarraranportillua. -Herskari horzkari ahoskabea ez bide da sabaikaltzen [itV] segidan: yturricarra (1649), Ituzarra [ìtuzárra] edo Utizarra [ùtizárra] orain. -Hortz-hobietako igurzkari bizkarkaria ([s]) sabaikaldu egin da elkartuaren bigarren osagaiaren hasieran zar 'zahar' izenondoan, Kapanaxarra (Capanajarra idatzia 1630ean) [x]-z ere pentsa genezake, eta izan ere hau izan da Leatxeko Mendixuri-ren ondorengoa den Mendijuri [mèndijúri]-n duguna. Eslaba eta Lergan, ordea, [ésj] dugu, lehenagoko [x] baten ordezko: Rotasiar [rròtaxéar] bi herriotan.] toponimoan. -Jatorrizko [j] [x] bilakatzen da hitz (edo morfema) hasieran: Arrixauzkieta, Arrixauzkuneta. Ez beti, halere. Jaun aposizioa [xáun] ebakitzen zela dirudi, Eslaba eta Lergan bezala. Hau berau gertatzen bide zen Nafarroako beste toki batzuetan, Arakilen, esaterako [Ikus FHV, 170. or. eta hurrengoak.]. Honetan, agian, Elizaren eta erlijoaren eragina ikusi beharko dugu. -Erromantzetikako maileguetan [ill] gorde egiten da: Aranportillua > Aranportilla, Lanportilla; Gueçariportillua (1594), Lausitu portilloa (1657) [1774ean ordea Lausitu portilua dugu.]. [ll] ere gordetzen da: Puntallu (1603), Puntallua (1695)... 1.5.2-Herskariak: -Herskari ahostunak ditugu hitz hasieran: Balarata, Gesaliturri, Gezari, Gurutzepea...baina ahoskabeak ere bai: Kanpobarrena, Kapanaxarra, Kostarangurbea, Parrala, Tipulatzea, Tipulatzeta. -Bokalarteko jatorrizko belare ahoskabea gorde egiten da, euskararen eraginez agian [Alabaina, honela balitz ez genekike -l- > -r- aldakuntza zergatik ez den burutu (cf. Uxueko Akirazabal). Ikus Agezako toponimia aztertzean dioguna.]: Aquilar. -g / -k txandakatzea aurkitzen dugu txistukari ahoskabe ondoan: ArriJausguneta (1594) / ArriJauscuneta (1596). 1.5.3-Ezpainkariak: -b- > m- pausoa dugu Balarata (1537) > Malagatta (1705)-n (Balagata edo Malagata egun. Cf. Galipentzuko oraingo Balarata). -m-z hasten diren toki-izenak baditugu, baina Mendi-z beste guztiak maileguak dira: Merkatu edo Merkatubidea, Mochuelo canta (1585) edo Motxilukantoa, Motxiturria edo Motxiturriaga. -f-z hasten den leku-izen euskaldunik ez dago. 1.5.4-Txistukariak: -[z], [s], [x], [tz], [ts] eta [tx] genituen Agezan. -Hitz hasieran s- eta z- ditugu, baina tx- ere agertzen da: Txipueta, Txurruta. Hauetako lehena mailegu garbia da. -Maileguetan hortz-hobietako igurzkari apikaria bizkarkari bikakatzen da, bai hitz hasieran (Zazugibela) bai hitz barruan (Gezari [Azken honetan -s- > -z- gertatu dela onartzeko lehenik oinarrian -s- zegoela onartu beharko da. Ikus FHV-ko 560. orrialdean Mitxelenak dioena.]). -Jatorrizko *[z] [x] bilakatu da lehenik, bokal sabaikariaren aitzinean, eta [tx] gero, beste anitzetan bezala: Mussiturria (1060) > Mochiturriaga (1576). -[z] eta [s] ditugu morfema beraren aldaki diren gesal eta gezari-n. -[z] / [s] zalantza dugu Arrixauzkuneta-ren aldakietan, herskari aitzinean: ArriJausguneta (1594), ArriJauscuneta (1596), Arrijauzcu¬neta (1605), Arrisauzquneta (1706). 1.5.5-Sudurkariak: -n-z bakarrik Nobeleta eta honen eratorriak hasten dira. 2-Morfologia maila: 2.1-Deklinabidea: 2.1.1-Leku genitiboa: -Singularrean -(e)ko dugu: Araneko erreka, Ardantzebarrenetakoiturrieta [Toki-izen mustro honetaz besterik ez bagenu, hemen Ardantzebarrena, leku-denborazko genitiboaren pluraleko morfema den -etako eta Iturrieta genuela pentsa liteke, baina Ardantzeba¬rreneta ere azaltzen da, eta honek -etako gabe -ko dugula esan nahi du.]. 2.1.2-Genitiboa: -Singularrean -aren bide dugu (Arguiñaren erreca, 1774), eta honetatik atera diren -an (Arguinanerreca, 1710, Arguiñanerreca, 1720), eta -ain (Aguinainerreca, 1723). Guzti hau oso dudazkoa da, eta -aren / -ain batetik edo -aren / -an bestetik batera aurki badaitezke ere, zailago iruditzen zaigu jatorrizko forma (-aren) eta honetatik atera diren aldaera laburtuak (-an, -ain) toki berean azaltzea, bereziki pluraleko morfe¬maren (Arguinen erreca, 1583) eta forma elkartuaren (Arguinerreca, 1781) ondoan. -Pluralean Arguinen erreca dugu 1583an eta Arginene¬rreca 1596an. 2.2-Elkarketa-eratorketa: 2.2.1-lehen osagaiaren azken bokalaren erortzea eta azken lekunean gelditu kontsonantearen aldatzea: -Usuebide (1536)... > Uxubide (1570), Ussobidea (1586) -Errepidea, Erresoreta. -Iturrartea, Iturzarra. Dena den, azken leku-izenean bi aldaerak (iturri eta itur-, alegia) ditugu, eta Iturritxiki-n izenaren forma osoa azaltzen da. 2.2.2-Atzizkiak: -aga: Udareaga. -ari (?): Gezari (cf. Berari, Erronkari, Igari...) [Ikus, hala ere, Agezako Gezari sarreran dioguna.] -ar: Izkoarra. -dui: Onborduia. -eta: Tipulatzeta, Txipueta... -iz (?): Garroiz. -gin: Harginen erreka. -gun(e): Arrixauzkuneta. -kin dugu, ez -ki: Errekineta -ko: Artekoa [Ez dago garbi, halaz ere, toki-izen honetako -ko hori atzizki txikigarria den ala leku-denborazko genitiboa.]. -tza: Zabaltza [Leku-izen bakarrean aurkitu dugu eta ez da segurua.]. -tze: Lezkatzea, Tipulatzea, Tipulatzeta. 2.2.3-Hitzen forma: -Agata, ez Agueda. -handi dugu Agezan, ez haundi: Errekandia. -erte eta arte ditugu, batera: Gindertea, Ardantzeartea, Iturriartea. Arruntena artea da. -ertxi dugu, ez itxi, eta ez, itxuraz (ezin dugu segurtatu), ertsi: Bidertxi. -gesal eta gezari ditugu, batera: Gesaliturria, Gezari. -ginda ageri da, ez inda, drinda, dinda...: Gindertea. -Joanis, ez Joaniz... [Hagionimo honen lekuko gutxi ditugu, eta Joanis aurkitua halabeharreko kontu hutsa izan liteke.]: Juandonejuanisguibelea. -kanta eta kantoa [Ez dakigu hauetako lehena izena den ala aditza.]: Mochilocantoa (1597), Mochelucanta (1657). -onbor dugu, ez enbor...: Onborduia. -txiki, ez txipi: Iturritxiki. -zar eta -xar agertzen dira, azken hau elkartuaren bigarren osagaian bakarrik: Iturzarra, Kapanaxarra. -zorrotz, ez txorrotx: Puntazorrotza. -zulo, ez zilo: Otsazuloa. 3-Semantika maila (hiztegia): 3.1-Izenak: Agata 'Agueda', aldapa, ardantze, arte, ate 'portilua', bazter, bide, bizkar 'mendi-gainaldea', buru 'gaina', errege, erreka 'barranco', errekin [Errakin ere izan genezake. Ikus Errekineta sarrera.] 'erretako oihan puska', errepide 'camino real', euntze 'larrea', gesal, gezari 'gatz asko duen lurra', gurutze, haran, haritz, hargin, hiri 'herria', hodi(a) 'errekastoa', iturri, (Jaun Done) Joanis '(San) Juan', kanpo 'landa' 'alorra', kanto 'kantua', kapana 'etxola, igurai-etxola', kaskailu, laku 'lintzura', lezka, lezkatze, mendi, merkatu, motxelu, motxilu 'mozolo', nobela 'ardantze berria', olibo 'olibondoa', onbor 'enbor (ebaki)a', otso, parral, pausu, portilu, presa 'uharka' [Ez dakigu seguru euskaraz erabiltzen zen. Cf., dena den, Eslabako Presaldea.], punta, puntallu, soro 'alorra', tipula, tipulatze 'tipula-soroa', txipu (edo txipo) 'makala', txurruta 'errekasto (xut?)a', udare 'udarea, udareondoa', Uxue, zabal 'zabaldia', zazu 'goi-lautada kaskailutsua', zulo 'sakan txikia'. 3.2-Izenondoak: Berri, ertxi 'estua', handi, zar edo -xar 'xaharra', zorrotz. 3.3-Aditzak: Erre, xau(t)zi, xau(t)si 'erori'. 3.4-Posposizioak: Agerri, alde, arte, barren, buru, gain, gibel, goien, ondo, pe, saihets.
(...)

(...)
Aiesa lehen aldiz XI. mendean (1059an) azaltzen da, Aiessa (1088) eta Agessa (1087)-rekin batera [Ikus NHI, 191. or., EHZE-ko 472-473. orr., eta Corona Baratechen Toponimia Navarra en la Edad Media, CSIC, Huesca, 1947]. Agessa formaren azpian oraingo Ayesa izen ofiziala ezkuta zitekeen, baina euskarazko Ageza (edo honen aitzindari bat) ere bai, antza. Etimologiari dagokionez, G. Bähr eta K. Mitxelenaren eritzia [AV, 38. or. eta OEH] zuzena dela uste dugu, eta Aiesa toponimian 'aldapa', 'malda' adiera duen aiher (bestela 'joera', 'gorroto'...)-en eratorria izan daitekeela, Ageza herria mendi mazelean kokaturik dagoelako, aldapan. Ai(h)erza-tik abiatzen bagara [Mitxelenak Ayerza biltzen du, besteak beste, AV-en], gertatu den aldaketa fonetikoa -(t)arzun > (t)asun atzizkian edo Elorzu > Elosu, Eloso toponimoan gertatu den bera izan dela kontu egin dezakegu [Ikus honen inguruan FHV, 361-365. orr. Hala ere bada arazo bat, zeren dirudienez ahier + tza badugu (cf. Artatza, Oteitza...) -rtz- multzo hori gehienetan, Mitxelenaren arabera (FHV, 362. or.), gorde edo -st-ra pasatzen baita, baina ez -s-ra, -rz- multzoaren kasuan usu agitzen den moduan, -rs- delarik lehen urratsa. Hortaz, esperatzekoa zena Aiesta da, ez Aiesa: "También es notable la alternancia interdialectal de rz o rtz con st, llevada a la Toponimia, de bortz y bost cinco, bertze y beste otro, erze y este intestino, ortzirala y ostirala viernes. Sagasta nombre de un barrio de Abadiano viene indudablemente de Sagartza manzanal, como Ayesta (Ajesta) nace de Ayertza, Ayartza". Azkue, MV, 8. zkia., 30. or. Orain, Aierza-tik abiatzen bagara, ez legoke horrelako arazorik], eta bilakaera horren ondorioz Ayesa atera dela. Herriaren izen ofiziala Ayesa bazen ere, Galipentzu eta Morionesko lekukoek alderdi honetako euskaldunek ibiltzen zuten aldaera Ageza [Edo Agetza, ausaz ] zela erakusten digute [Agueça bidea 1641ean Galipentzun, eta 1650ean Morionesen (ikus bi herri hauetako Agezabidea sarrera)]. [g] hori, Agoitz (<*Aioiz < Aionis [Alfonso Irigoyen, "Sobre el origen de los patronímicos y de ciertos topónimos terminados en -ain, -ein, sul. -añe", DRPLV-II, 193-203. orr. Autore honek, Aionis izena ageri den inskripzio erromatar bat aztertzen ari dela, honela diosku: "... con Aionis f[iliu]s, siendo Aionis genitivo de Aio, nombre de persona bien documentada en la epigrafía de época romana de Hispania y que continuaba vigente en la Edad Media con forma exactamente igual, hoy apellido..." eta aintzinxeago: "curiosamente dicho patronímico dió lugar al nombre de la localidad navarra de Aoiz, forma con caída de [j], así como también de -n- intervocálica, que en pronunciación vasca es Agoitz portando en este caso -g- antiyod..." (195. or.) Irigoyenek beste adibide batzu ere ematen dizkigu liburu bereko "Algunas cuestiones relacionadas con la [j] en lengua vasca" artikuluan, 1-38. orr. Horien artean Baigorriko oligua (< oliyua) 'olioa', Igantzi, (<*Iyantzi) herri-izena, eta igaz (< iaz, iyaz) aipa daitezke, besteak beste. Autore hau Ayesa / Ageza izenaz DRPLV-III lanean arduratu da. Ikus "Nafarroako Aiesa toponymoa euskaldunen artean Ageza forman ere erabili izan dela dirudi" artikuluxka, aipatu liburuko 161-162. orrialdeetan]) eta beste izen batzutan agertzen den g antiyod bat besterik ez dela uste dugu, formarik zaharrena Ayesa delarik. Bilakaera, hortaz, hau izan zitekeen: *Aierza > Aiesa > Ageza. Azken hau jatorri euskaldunekoa den baina erdal izen ofizial bilakatu zen Aiesa-ren "euskalduntze"-tik aterako zen (hitz barruko txistukaria dela eta, cf. gesal / gezal, Gezari, Isaba / Izaba...). Zernahi gisaz, hortz-hobietako txistukari bizkarkaria -rz- multzotik zuzenean ere atera zitekeen, erdarazko -s-tik igaro gabe. Cf. Buzuntz 'makala' erronkarieraz, burzuntz-etik, edo gentozen, *gentorzen-etik [Ikus FHV, 362. or.]. Ayesa-ren oinarrian, dena den, antroponimo bat dagoela ere pentsa daiteke, A. Irigoyenek Ayegui eta Aya-rako proposatzen duen jatorria onartzen bada ["Las hablas vascas de Tierra de Estella y su onomástica", in DRPLV-III, 163-192. orr.]. Autore honen arabera, Estellerriko herriaren izenaren osagaiak Aio antroponimoa eta -egi '-tegi' dira. Gipuzkoako Aya-n berriz, aurreko Aio horren aldera bide den Aia genuke. Ayesa-rako, beraz, Aio antroponimoa proposa liteke, eta zer den garbi ez dagoen Esa (Leireko monastegiaren ondoan dagoen Yesa bera ote? [Ikus NHI, 183. or.]). Guztiarekin ere, Ageza edo Ayesa maldan kokatua egotea nahikoa adierazgarri iruditzen zaigu, eta gorago eman etimologia (hots, aiher + (t)za) aukeratuko genuke guk.
(...)

(...)
Hitz horrekin [aiher 'leku aldapatsua'] formaturiko beste toponymo batzuren stratifikazioa ere Euskal Herri osoan zehar agertzen da. Hara nola: [...] Ikus, ordea, beste alde batetik, honen jarraian doan Nafarroa-ko atalean Aiertza / Aiesa-ren kasu bakana. // d) Nafarroan Ayerça 1350-garren urterako, (PN-XIV, L. Mon., 392 orr.), hamasei urte geroago Ayessa moduan agertzen da, (1366, PN-XIV, F.Sang., 453 orr.), baina hala ere XI menderako terras el vineas in Aiessa ([1059], Leire, dok. 60), eta Blasco Blascoiz de Agessa (l087, Leire, dok. 124). Aierza / Aiesa formen txandakatzea historian zehar egiazkoa izan baldin bada eta huts baten aurrean ez baldin bagaude, horren explikazioa hurrengo honetan bilatu beharko litzateke agian: azkenengo -tza frikari moduan franko goiz tratatu izan zutela hiztunen batzu, ez guztiak, hau da, -za bailitz bezala
(...)

(...)
Nombres con -tza o -za. Abartzutza / Abarzuza, Altzutza / Alzuza, Aiesa / Ageza, Arbeitza / Arbeiza, Arraitza / Arraiza (cf. Arraioz, Bidarrai, Gesalarradia...), Artatza / Artaza, Artikutza, Azantza / Azanza, Berro(t)za / Berrueza, Beuntza, Beuntza-Larrea, Ekiza, Esparza, Eultza / Eulza (cf. Eultz y Eulate), Gau(t)za / Ganuza, Iguzkitza, Itza, Intza (estos dos últimos sobre ihi 'junco'), Leartza / Learza (documentado Laarça, Laharça, de lahar 'zarzamora', cf. Narkue), Lotza / Loza, Oiertza (despoblado de la Cendea de Zizur; véase Jimeno Jurío, 1986), Oteitza, Ziritza (de ziri 'palo', 'cuña', 'clavija'), Urniza (cf. Urnieta en Gipuzkoa), Zutza (de zur 'madera'; Zutza puede ser el segundo miembro de Abartzutza. Vide Mitxelena, 1969: 31).
(...)

(...)
Nombres con terminación -sa (...) Ayesa se decía en euskera Ageza (véase Salaberri 1994: 105, 106, 343, 663 y también Irigoien 1990: 161-162) y, dada la situación de la localidad, debemos pensar su base es aiher 'pendiente, cuesta', 'tendencia' (véase Salaberri, 1997: 8-9).
(...)

(...)
Para aceptar Usotz como derivado de uso tendríamos que admitir que para finales del s. XIII ya se había producido el paso urzo > uso en esta zona oriental, de ninguna manera imposible, especialmente en toponimia; cf. *Aier(t)za > vasco Ageza / romance Ayesa (N), Gor(t)za > vasco Gorza / romance Güesa (N), Orzaiz(e) > Ossès (BN)
(...)