Leku-izenak

(...)
1-Fonetika-fonologia maila: 1.1.-Bokalak: 1.1.1-Irekitzea: Ez da [err] > [arr] gertatzen, antza: Piper ariça (1602). [Uxuen Viperatu (1534) > Pipiratu dugu, eta honekin batera piparra 'pipermin handia' izen arrunta. Hurbil dagoen Murillo el Fruton, halaz ere, Johan Biperr dugu 1366an (J. Carrasco, La Población de Navarra en el siglo XIV, 448. or.) eta gure ustez hau zen (biper alegia) Uxueko aldakia. Piparra mailegu berria izan liteke.] 1.1.2-Hersketa: -pausu arruntean izan genezake (ikus Aldea), eta segurua da portilu-n eta kaskailu-n. -[e] > [j] bide dugu Eode (1572) > Yode (1586)-n. -[a] > [e] dugu Apaiz > Epaiz-en. Hau disimilazioaren fruitu dela dirudi. 1.1.3-Elkartuaren lehen osagaiaren azken bokala: Apofonia dugu honako leku-izen hauetan: Artadu, Artamaldeta, Bidaburua, Bidapea, Bidazarreta (1560), Larrasoil, Echaberri (1602), Echaberria (1609), Zumaduieta. 1.1.4-Disimilazioa: Apaiz (Apayz coarana, 1605) / Epaiz (Epayzarana, 1593). 1.2-Diptongo eta hiatoak: -[ai] (Epaizaran, Arangaitz), [au] (Erbiñagapausua, Itzaurmakurra...), [eu] (Euntzeberri) (?), [oi] (Larrasoyl, 1584, Larrasuil [làrraswíl] egun), [wa] (hagionimoetako Juan < Jaun), [we] (Bueltagunea, Kaskallueta [Egungo Kaskalletas [kàskallétas] lortzeko aurreko [kàskallwéta] batez pentsatu beharra dago.]), [wi] (Iruinportillua, Landasuyn, 1587, Lezcaduy, 1692...), [ja] (Elketxipia, Sarkitxipia ([sàrkitxípja] orain [Diptongo hau, halaz ere, azentu-aldaketaren fruitu dela dirudi.]), [je] (?) (Buchuquieta, 1642), [jo] (sario, Gristioburua) -Apaiz, Epaiz 'Abaiz'-en diptongoa ez da monoptongatu, baina hizkera arruntean apez erabiltzen zela badakigu (cf. Apeztegibaratzea), inguruko herrietan bezala. 1.3-Bukaerak: -*one > oe > oi > jo dugu sario 'sarohe' izenean. 1.4-Bokal batze, erortze, eta garatzea: 1.4.1-Aferesia: -Nahiz aldaera arrunta Epaizarana edo Apaizarana zen, aferesia nozitutako forma oso goiz edireten dugu (Payzarana, 1614). Alabaina, XVII. mendean ere bokaldun aldakiaz besterik ez da azaltzen. -Rotaldea dugu 1574ean eta 1723an, baina Errota aldea 1705an [Aferesi hau kontu grafiko hutsa izan zitekeen, eta notarien erdaltzaletasun ongi frogatuari leporatu beharko zaio.]. 1.4.2-Apokopea: -Artadui > Artadu (1593)-n dugu. -1587an San Pelai daukagu, eta aldi bakar batez aurkituagatik, beste herri batzuetan joera bera somatzen da. Eslaban bertan Santa Criz dugu. 1.4.3-Bokal bategitea: -aa > a: Rotaldea (1574), baina Errota aldea (1705); Presaldea, Zaldinagalde. -ae > e: Artamaldeta. -ao > o: Atalaiondoa (1800) [Leku-izen honetan bokal batzea oso berandu azaltzen da, eta ez dirudi euskararen barrukotzat jo daitekeenik (cf. 1572ko Atalaya ondoa).], Bizkardondoa. Gristioburua eta Gristiodiaburua lortzeko bokal arteko sudurkariaren erortzea eta [i] edo [j]-ren ondoko ao > o laburketa gauzatu dela suposatu behar da [Ikus FHV, 153. or.]. -au + o > ao: Plaondoa (1716) [Aldi bakar batez ediren dugu.] -eo > o: Dorrondoa (1764), (1768), baina Doreondoa (1766). -ii > i: Eriturri. -oe > e: Olibeta. -uo > o: Boyondoa (1574), Boyondo (1596). 1.4.4-Paragogea: -Kalboren korralesarraldea. 1.4.5-Protesia: Maileguetan edireten dugu: erreka, errota, ezponda. 1.5-j-ren bilakaera: Saihets posposizioak [j]-dun eta [j]-ik gabeko aldaerak ditu Eslaban, antza: Juandelusaecha (1690), Juande Losaissa (1693). Halaz ere, bigarrena ([j]-duna, alegia) ez da segurua, -ai- -ae-tik atera zitekeelako. 1.6-Kontsonanteak: 1.6.1-Bustidura: -[inV] bustita aurkitzen dugu elkarrekin estuki loturik dauden toponimo pare batean: Buztiña, Buztiñaga (1705), baina ez agerraldi guztietan: Buztinea (1537). Gainerako guztietan [inV] > [inV] dugu: Lur urdina (1590), Matxinarmendola, Matxinen armendola, Matxinenarmendolaldea, -[in] bere horretan gordetzen da hitz bukaeran: Lur urdin (1584), (1612)... -[}inV] > [ùnV] dugu Eslaban: Arrizabalagaña, Artatzegaña, Eriturrimendigaña, Iturburumendigaña, -[}in] bere hola mantentzen da hitz bukaeran gure alderdian, eta Eslaban orobat, kontradibide bat edo beste baden arren: Boiugañ (1648), baina Azterain, Bojugayn (1656), Larruzkain... -Hitz bukaeran [il] zegoen-zegoenean gordetzen bide zen Eslaban, baina oraingoan kontradibideak aurrekoan baino ugariagoak dira: larrasoll (1685), (1687), (1692). Guztiarekin, Larrasoil dugu izen honen lehen lekukotasunean (1584ean), eta egun ere [il] ebakitzen da (Larrasuil [làrráswil]). Kontsonante aurrean dagoenean ere jokamolde bikoitza bide du multzo honek Eslaban: Larrasoil burua (1633), Larasoll burua (1647). -Maileguetan jatorrizko [ill] gorde egin da: Boiuportillua, Kaskallueta. -Horzkari ahostuna bere horretan mantentzen da [indV]-ren dugun lekuko bakarrean: Barrenginda. -Horzkari ahoskabea ere ez zen sabaikaltzen, itxuraz, [itV] se¬gidan: iturri mendigaña (1614), Yturrizabalaga (1658). -[izV] eta [VizV] ez dira aldatzen, antza, baina ditugun adibideak ez dira oso fidagarriak: Gaicari (1652) (diptongoa sekundarioa dela dirudi), Arricabalagaña (1584), Arricutagaña (1614) [Bi toponimootan morfema muga dugu bokal sabaikariaren eta hots bustigaiaren artean, eta honek bustidura izatea galerazi ohi du. Ikus Oñederraren EFP-ko 52-56. orrialdeak.]. -[izC] bere horretan gordetzen da: Bizkarda, Bizkarra. -Elkartuaren bigarren osagaian -xar dugu batzuetan, eta -zar bestetan. -Hagionimoetan azaltzen den Jaun-etik ateratako Joan edo Jan elementu alboratuan beti J- dugu, [x] alegia, alderdiko gainerako herrietan bezalaxe, agian eliz-hizkeraren eraginez. Bestela, hitz hasierako [j]-ek [x] eman du Eslaban: Xaugizabal (< Jaugizabal, [j]-z), Xauzgun. Xubingoa-ren soinu sabaiaurrekoaren jatorria z- [s] da, eta bustidura adierazgarria dela zalantzarik ez dago, hots bustiarekin batera atzizki txikigarria ere azaltzen delako. Zaldinoaga (1587)-n berriz, atzizki txikigarria izan arren hasierako hortz-hobietako bizkarkaria ez da sabaikaldu (cf. Lergako Zubingoa). -Matxinarmendola toponimoan ere bustitze adierazgarria daukagu. 1.6.2-Herskariak: -Hitz hasieran herskari ahostuna agertzen da: Boiu- (< poiu < podiu), Burugain, Belaio, butzu, dorre, gaztelu, gristio...baina ez mailegu berrietan: portilu. Mailegu zahar batean p- dugu hitz hasieran, baina bigarren silaban soinu bera ageri da, eta honek eragina izan zezakeen hasierako lekunekoan: Piperraritza (ikus Uxueko Pipiratu). Herskari ahoskabea hitz hasieran hiru izenetan aurkitzen dugu: Tastaran-en, Trabeseraerreka edo Trabeserreka-n eta Tunbuladuia-n. Lehenarentzat Piperraritza-n esandakoak balio lezake, baina jatorrizko balizko d- hori ere bitxia litzateke euskal sistema fonologiko zaharrean [Ikus FHV, 254-255. orr.]. Bigarrenaren aurren osagaia mailegu garbia da, eta Tunbuladuia behin baizik ez da agertzen. -Hitz hasieran b- baten protesia dugu Beloso izenean. -Txistukari ahoskabe ondoan posposizioen herskari ahostunak ez dira ahoskabetu ohi: Abaizbidea, Abayzguibel (1592), Abayzguibela (1593), Larruzguibel (1552), Larruzguibel (1586), Santa Krizgibela, baina bada ahoskabetzearen adibide isolatu bat edo beste: Abayçquivel (1276), laruzquibel (1593), eta sistematikoa dirudien kasu bat: Larruzkain. Posposizioa ez denean ahoskabetzea gertatzen da: Iguzkun. -Sudurkari ondoan herskari ahostuna ohi dugu: Bakundi, Sanduçabal (1645), Sanduzaval (1690), Zangozabidea, baina ez beti: santuzabal (1582), Santoçabal (1590), Santuçabala (1635)... Azken toponimo honen -n-, halaz ere, sekundarioa izan liteke. -Dardakari baten atzean herskari ahostuna daukagu kasu batean: Bizkarda. Ozentasunaren arrazoia, halarik ere, atzizkiaren jatorrizko forman egon liteke. -Albokari ondoan herskari ahoskabea azaltzen da Elkea eta Elketxipia izenetan. -Latineko herskari geminatu ahostuna herskari ahoskabe bilakatu da Eslaban: Abbas > Apaiz > Epaiz. Abaiz erdaratikakoa ere maiz edireten dugu, baita leku-izen euskaldunetan ere. Hau hizkuntza ofizialaren eragina izan daiteke. 1.6.3-Ezpainkariak: -Burugain-en m- > b- aldakuntza gauza zitekeen, Buru- hori muru 'gain' arruntaren aldaera izan daiteke eta. Ez dakigu muru-ren eta buru-ren artean lotura etimologikorik baden, baina agian hitz beraren aldaki ezberdinetako hartu beharko genituzke (cf. muno / buno / puno). -m-z hasten den leku-izenik ere bada: Matxin(en) armendola(aldea), Mugandia eta Munotxikia. Lehenaren aurren osagaia mailegu argia da. -f-z hasten den euskal toki-izenik ez dago. 1.6.4-Txistukariak: -Eslaban [s], [z], [x], [ts], [tz], eta [tx] genituen. -[c] + [s] > [c] genuela dirudi: ayzuloa (1576). -Hitz bukaerako ustezko afrikatua igurzkaritu egiten da ondoan herskari bat daukanean: Arangaizko txaparrondoa. -Ez dakigu albokariaren ondoan igurzkariak afrikatzen diren: Balsaldea (1609). -Latineko (eta erromentzeko, batzuetan) txistukari apikaria (?) [z] bilakatzen da Eslaban gaztelu, ezponda, Eztebe, Ozteriz, Zaldu-, Zangoza, eta Zazu-n. -Bokal artean kasu batean -s- > -x- > -tx- dugu: *Pasape > *Paxape > Patxape [Ikus Agezako Motxiturria sarrera.]. -Hitz hasieran [s] edo [z] ([z] orain, jakina) aurkitzen dugu normalean, baina [tx] ere pare bat aldiz azaltzen da: Txaparra, Txirria (eta eratorriak). 1.6.5-Sudurkariak: -Latineko bokal arteko -n- erori egin da harea (Areatzea) eta plau (Plaondoa) maileguetan. Gertakari bera izan genezake Unzue-ren sorreran. -Gristioburua eta Gristiodiaburua-n ere bokal arteko sudurkaria erori dela dirudi, kristianu edo cristiano-tik abiatzen bagara gristio lortzeko *kristiao edo *gristiao bat suposatu behar baita. -n-z hasten den euskal toki-izen bakarra Nabarana dugu. 1.6.6-Albokoak: -Bokal artean -l- > -r- aldakuntza burutu da -mukuru (< cumulu) izenean, metatesiarekin batera. -Latineko alboko geminatua l bilakatu da, beste edonon bezala: gaztelu. 1.6.7-Dardarkariak: -Metatesia izan dezakegu Santa Criz-en, irudi duen gisan Santaquirce-ren moduko batetik atera bada. 1.6.8-Kontsonante multzoak: -Jatorrizko pl- gorde egin da latineko planu-ren ondorengoa den Plaondoa-n (cf. Leatxeko Pelau eta Zareko Plau). 2-Morfologia maila: 2.1-Deklinabidea: 2.1.1-Leku-genitiboa: -Singularrean -(e)ko dugu: Abaizko pausua, Aldeko muga, Arangaizko txaparrondoa, Bitarteko harana, Dorretako portilua, Epaizko harana, Errotaxarreko bidea, Santakrizko aldapa... 2.1.2-Genitiboa: -1690eko Atalayanondoa-n genitiboaren morfema laburtua izan genezake, baina hau ez da segurua, eta berdin gertatzen da 1608ko Boyonondoa eta 1691ko Boyanondoa-n. -Mugagabean -(r)en ibiltzen zela badakigu: Don Pedroren saratsa, Donpedrorensaratseta, Kalboren korralesarraldea, Matxinen armendola, Matxinen armendolaldea. 2.1.3-Inesiboa: -Zabalea-ren bukaerako -ea hori inesiboaren hondarra, arrastoa, bide da. 2.2.-Elkarketa-eratorketa: 2.2.1-Lehen osagaiaren azken bokalaren erortzea eta azken lekunean gelditu kontsonantearen aldatzea: Erbiñaga (?), Errepidea, Errezazua, Uxubidea, Iturburumendigaña, Yturraldea (1571)... 2.2.2-Atzizkiak: -aga: Arrizutaga, Sagarraga... -ain: Azterain. -ari (?): Gezari [Ikus Ageza.] -da: Bizkarda. -du(i): Artadu, Larduia, Lezkadui... -eta: Arrimukurueta, Butzuketa, Buchuquieta (1642)... -gin: Zapataginmendia. -gu (?): Beragu. -gun(e): Iguzkun. -iz (?): Ozteriz. -ko: Ezpelkoa. -ngo: Xubingoa. -no: Zaldinoaga (1587). -oza (?): Zangoza(bidea). -tze: Areatzea, Artatzea, -uz (?): Larruz- -zu (-so): Beloso. 2.2.3-Hitzen forma: -Aldea herri izenaren azken -a hori artikulutako hartzen zen: Aldeko muga. -arte eta erte batera aurkitzen ditugu: Boyuertea (1587), Boyo artea (1591); Zazu ertea (1569), Çaçu artea (1612). -baratze, ez baratza: Apeztegibaratzea. -elke, ez elge edo elka (cf. Galipentzu): Elkea, Elketxipia -ginda, ez drinda, drunda, inda...: Barrenginda. -gristio, ez kristio, kristau...: Gristioburua. -guti, ez gutxi: Euntzegutia. -handi, ez haundi: Aranandia. -harea, ez hare: Areatzea. -iguzki edo iruzki, ez eguzki: Yguzcun (1541), Yruzcun (1704) -itzaur, ez itxaur (cf. Leatxe), iltxaur... -korrale, ez korral: Kalboren korralesarraldea. -lio 'liho', ez ligu...: Lixuñeta. -osuin edo *usuin, ez osin: Lixuñeta. -sario, ez sarobe, saroi, saure, sare...: Sarioederra, Sariozabal... -txipi eta txiki: Elque chiquia (1612), (1633), (1692), Arquichipia (1818), Sarkitxipia (egun); Zazuchipia (1567), Cacu chiquia (1582)... 3-Semantika maila: 3.1.-Izenak: Abaiz, Aldea, altxirri, apeztegi, ardi (?), arrano, artadu(i), artatze, arte, atalaia, bal(t)sa 'idoia', baratze, Belaio 'Pelayo', berro, bide, bitarte, boiu 'gaina', bueltagune 'bihurgunea', buru, butzu, dorre, elke 'alor landua' (?), elorri (?), Epaiz, eri 'gaixoa' (?), errege, erreka, errepide 'camino real', errota, etxe, euntze, ezpel, ezpelko 'ezpel txikia', ezponda, gaztelu, gezari 'gesala', ginda 'inda', gorte 'korralea', haitz, haran, harea, haritz, harri, harrimukuru, herri (?) [Herri, biña eta -aga-z osaturik egon daitekeen Erbiñaga daukagu Eslaban, baina proposatzen den etimologia ez da inolaz ere segurua.], hiri, hodi(a) 'errekastoa', Iruñ-, Iruin- edo Irun- 'Iruñea', iguzki edo iruzki, iguzkun(e) edo iruz¬kun(e) 'eguzkialdea', iturri, kapar 'sasi (mota bat)', kaskailu, korrale 'gorte', labe (?), landa 'lantzen ez den eremu zelai-antza', lar 'laharra' (?), la¬rrain, larratz(a), Lerga, lezka, lezkadui, liho (?), lizar, lizardui, lur, malda, mendi, Milia 'Emilia' (?), muga, mukuru, muru (?), muno (?), oihan, olibo, opakoegi 'oihezkia', osuin edo *usuin 'osina', pa(t)xape 'pasaje, pasadizo', pausu, piper, piperraritz (?) [Piperraritza haritz mota bat izan zitekeen, baina ez dakigu benetan hala zen.], portilu, presa 'uharka', sagar 'sagarra, sagarrondoa', sandu, santu 'saindua (?), sarats, sarga 'sasitza' (??), sario 'sarohea', soil 'soilunea', tipula, tipulatze, txapar, zabal, zelai, zazu, zubi, xubingo 'xubikoa', zaldi, zaldino 'xaldikoa', zaldu, Zangoza, zapata, zapatagin, zazu, zerrado, zulo, zume, zumadui. 3.2-Izenondoak: Berri, eder, eri 'gaixoa', gaitz, guti 'txikia', handi, luze, makur, soil, txiki edo txipi, urdin, -xar eta zar 'zaharra', zabal, zut. 3.3-Aditzak: Pasatu [Hemendik abiatu behar dugu Patxape erdiesteko.], *xaugi 'atera, irten', *xauzi (edo *xautzi) 'erori'. 3.4-Posposizioak: Be, alde, arte edo erte, barren [Barrenginda-n posposizio gabe, preposizio dela esan behar genuke], gain, gibel, goien, ondo, saiets edo saets 'saihetsa'. 4-Azentuaketa: Eslabako azentuaketa azkarraren seinalea Arrizutaga > Arristaga (1718)... laburketa izan daiteke. Euskara galtzearekin Ai(t)zuloa > Aizulba (1752) pausoa burutu zen, gure irudiz azentuaketa aldaketarengatik. Kasu berean dago Lergabidea-tik atera den Argabidia [àrgabídja] edo [àrgabídea]. Hondar honek zaraitzueraz arrunta den eta baztaneraz eta Nafarroako beste eskualde batzuetan ere aditzen den azentua dakarkigu gogora.
(...)

(...)
Ez dakigu zein izan daitekeen herri-izen honen etimologia. 1059an Estelaba dugu, 1087an Stelava, 1095ean Stelaba, eta 1145ean Estellaba. 1670ean, harrigarriro, Estalaba agertzen da Zaren. Ezlava 1183rako azaltzen da [NHI, 190. or.], eta Eslaua 1198rako [Id.], eta hortik aurrera Eslaba (edo Eslava)-z besterik ez da dokumentatzen, aipatu 1670eko salbuespen hori alde bat utziz gero. Eslaba -ba-z bukatzen diren beste toponimo batzurekin erlaziona daiteke (Ezkaba, Orba, Sadaba, Araba), baina hau zer izan daitekeen ez dakigu, eta halabeharrezko kontu hutsa ez dela segurtatzeko frogarik ere ez dugu. Reta Janárizek aztergai dugun izen honen osagaitzat latineko stella 'izarra' [Autoreak ez du zehazten zein den stella honen adiera, baina pentsatzekoa da 'izarra' dela.] eta -ba 'behe' proposatzen ditu. Azken hau arraro samar iruditzen zaigu, -be-ren ordez ez baitugu sekulan -ba aurkitu (cf. Ezpondabe Eslaban bertan), baina stella-ren eratorriak ugariak dira toponimian (cf. Estella / Lizarra Nafarroan): "Izarbe, en término de Arzánigo, p. j. de Jaca, documentado por A. Ubieto desde el s. XI como Içarbe, etc. Tiene su homónimo en Navarra: in termino de Yzarbe... Val d'Içarue...El primer elemento es comparable al de Izarra, localidad alavesa, forma con -a final, artículo o contracción de -aga, es decir, izar 'estrella'....Considérense también los topónimos románicos paralelos de la provincia de Huesca Estrellas, en Atarés, p.j. de Jaca, Estrellas Altas, en Lanaja, p. j. de Sariñena, así como también Estella, en Navarra, con forma culta latinizante, cuyo nombre vasco era Lizarrara...el cual no es su equivalente" [A. Irigoyen, "Cuestiones de toponimia vasca circumpirenaica", ETTVC, 214-215. orr.] Bitxia da, dena dela, gure eskualdeko beste herri-izen gehienak toponimoetan azaltzen diren bitartean (Agezabidea, Aldeko muga, Beiremuga, Epaizarana, Kasedabidea, Leatxearana, Lergabidea, Loiaerregua, Oibarbidea, San Martinmuga, Santakaramuru, Usunbelzbidea, Uxu(e)bidea, Zarebidea...) Eslaba sekulan ez agertzea, hau halabehar hutsa izan badaiteke ere.
(...)