Leku-izenak

(...)
[-As/-az, -es/-ez, -iz, -os/-oz, -us bukaerak. Moriones] Etimologia iluneko toponimoa da dokumentazioan maiz Muriones formapean azaltzen den hau. Ikus, dena den, Morionesko toponimia aztertzean Moriones sarreran dioguna.
(...)

(...)
Ez dakigu izen honen azpian zer ote dagoen, herriaren izen euskalduna Moriones edo besteren bat zen ez dakigun bezala. Nolanahi ere, ez dugu uste Reta Janárizek dioen gisan arabiarrak eskualde honetan egon zirelako seinale eta aztarna denik [EHZE, 60. or. Honela dio autore honek."la toponimia de la zona ha dejado constancia del paso y posiblemente de la presencia momentánea de los árabes en la zona; al norte del valle hay un pueblecito llamado Moriones; en Eslava existe una fuente -muy cerca del antiguo poblamiento romano- llamada «Fuente del Moro», y en Sada se conserva el topónimo árabe «el azute»". Toponimian azaltzen diren maru, mauru, mairi... eta hauen zentzukidea den moro, Maruria aztertzean ikusi dugunez, euskal mitologiako pertsonaia ezagunei zor zaizkie, ez arabiarrei berei, izaki mitologiko horien sorreran mauruekiko kontaktua garrantzizkoa izan zela suposa badaiteke ere. Masu Nittak ere (Notas lingüísticas..., 30-31. orr.) Eslabako Fuente del Moro aztertzean Retaren ustea gaitzesten du, alegia, ez du uste honelako toponimoak arabiarren presentziari zor zaizkionik.]. Alabaina, eta ildo honetatik, kontuan hartu beharrekoa da Maururia (< Mauru + hiria seguraski) eliza baten aurrean zegoela (ikus sarrera hau), eliza herrikoa ez bazen ere, itxuraz. Masu Nittaren arabera [Notas lingüísticas..., 29-30. orr.] Maurius edo Maurus-en eratorria datekeen *Mauriones izan liteke Moriones-en jatorria, eta hau ere bat datorke Moriones-ek Maururia-rekin zerikusia izan dezakeelako ustearekin. Edozein moduz, ikerlari japondarrak Moriones morro 'saliente que forman los labios abultados', 'monte o peñasco saliente pero de una (sic) punta chata'-ren eratorria ere izan daitekeela uste du, Salamankako morrión 'teso prominente en una montaña o sierra' eta Asturiasko morrón 'señal de piedra para fijar términos' bezala. Herri izen honen 1257ko lehen lekukotasunean Moriones dugu, baina 1279rako geroko dokumentazioan sarritan agertzen den Muriones aurkitzen dugu. Aldaera honen bokal itxia agian aurreko herskari ezpainbikoari zorko zaio.
(...)

(...)
1-Fonetika-fonologia maila: 1.1-Bokalak: 1.1.1-Hersketa: -o > -u dugu erdaratikako portilu-n. 1.1.2-Asimilazioa: -Hagionimoetan azaldu ohi den Done elementu alboratuan burutu da: JaundoneJulio (1703) / Joan Dene Sulio (1679). 1.1.3-Elkartuaren lehen osagaiaren azken bokala: -Apofonia bide dugu Astalorra toponimoan. 1.2-Diptongo eta hiatoak: -Diptongo hauek agertzen dira Morionesko leku-izen zaharretan: [ai] (Garaiondoa, Gardelain), [ei] (Oreingaña), [au] (Maururia, Jaugia), [jo] (Gorrio ??, Sariozarreta), [wa] (JuandoneJulio, 1703). -Maururi-ren aldakietan -au- > -a- dugu: Maururia (1530) / Maruriarana (1592), Marueria (1642).... -Orein- osagaia duten toki-izenen zenbait agerralditan [ei] > [e] gertatzen da: Orengaña (1610), Orenguibela (1680)... Tartean, agian, *Oreñgaña moduko bat egon da. -Goranzko diptongo sekundarioa dugu sario (< saroi) izenean. -au [au] > ua [wa] metatesia dugu Jaun Done Julio toponimoaren lehen elementu alboratuan: JoandanenJulio (1616), JuandoneJulio (1703)... 1.3-Bukaerak: -*one > -oe > -oi > -jo dugu sario izenean. 1.4-Bokal batze, erortze eta garatzea: 1.4.1-Bokal bategitea: -*aa > a: Astalorra. -ee > e: Udareestiaga (1530) / Udareztiaga (1592). 1.4.2-Protesia: -Errotaxarra, Ezpondapea. 1.5-j-ren bilakaera: -[j]-dun eta [j]-rik gabeko aldaerak ditu saihets posposi¬zioak: Lojasaiesa (1530), Loyasaesa (1592), Pino saessa (1596). 1.6-Kontsonanteak: 1.6.1-Bustidura: -Erdaratikako Pino-n (cf. Pinosaietsa) jatorrizko [inV] multzoa bere horretan gordetzen da (cf. Galipentzuko Pinareondoa). -[VinV] > [ñV] dugu Oreingaña toponimoan. -Hitz bukaeran edo kontsonante aurrean [in] genuen: Makirriain, Oreingaña [Ikus, hala ere, gorago esan duguna.], Indurainzabala. -[izC] bere horretan gordetzen zen: Bizkarra [bizkárra], Izpikuduia [Toponimo honen 1659ko lekukotasunean sabaikaltzearen islada izan litekeen Ispicuduia dugu, baina 1642an Izpicuduia ageri da, eta behin baino gehiagotan esan denez z / s txandakatzea arrunta da herskari au¬rrean, baita lehenago bokal sabaikaririk ez dagoenean ere]. -Antza duenez, horzkari ahoskabea ez zen bustitzen [itV] testuinguruan: Yturburua (1596). -Julio izenean [j] dugu, ez Leatxeko [x]. 1679an ordea, azken soinu hau bide duen aldaera azaltzen da: Jaun Dene Sulio. -Erdaratikako maileguetan jatorrizko [ill] mantendu egiten da: Mugarana Portilloa (1687), Portillua. -Zar 'zahar' izenondoak -xar aldaera aurkezten du elkartuaren bigarren osagaia denean (-zar ere azaltzen da lekune honetan): Ardanzejara (1530), Ardanchezarra (1610), Ardançejara (1642), Errotaxarra (1530), Sareojarra (1592), Sario Jarretta (1616). -Hitz hasierako hortz-hobietako bizkarkaria sabaikaldua edireten dugu zubi-ren txikigarria den xubingoa-n. Ikusten denez, hots sinbolismoa baliabide morfologiko batez (-ko atzizki txikigarriaz) lagundua dago. 1.6.2-Herskariak: -Hitz hasieran herskari ahostuna ohi dugu: berriko, Bizkarra, butzu, dorre... baina herskari ahoskabea ere agertzen da: Pinosaietsa, Portillua. Tipulatzea toki-izenean eskuarki t- ohi badugu ere, lehen lekukotasuna 1530eko Dipulaçea da. -Txistukari ahoskabe ondoan belare ahostuna ahoskabetu egiten da: Iguzkun. 1.6.3-Ezpainkariak: -m-z hasten den leku-izen mordoxka dago: Magdalenaldea, Makirriain, Martxela, Maururia, Mendizabala... -Ez dago f-z hasten den euskal leku-izen zaharrik. 1.6.4-Txistukariak: -[s], [z], [x], [ts], [tz] eta [tx] genituen Morionesen. -Hitz hasieran [s] edo [z] ohi dugu (Soka, Soroa, Zabala, Zarebidea...), baina [tx] ere aurkitzen dugu, txapar osagaia duten leku-izenetan eta Txindilatzea-n. [x] behin azaltzen da, Xubingoa txikigarrian. -Latineko txistukari igurzkaria [z] bilakatzen da: Ezpondapea. 1.6.4-Sudurkariak: -Ez dago n-z hasten den toponimorik. 1.6.5-Albokoak: -Bokal arteko l bere horretan gordetzen da, r bilakatu gabe: Jaun Done Julio (cf. Leatxe). 2-Morfologia maila: 2.1-Deklinabidea: 2.1.1-Leku-genitiboa: -Singularreko morfema -ko zen: Arteko aldea [Adibide hau zalantzazkoa da, arteko kasu honetan arte zuhaitz-izenaren txikigarria ere izan daitekeelako], Do¬rreko alorra, Urrutiko oihana. -Plurala (-etako) Biroetako alorra-n izan genezake, baina Biroeta toponimoa ere egon liteke horren oinarrian. 2.2-Elkarketa-eratorketa: 2.2.1-Lehen osagaiaren azken bokalaren erortzea eta azken kontsonantearen trukatzea: -Iturburua. -*Oiarmendia > Ollarmendia [Hau dudazkoa da, eta ezin zeharo baztertu hemen oilar hegazti-izena dugulako ustea.]. -Ugarca (1650) [Normalean Uarca agertzen da, halaz ere.]. 2.2.2-Atzizkiak: -aga: Iparraga, udareztiaga. -ain: Indurainzabala. -dui: izpikuduia. -egi (?): Aritzabalegia (ikus beheraxeago). -eta: Aritzandieta... -ki (?): Orozki. -ko: Soroko. -ngo: Butzuungoa (?) [Leku-izen hau aldi bakar batez ediren dugu, eta beraz urruti dago seguru izatetik. Guztiarekin, Xubingoa-n azaltzen den atzizki txikigarri bera izan genezake hemen ere], Xubingoa. -tto: Elizattoa. -tze: Ardantzexarra, Txindilatzea. -(g)un(e): Beltzuntze (?), Iguzkun, 2.2.3-Hitzen forma: -handi, ez haundi. -iguzki, ez eguzki. -sario, ez sarobe... 3-Semantika maila: 3.1-Izenak: Agata, Ageza, alor, ardantze, arte, barranko [Hau behin-behineko mailegua izan daiteke, alegia, hizkuntzan erroztatua ez zegoena (ikus Agezako Barrankoandia sarreran dioguna)], bazter, beltz, bereter 'apeza', berjera, bide, biz¬kar 'gaina', buru 'gaina', butzu, butzuungo 'butxuttoa' (?), eliza, elizatto 'ermita', erregu 'erreka (handia)', errota, ezponda, ezti, Finia 'Eufemia', garai, haran, haritz, hegia (?) [Aritzabalegia-n dugun -egia 'tegia' ere izan liteke.], hiri 'herria', hodi(a) 'errekastoa', iguzki, ipar, iturri, izpiku, izpikudui, jaun [Beti Joan edo Juan dugu, eta sorburua Jaun bada ere, ez Morionesen ez gure alderdiko beste herrietan opatu dugu hondar aldaki hau.], larre, Leatxe, Loia, mauru (?), mendi, muru 'gaina' (?) [Oso dudazkoa da], muga, oihan, olibo 'olibondoa', oilar (?) [Hau gure ustez oihan izenaren elkarketako aldakia den oihar-etik lleismoz ateratako forma dateke], orein, portilu, sario, soro 'alorra', soroko 'alorkoa', tipula edo dipula, txapar, txindil(a) 'dilista', udare 'udare, udareondoa', xubingo, zabal, Zare, zubi. 3.2-Izenondoak: Erori, ezti, guren 'ona, ederra...', handi, jaugi, makur, zabal, zar edo -xar 'zaharra'. 3.3-Aditzak: Jaugi 'atera', erori. 3.4-Posposizioak: Agerri, alde, buru, gain, gibel, goien, ondo, pe, saetsa edo saietsa.
(...)

(...)
Topónimos oscuros y dudosos (...) Son oscuros o dudosos Añezkar que comparte o parece compartir terminación con Lakar (se ha explicado como 'guijo', 'aspero', Mitxelena, AV, 385; hay Lakarra en la Baja Navarra), Otsakar y Ukar (Ugar 'agua turbia, torrencial' según Mitxelena, AV, 573), Aria (cf. Aribe, situado debajo del anterior), Bakaiku, Beire, Benegorri (segundo elemento probable gorri 'rojo'), Bera, que se repite en la Península y que podría tener un origen prerromano, Besolla, Bozate (seguramente con segundo elemento ate 'puerta', 'portillo'), Etaio, Eugi en Esteribar, que Gavel (1969 [1920]: 426) relaciona con -egi, -tegi (y quizás también, pero no se ve muy claro, con hegi, como dice Mitxelena, AV, 193; cf. Iragi), Ibiriku (relacionado tal vez con ibi, ibiri 'vado'), Ihabar, Ihaben, Lana (Irigoien, [1986b: 10 y 50] considera que procede del conocido landa), Larrion (documentado con final en -un, -uin), Lorka (que se repite fuera de Navarra), Moriones, Oitz (nombre que es también el de un monte de Bizkaia), Saldias, Saldise, Tabar (cf. Ihabar) y Ziganda (las variantes históricas impiden que lo relacionemos con Zia o Ziga).
(...)

(...)
Nombres con sufijo acabado en sibilante (...) f) Otros. Hay una serie de topónimos acabados en sibilantes que no sabemos muy bien en qué grupo deben ser incluidos. Son los siguientes: Ayanz / Aiantz, Arielz / Arieltz, Grez / Geretz, Gorrontz (< Gorrauntz, quizás un compuesto con -untz < -un + -tz, locativo), Lantz, Lerruz / Lerrutz (documentado Leurruz en 1280), Moriones, Mues (que puede ser relacionado con el siguiente, pues se documenta Mohez, Muez), Muez / Muetz, Zarrantz.
(...)