Leku-izenak

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)

(...)
Valle y municipio compuesto por los lugares de Alzórriz, Artaiz, Cemboráin, Najurieta, Unciti (capital), Zabalceta y Zoroquiáin, y los despoblados de Antsoain o Sansoain, Arrueta (en Najurieta), Errondo, Elespuru o Erespuru, Eskusaga y Muguetajarra. El término (38 kilómetros cuadrados) limita con los valles de Izagaondoa (N y E), Ibargoiti (S), Aranguren (NO) y Elorz (O) y con el de la villa de Monreal (SO). Lo cierran las estribaciones occidentales de la sierra de Izaga (SE) y los montes de Irulegi en Aranguren (NO). Avena su parte meridional el riachuelo Unciti, que sale por la Pocha de Monreal y desagua en el Elorz. Clima de tipo submediterráneo, con vegetación arbórea de encinas, quejigos, hayas, robles, pinos, bojerales y chaparrales. Eminentemente agrícola y cerealista, predomina el terreno cultivado en secano (1.819 Has.) sobre los eriales y pastos (1.386 Has) y el forestal (508 Has.). En 1988 las cabezas de ganado totalizaban 1.632 de ovino y 404 de porcino. HISTORIA: En un documento de compra fechado hacia 1067 figuran la tenencia episcopal de Ual de Elorçe, el "Senior Santio Fortuniones de Erraondo" y el abad Fortunio de Ual de Erraondo (DML, 81), nombre con que pudo haber sido conocido antiguamente el valle de Unciti. En 1102 figura "villa Arrueta in ualle de Unciti" (DML, 197). Entre los 66 fuegos vecinales registrados en el valle el año 1366 predominaban los hidalgos (37) sobre los labradores (29). Para entonces en Eskusaga solamente vivía una familia, y Antsoain había quedado deshabitado. Ibar eta udalerri honen osakide dira Altzorritz, Artaitz, Zenborain, Naxurieta, Untziti (herriburua), Zabaltzeta eta Zorokiain herriak eta Antsoain edo Sansoain, Arrueta (Naxurietan), Errondo, Elespuru edo Erespuru, Eskusaga eta Mugetaxarra herni hustuak. Udal mugapeak (38 kilometro karratu) muga hauek ditu: Itzagaondoa (I eta E), Ibargoiti (H), Aranguren (IM), Elortzibar (M) eta Elohiria (HM). Itzaga mendiko mendebal saihetsak (HE) eta, Arangurenen, Lakindaingo mendiak (IM) ditu ixtura. Untziti errekastoak hegoaldeko urak biltzen ditu Eloko Potxatik ateratzen denetik Elortz ugaldean isurtzen den arte. Klima azpimediterraniarra du. Arboladian, arteak, ametzak, pagoak, haritzak, pinuak, ezpelak eta abaritzak dira. Oroz gain nekazaritzari eta laboreei emana, sekaineko lur landuak dira nagusi (1.819 Ha), lugorrien eta larreen (1.386 Ha) eta oihanen aldean (508 Ha). Aziendei dagokienez, 1988an 1632 ardi eta 404 zerri zeuden. HISTORIA: 1607 inguruko erosketa-agiri batean, "Ual de Elorçe-ko" apezpiku-edukitza aipatzerakoan, "Senior Santio Fortuniones de Erraondo" eta "Ual de Erraondo-ko" Fortunio abatea agertzen dira (DML, 81); baliteke antzina Untzitibarrek izen horixe izana. 1102an "villa Arrueta in ualle de Unciti" agertzen da (DML, 197). 1366an erregistroan jaso ziren 66 sutondoetan kapareak nagusi ziren (37) laborarien aldean (29). Ordukoz Eskusagan familia bakarra bizi zen eta Antsoain biztanlerik gabe gelditua zen. Baliteke gizarte-egiturak -leinu argiak eta eliza-erakundeak, jauregi, petxa eta koilazoen jabe- herri-hustuketari eragin izana. Azken horien artean Leireko monasterioa, Orreagako Andre Mariaren erromesetxea, San Joanen Ordena Abegikorra, Iruñeko katedrala eta zenbait eliza dira aipagarrienak. Adibidez, Altzorrizko etxe guztiak Nafarroko Priore Handiaren petxari ziren, eta hari urtean 120 erregu gari ordaintzen San Migel egunean; juraduek larrainetan kobratzen zituzten eultzitze garaian. Mugetazarra edo Mugetaxarra alderdia eta hango San Pedro eliza Alzorrizko kontzejuak eta erretoretxeak anexionatu zituzten. Naxurieta Iruñeko San Zernin parrokiaren menpe egon zen, horren opari egin baitzion Flandina Cruzat burgoko herritar lur-jabeak. Erraondo, Errondo edo Raondo hautatu zuen A. Campionek bere kontakizunetako baten ttunttuneroaren sorterritako. Hango errentez leinu argikoak baliatu ziren, Eliza erromanikoa desagertuta -haren tinpanoa New Yorkeko museo batera eraman zuten-, iturria gelditzen da defentsarako dorrearen hondarrekin eta "Rondo-ko" errotaren aztarnekin batean. 1860an 797 biztanle zituen eta 749, berriz, 1910ean. Gaur egun (1992) 251 lagun agertzen dira zentsuan; Artaitzen, 59; Zenborainen, 51; Untzitin, 44; Altzorritzen, 42; Naxurietan, 29; Zabaltzetan, 18; Zorokiainen, 8.
(...)