Leku-izenak

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)

(...)
Izarbeibarren hego-mendebaldeko lekune eta udalerria, Iruñerriko merinerri eta epai-barrutian. Udal mugapeak 23,1 kilometro karratuko azalera du. Herria haren ¡par muturrean dago, mendi bateko mazelan; honren kaxkoan San Martin ermita dago, ororen gain irudi erlijioso bat duena. Mugakide hauek ditu: Ukar (I), Tirapu (E), Barasoain (HE), Artaxoa (H), Obanos (HM) eta Eneritz (IM). Artederretatik Martzillara Artaxoan barra joateko errepideak hego-ekialde muturretik trabeskatzen du; handik San Esteban ermita ikusten da, baita, ondoan, Gazteluzarreko gaina ere, Aldapetako hego isurialdean. Klima mediterraniar kontinentala du. Landaredian, arteak eta erkametzak aurkitzen dira, baita mahastiak eta olibondoak ere, nahiz eta gehienak desagertuak izan. Mugapearen alderdi handi bat, hegoaldekoa bereziki, artediz estalia egon zen, baina luberritzeek murriztu dituzte ezar¡-ezarian. Udalerriko dirusarreretariko bat mendiko belarren errentamendua izan zen mendez mende, bertako eta eskualdeko herrietako zcrrikurneen probetxuan. 1891n, 558 Ha zeuden laborantzarako, eta 1984an, berriz, 1.418 Ha, han da, mugapearen erdia baino gehiago (% 58,5). Larreek 743 Ha egiten dute (% 30.6) eta oihanak 233 Ha (% 9.6). Lurzati berrantolamendua 1973an egin zen, 181 jaberen 2.190 Ha-ren gain egin ere. Anartera¡noko 3.183 lurzatiak 492ra ekarri zituen (GEN, I, 344,) eta haren ondorioetariko bat mahastietarako azalera gutxitzea izan zen. Lehenago, horien fruitua San Juan Bautista ardandegi kooperatiboan lantzen zen, 194 lean sortu zutenetik. Nekazaritzaren mekanizazioak, bestalde, laborantzarako aziendak aienarazi ditu arrunt. XVII. mendean, Kontzejuaren idiak Mendigorria eta Garesaino eramateko ohitura zen, "ugaldetik pasa zitezen" edo "ugaldean baina zitezen". HISTORIA: Letaniaportillo Artaxoako mugako alderdi bat da. Han Ferrangoneako trikuharria dago; haren gaineko harlauzak muga eUten du hi hcrrien artean. Las Nequeasen eta mugapeko bestc ulde batzuetan aztarna arkeologikoak daude (sukarriak, zeramikak). Gazteluzar Historiaurreko bizigunea da, miatu gabea, eta Añorbetik ekarri zuten miliario erromatar baten zatia, 200 urte ingurukoa, nonbait hor. Erdi Aroan (XI-XIV. mendeak) toponimoa "A¡norbe, Ayrmorbé' grafiaz agertzen da. Bi eliz-parrokia ziren; XIII. mendean, haien zaindariak Lurralde Saindurako bigarren hamarrenen liburuan agertzen dira: San Emiliano edo Miliano (San Millan) eta San Migel. Hiru mende geroago, berriz, San Pedrori eta San Migeli eskainita agertzen dira 1591ko konstituzio sinodaletan, 1529an batu baziren ere Ama Birjinaren Jasokundearen zaindaritzapean. Izan ere, XVII. mendean, herriko bestak Andre Mariaren ohoretan ospatzen ziren, abuztuaren 14tik 16ra ospatu ere, koblakariak, dantzariak, armen edo soldadu saldoen alardeak, komediak, zezenketak, zekorketak eta guzti_ Ongintzarako, kutxa bat erabiltzen zuten gari biltegi bat, funtsean, beharrean zeuden laborarien artean bihiak banatzeko, eta orobat San Martin Kofradia Nagusiaren menpeko ospitalea. Kontzejuak soldata ordaintzen zion, urteoro, herritar bati, otso-ehiztari kargua izateagatik, baita Artaxoako eta beste herri batzuetako ehiztariei sariak pagatu ere, otsoak eta otsokumeak botatzeagatik, "aziendei egiten zieten kalte handiengatik". Udalaren dirusarreretariko bat, Egastiagako, Zugastiko, Maietako eta Iturgoiengo belarren errentamendua zen. Udala lau erregidorek osatzen zuten, bik kapareen ordezkari eta beste bik laborarien. Oñati edo Unateko Andre Mariara joaten ziren batzarretara, ibarreko gainerako ordezkariekin batean. XIX. mendearen erdialdea arte euskalduna izan zen. Toponimia aberatsa gorde du, hizkuntzaren iraganaren lekuko. 1659ko udan, Tafallako komentuko frantziskotar bat herrian barna zebilen,limosna eske. Margarita Lizarragaren etxera ere ailegatu zen noizbait, eta emakume ezindua izaki, San Sebastian saindu zaindariari bere burua gomendatzeko aholkua eman zion fraideak. Zenbait egun geroago, emakumea Tafallako komentura zen, sainduari eskerrak ematera, ongitua baitzen. Notario batek gertakariaren akta egin zuen, baita ohartarazi ere, azken zatian, Migel Arregi frantziskotar nobizio garestarrak interpretari lanak egin zituela, delako Margarita Lizarragak miraria deklara zezan "...por no saber yo el dicho escribano la lengua bascongada" (JIM.: 29). Mendeari 797 biztanle zituela eman zion hasiera, eta gero hustuz joan da. 1981ean, 448 zituen, eta 410, 1991n.
(...)