Leku-izenak

(...)
Aceari Zuria de Guendulain (s. XIII, CDPrioradoNavarra n.105)
(...)

(...)
2º. Affixes commençant par une consonne [...] VI. VIBRANTES [...] Lan, lain ou lañ. Résultat de la composition du précédent [La] avec le n locatif: Licar-lain (Lab.) "la Frênaie". Cf. Guendu-lain (Nav.)
(...)

(...)
Autores que consideran, de una manera u otra, que -ain es un sufijo locativo // En este grupo podemos incluir a Luchaire (1879: 150), que ve un compuesto del artículo -a, más -i- vocal epentética y -n de valor locativo (¿la marca del inesivo vasco?); en nombres con finales en -tain, -dain como Azitain, Burutain, Lakidain, Orendain ve con dudas «un suffixe composé (ta + n locatif)» (ibíd., 160) y en otros acabados en -sain, -zain ve un afijo toponímico compuesto (za + n), sea la palabra zain ‘guardián, el que guarda’, sea un sufijo locativo: Elustizain ‘lugar de la nieve’, Garzain ‘lugar alto’, Lepuzain ‘lieu du col’ (ibíd., 167). En otros que acaban según Luchaire en -lan, -lain o -lañ como Licarlain (en Labort) o Gendulain que descompone Gen-du-lain ve un compuesto del sufijo toponímico -la (presente en Arla, Iparla según Luchaire; este último nombre procede, en opinión de Corominas, 1972: 306, de Iparr-ola ‘cabaña de la umbría’) más la -n de locativo. Finalmente, en algún caso como Ekisoain que descompone Eki-soain cree que tenemos el radical ig (ik, eg) que expresa la idea de subir y de altura, es decir, el mismo que está presente en Igoa y en Igal (ibíd., 180); no dice en este caso nada acerca del final -soain
(...)

(...)
Aizkibel en los apéndices de su conocido diccionario (1883, vol. III) da al sufijo -ain el valor de ‘tanto’, seguramente porque identifica este sufijo con haina usado en las oraciones comparativas en euskera. Así, por ejemplo, traduce el apellido Achain por ‘tanto como la peña’, Adoain ‘tanto como hado’, Andoain ‘tanto como ando’, Gendulain ‘tanto como se quita’, etc. Esto ya le fue criticado por Campión (1985: 50), que le acusaba de olvidar que estaba tratando de nombres de lugar, de nombres topográficos
(...)

(...)
Lugar del valle de Esteribar [...] Despoblado del valle de Lónguida [...] Valle de Odieta [...] Conocido por Ripa-Guendulain [...] Valle o cendea de Zizur
(...)

(...)
Se Sonorizan tras nasal o l: [...] Antr. Gendulli (año 952, CSM 48, Ál.; FHC III, 14, de illa defesa, año 964); Guendulain (Nav.), en 1092 Gentulain, en 1099 Guetulain < Centullus. El antr. Centolle está abundantemente representado en el CSM
(...)

(...)
También López-Mendizabal cree que -ain es un sufijo local; para este autor -ain es simplemente «una de las varias formas en que aparecen muchos de los sufijos locativos» (1958: 135). Así -ain alterna según López-Mendizabal con -uen (Barajuen, población alavesa / Barasoain, villa navarra), con -ano (Garitain, apellido de Olaberria, Gipuzkoa, en 1462) / Garitano, apellido de Bergara en 1491), con -an (Zumarain, caserío de Tolosa / Zumaran, casa solar de Eibar), con -uri (Aberastain, apellido guipuzcoano / Aberasturi, apellido vizcaíno), con -ao (Askain, villa de Lapurdi / Askao, término y calle de Bilbao), con -ue (Askain / Askue, Gaskue, apellidos guipuzcoanos), con -aun (Larrain, apellido de Gipuzkoa / Larraun, valle de Navarra). Otra variante de -ain es según este autor -ai, que cree ver en Ezkarai, villa en «la Rioja vasca », y que compara con -ano de Ezkarano, apellido antiguo de Hernani. // El intento del este autor es loable, pero, claro está, no se puede admitir que en Ansoain vea, tras rechazar la etimología Anso tan transparente (en realidad es San(t)so, pues la forma antigua de la población era San(t)soain), una variante de la raíz ando, andu –no especifica cuál es su significado– que «se encuentra en todo el país» en infinidad de topónimos. Tampoco se puede admitir que en Berasain (y Beasain), después de rechazar el antropónimo Beraza (sería Beraxa, nombre que seguramente habrá que transcribir como Beratsa) vea eraso, iraso, iratzu ‘helechal’ o belaz ‘pastizal’, ni que Gendulain sea explicado a través del «viejo nombre vasco» Andelus o Andelu
(...)

(...)
[-Ain atzizkia] Atzizki honetaz ikerle batek baino gehiagok hitz egin badu ere, gai hau ukituta arrakasta gehien izan duena, zalantzarik gabe, Julio Caro Baroja [Materiales, 59-82. orr.] izan da. Autore honen eritziz, -ain atzizkia, askotan, eta batez ere toponimo nagusietan azaltzen denean, latineko -anus (edo akusatiboko -anum)-en ondorengoa da. Bere uste hau arrazoitzeko, Frantziako -ain edo -an-ez bukaturikako leku-izenak dakarzkigu gogora, hauek, bere eritziz, "fundi" erromatarren izenetako -anus atzizki latinoaren emaitza direlako. Euskal Herriko -ain atzizkiaz zera dio, ezin daitekeela beti izan, Arrandiagak uste zuenaz bestalde, -gain izen-atzizkiaren ondorengoa. Dirudienez -ain daramaten herri asko "behean" [Berak "en bajo" dio, aipaturiko liburu horretako 66. orrialdean] daude, ez mendi gailurrean. Hala ere, zenbait kasutan -ain -gain-etik atera zitekeela aitortzen du, belarearen ezabaketa jasan ondoren [Eta gertatu ere honela gertatu da Nafarroako hainbat toki-izenetan]. Autore honentzat, bada, -ain-ez bukatzen diren toponimo nagusiak antroponimoetan oinarri duten "fundi" erromatarren "-anus"-dun izenen emaitza dira, antroponimo horiek bertakoak (euskaldunak edo akitaniarrak) nahiz latinoak direlarik [Azken hauek dira ugarienak, nahiz antroponimo iberiko pare bat ere aipatzen duen]. Autore berak, geroagoko beste lan batean [HGPV, 207-328. orr.] herri-izenetan azaltzen diren -ain, -an eta -in atzizkiak loturik, erlazionaturik daudela idarokitzen du. Hiru horietako lehena -an(o)-tik atera da, eta hau, bere aldetik, -anu-tik, eta adibide edo froga moduan euskarazko izen arrunt batzu ematen dizkigu: kapitain < capitán, albain < hilván, eta apain < apaño < apannu, leku-izenak ezezik: Cornellán(o) (< Cornellano), Sempruñan(o) (< Sempruñano?). Azken hauetan, eta euskal hiztegi arrunteko hitzetan (erdaratikako aipatu maileguetan) agitzen dena ikusita, arrunta litzateke, C. Barojaren ustez, i baten agerpena (alegia, Cornellain edo Senpruniain bezalako formak sortzea). Hortaz, badirudi hemen ez dituela oso kontutan hartzen Mitxelenak Materiales-en argitalpenaren ondoren egin zizkion kritikak (ikus beherago), eta -ain-ez bukaturiko toponimoak akusatibotik eratorri nahi dituela. Guztiarekin ere, eta esanak esan, genitiboaz ere baliatzen da Belaskoain, Gendulain eta Paternain-en moduko izenak azaltzeko, berak dioenez hauentzat ez baita egokia lehen -ain-ez eta orain -in-ez bukatzen diren eta latineko -inus bukaeran jatorria duten izenak azaltzeko proposatzen duena (Flavinus > Lain Penintsulan; Morentinus?? > Morentain > Morentin). Beraz, Belaskoain, Gendulain eta Paternain-en modukoentzat -ani edo -i genitibo-bukaera duten oinarriak proposatzen ditu, hemen i-ren agerpena metatesi bati zor litzaiokeelarik (Belascoani > Belaskoain, Paternani > Paternain??). Azkenik, euskaraz -an- / -ain- / -añ- zalantza izan dela dio, eta honen ondorioz Erdi Aroko agirietan -ain-en ordez bestelako bukaera batzu azaltzen direla, arruntena, alabaina, -y- dun aldaera (-ain?) bada ere. Koldo Mitxelena [AV, 38-40. orr.] ados azaltzen da Caro Barojak Materiales-en azaldu teoriarekin, baina ukitu garrantzizko bat egiten dio: -ain-ez bukaturiko toponimoak -anu-tik gabe (honek au(n) emango bailuke), -ani genitibotik eratorri behar dira. Honek, hizkuntzalari errenteriarraren hitzetan "gogobeteko etimologia pila handi bat ematen digu". Bestalde, Nafarroan -ani atzizkiak hasiera-hasieratik -ai eman du, sudurkaritasun arrastorik bat ere gabe (artzai < ardi + zani...) [Galipentzun, ikusiko dugunez, Zenborain leku-izena dugu, Zenboroz-ekin batera (Zenbroz [zembróz] egun), baina 1335ean Domingo arçaya izeneko laguna bizi zen herri honetan], baina -ain bukaera duten herri-izenek ez dute n-rik gabeko aldaerarik (ahoskera zaharra, dirudienez, -añ, -eñ zen), eta beraz Caro Barojaren teorian ez da ulertzen bukaerako kontsonante sudurkaria (Amatriain, Garinoain...) [FHV, 144. or.] nondik atera den: "Los nombres de poblaciones navarras en -ain no tienen variantes sin -n: su pronunciación antigua debió ser -añ, -eñ, como en suletino, a juzgar por grafías como Assieng, año 1110, Beeriaang 1097, Machirreng 1098, cf. Domezain (Soule), en 1193 Domesang, etc. Lo mismo si se parte de lat. -anum que del gen. -ani (Apellidos, núm. 18), el resultado -ain, -añ sería normal en suletino, pero no en alto-navarro meridional" Hortaz, eta laburtuz, Mitxelena itxuraz Barojarekin ados badago ere, honen teoriari gutxienez bi oztopo handi aurkitzen dizkiola esan dezakegu. Gainera ez du inolaz ere baztertzen mintzagai dugun atzizkiak etorki ez-latinoa duela dioen hipotesia, hau "oso defendagarritzat" jotzen du eta. Bestaldetik, eta Bonaparte eta Lekuonaren kontra, irakasle errenteriarrak ez du uste -ain atzizkia euskal genitibotik heldu denik [Eugenio Arraizak ere defendatu du tesi hau azken urteotan. Ikus bere "«-Ain»-ez bukatzen diren euskal toponimoak", FLV, 48, 1986, 225-249. orr.], genitiboa -aren baita gaurregunean ere, eta ez -ain. Izan ere, -aren > -ain aldaketak Nafarroarako (edo Nafarroaren zati baterako) balio lezake, baina ez Gipuzkoa edo Zuberoarako [Bi herrialde hauetan ere azaltzen dira -ain atzizkia duten herriak: Beasain, Orendain... Gipuzkoan, eta Garindein, Espes-Undurein (Garindañe, Ezpeize-Undüreiñe euskaraz) Zuberoan]. Gainera, aldaketa hori euskaraz oso zaharra dela frogatu behar genuke, gutxienez -ain atzizkia toponimoetan azaltzen den aurreneko lekukotasunen garaikoa, eta egia esan, -ain genitiboak ez du halako zahar itxura handirik [Adibidez Iruñeko katedraleko XIV. mendeko kodizean agertzen diren euskarazko lerroetan Jangoicoaren dugu (Ikus TAV, 57-59. orr.). Iruñean 1609an saritutako olerkietan ere Jaungoycoaren eta nequearen irakurtzen ditugu (TAV, 115. or.). Juan de Beriaynek ere -aren ibiltzen du XVII. mendean (TCOM): Andre dona Mariaren sabelean (7. or.), obiaren gañean (12. or.), Iaungoyco eguiazcoaren baytan (17. or.), Iaunaren contra (40. or.), Virgina Mariaren baytaric (74. or.)... Lizarraga Elkanokoak berriz lurrain ondárrean (DCC, 34. or.), eternidaderáco zubiain passátzean (DCC, 178. or.), Eta vici gucían oroát cé ollárrain cántua aditzea, nola ástea negárrain música (UIGPL, 36. or.)... erabiltzen ditu, arruntagoak diren guizonquiarén ta emastequiarén comunicacios, iruzquiarén árguia (DCC, 35. or.), guizaguendearén primiciac (DCC, 37. or.), ayenaren (DCC, 76. or.), Jordángo ugaldearén zúbian (DCC, 177. or.), elizac doa(ci)laic ilarén ésque (UIGPL, 16. or.), azquén orduarén beira (UIGPL, 17. or.)… eta besteren aldamenean, eta beraz badirudi -aren > -ain aldakuntza XVIII. mendean gauzatu zela edo gauzatzen hasi zela. Honek, dena den, azterketa sakona eskatzen du]. Mitxelenak -aren > -ain eratortzeko aipatzen duen beste arazo bat semantikoa da. Izan ere, -aren-ek badu artikulua, eta hau, gure autorearen hitzetan "(es) cosa dificil de explicar tratándose de antropónimos" [AV, 40. or.]. Guztiarekin, hau ez da, gure irudiko, gainditu ezinezko oztopoa, euskaraz mugatzailea duten pertsona eta saindu izen zaharrak arruntak direlako [Gure eskualdean, esaterako, artikuludun hagionimoak aurkitu ditugu Leatxen (ikus herri honetako Done Xurio eta Sandiandore sarrerak). Ikus gainera, Yon Etxaideren "Euskal pontizen zahar batzuk aztarrikatuz" izeneko artikulua (Euskera XXX, 1985-2, 513-525. orr.) eta Euskaltzaindiaren Euskal Gramatika. Lehen urratsak (Iruñea, 1985, 58. or.). Dena den, mugatzailea -ain-dun toponimo guztietan azaltzen dela pentsatzeari soberaxko deritzagu].
(...)

(...)
En otras ocasiones la forma con sibilante final únicamente la documentamos como patronímico, mientras que la forma en -ain da o daba nombre a alguna localidad: Akutiz (patronímico) / Akotain, Akutain (despoblado del valle de Longida; Akotain era, además, el nombre de una casa de Viscarret / Gerendiain en 1796 [12. oharra: Protocolo de Auritz (Burguete), carpeta nº 42 (J. J. Aquerreta)]) sobre *Akut (Acutus era, al parecer, nombre conocido en la Edad Media), Eriziz (patronímico) / Eriztain (despoblado de Orba), tal vez sobre Eritz ‘Félix’, Genduleiz, Genduliz, Gentuliz (patronímicos) / Gendulain (existen cuatro localidades navarras con este nombre. Cf., además, el topónimo Gendulaga de Esnotz, 1789 [13. oharra: Ibíd. [Protocolo de Auritz (Burguete), carpeta nº 42 (J. J. Aquerreta)]]) sobre Gendul(e) ‘Centol’, Sansoiz (patronímico) / Santsoain, Antsoain (localidades de Navarra) sobre Santso, Antso ‘Sancho’, Zuritz (patronímico) / Zuriain (localidad de Esteribar) sobre Zuri ‘Blanco’...
(...)

(...)
Nombres con sufijo -ain. Son numerosos: Adoain, Aizoain, Akotain, Amalain, Amatriain, Antsoain (más dos Santsoain), Artariain, Asiain, Azterain / Astráin (y Muru-Azterain), Badoztain / Badostain, Ballariain, Barañain, Barasoain, Barbarin, Barbatain, Bariain, Basongaitz, Beasoain, Beraskoain / Belascoáin, Beratsain / Berasáin, Beriain, Burutain, Erdozain, Eristain, Etsain, Etulain, Gartziriain, Garinoain, Garisoain, Gartzain, Gastiain, Gendulain (3), Gerendiain (3), Gergitiain o Gergetiain, Grozin, Ilundain, Imarkoain, Indurain, Ituren, Lakain, Lakidain, Lintzoain, Lizoain, Lukin, Makirriain (2), Markalain, Morentin, Muniain (3), Noain, Orikain, Otsakain, Paternain, Santsoain (2 localidades, y el ya mencionado Antsoain), Santsomain, Senosiain, Setoain, Urbikain, Urdiain, Urritzola-Galain, Zalain, Zenborain, Zorokiain, Zuriain, Zurukuain. Podría pertenecer al grupo Nuin, todavía vivo como Niuin y que se documenta como Nioain (s. XIII), Noayn (1268), relacionado tal vez con Noain. (…) En cuanto al origen de los antropónimos subyacentes a los topónimos la mayoría son de origen latino: Amalain (Aemilius), Amatriain (Emeterianus), Barañain (Veranius), Barbarin (Barbarus), Barbatain (Barbatus), Burutain (Brutus), Gerendiain (Drendiain, Terentius), Lukin (Lucius), Markalain o Markelain (Marcellus; cf. Marcilla), Paternain (Paternus)… Pero hay unos pocos de clara raigambre euskérica o muy utilizados entre nosotros, y que presentan a veces cambios propios de la fonética vasca: Akotain (documentado Acutayn, NHI, 178, de Acutus; el tratamiento de la oclusiva sorda intervocálica denuncia el carácter euskérico del topónimo), Antsoain, Santsoain (Santso; cf. Santsomain), Beraskoain (< Berasko, Belascoáin en romance), Beratsain (Beratsa), Eristain (doc. Eriztain, de Eritz 'Félix'), Gartzain (de Gartze), Gendulain (Gendule), Ilundain (procede de un derivado de Ilun, nombre ya documentado en Akitania bajo la forma Ilunno), Indurain (Endura, Mitxelena, AV 18), Muniain (Munio), Otsakain (documentado también Oxocain de Otsoko), Urdiain (< Urde), Zuriain (< Zuri), Zurukuain (documentado, Çuricoayn de Zuriko)… Véase Salaberri (2000).
(...)