Pertsona-izenak

(...)
Ega ibaiaren ezker bazterreko hiria, Lizarra merinerriko hegoaldean. Haren mugapea (51,8 kilometro koadro), bi zatitan partitua da, ibaiak banakatuak. Ipar-ekialdea Altos de Peralta eta Unsón-eraino (459 metro) hedatzen da eta hego-mendebaldekoa Ebro ibairaino. Lerín (N), Falces (NE), Azkoien (E), San Adrián (SE), Calahorra (Errioxa) (SW), Sartaguda (W) eta Cárcar (NW). Geologiaz den bezainbatean, antiklinalak eta bi sinklinalek gurutzatzen dute herria NW.tik SEra, ardatza etxagunetik hurbil pasatzen delarik, eta gehienbat Oligozenoko eta Oligozeno-miozenoko kisuak eta haiekin tarteka tufarriak ditu osagai. Horrez landara, Ebrorekin eta batez ere Egarekin pare doan uhamil lurrezko geruza bat dago, hainbat terraza mailatan ezarria. Antiklinalaren eta sinklinalen aldaketan erosioak kisuarrizko gailur batzuk itxuratu ditu, 400-500 metrokoak, tufarrizko haranek banakatuak; Ega ibaia 400-500 metroko altueran doa" (GEN). Klima eta landaretza mediterraniar tankerakoa. Txipuak eta pinuak gelditzen dira, gehiena basaberritzekoak. Lur landua 1980an 53.922 erregu ziren (4.842,20 ha.), haietatik 3.200 (287,36 Ha.) baratz lurra eta 50.722 (4.554,8 Ha.) lehor lurra, Martínez San Celedoniok dioenez. 1984ean laborantza lurra 3.746 ha. zen (3.444 lehor lurra eta 302 baratz lurra) eta 1991n 3.818 (3.518 lehor lurra eta 300 baratz lurra). Lehor lurra NE alderdian hedatua da, Egaren adarra den Vallaluenga errekaren arro inguruan, alto Unsóneraino, non herriak baitu bere gorunerik altuena (459 m.) eta SW alderdian, Egaren eskuin bazterreraino. Laborea da nagusi (1.140 Ha., gehienbat garagarra, 1984ean, eta 1.479 1991n); mahastia gutxiago (510 Ha. 1984ean eta 666 1991n), batez ere ibaiaren alde bietan barreiatua. esparragoa eta almendra ere etortzen dira. Baratz lurra, 300 bat Ha.ko azalera batekin, Egaren ezker bazterrean hedatzen da gehienbat: barazkaria ekartzen du (orburua, tomatea, azalorea, patata) eta fruta, hazitzaleentzat dirubide haundia dena. Beheko baratz Lurraren ureztatzaile baldernak 1878ko ordenantza batzuk baditu gobernatzeko. Horrez gain "Prado de Vallalengua" ere bada, zeinaren juntak, belarrak errentan atera eta handiko dirua hirigintzako hobekuntzak eta lan sozialak egiteko erabiltzen baitu. Bertako nekazariek Cooperativa Agrícola eta Caja Rural (1910) sortu zituzten, eta bai Bodega Cooperativa San Isidro (1947), Trujal Cooperativo San Veremundo (1947) eta Sociedad Cooperativa Limitada Agrícola Ribega (1979) direlakoak ere. Ardi azienda aspaldi guzitik korralizetako belarretan abzkatzen zen, zeinetatik bederatzi saldu ziren desamortizazioaren ondotik (1855): Muga de Sartaguda, Alto de las Canales, Muga de Peralta, Santa Cruz, Lomborno, Dehesa Vieja, Mediano, Las Eras y Tamariz. Mende hasieran negoziazioak izandu ziren horiei buruz heriari itzultzeko. Lanerako azienda ia erabat desagertu da, eta haren ordez haztegietan gizentzekoa sartu da (behi, zerri, ardi, hegaztiak). HISTORIA: Herriaren lurrean jendeguneak izan ziren neolitikoan; hala salatzen dute harrizko eta fibrolitazko bi aizkora leunduk. Erromatar garaikoak dira zenbait moneda, zeramika sigillata, tegulak eta beste gai batzuk, Santa Cruz-en iparrean aurkituak. Julio Altadillek "erromatar gaztelu" baten aztarnak ageri zirela esan zuen, segur asko dorre eta harresi zaharrak gogoan zituela, mende honetan lurreratuak Arrabalen gainean erortzeko arriskua zegoela-eta. Aurkikunde horiengatik ere, Andosilla ez daiteke berdindu erromatarren Andelosekin edo "Andologenses" direlakoekin, Oihenartek, Sandovalek, Traggiak eta bestek egin zuten bezala. Garai bateko gazteluak, eta haitzean zulatutako kobak, garrantzi haundi9a izan zuten erdi aroan Nafarroako muga gaztelarretatik defendatzeko. 1210ko foruan, Antso VII Azkarrak manatu zuen auzotarrek gotor zitzatela kobak. Haietan gazteluzain bat izaten zen, plaza defendatzearen arduraduna. Erregeren manupeko hiria da, Antso Azkarrak 1210ean arautu zuen nekazariek zer zerga eman behar zioten urtero Erregeri gari eta garagarretan, Azkoienen jarrita. XV. mendearen hasieran, Peralta-tarren leinu boteretsua azaltzen da hiriarekin loturik. Karlos IIIak parroki elizaren patronatoa eman zion mosen Piarres de Peralta zaharrari (1408) eta ondoren hiriaren jauntasuna, jurisdikzio behere eta tartekoa barne (1414). XV. mendearen bigarren erdian, agian gaztelarrek herriari su ematearen ondorioz (1459), hiria eta gaztelua Leríngo kontearen estaduei eratxeki zitzaien, eta ondoren Falcesko markesen eskuetara pasatu, zeinek XIX. mendera arte atxiki baitzuten jauntasuna, alkateak izendatzeko eskubidearekin. Udalerriaren SW. alderdian Arresa edo Resako hiria egon zen; haren mugapeak Ebroren bazter bietan hedatzen zen. "Iuxta villa que dicitur Arresa" egon zen San Estebango monastegia (1079). bertako eliza, antza denez, Santa Eulaliaren izenpean zegoen. Gaztelua eta gazteluzainak 1036an dokumantatzen dira. XIV. mendearen erdialdean jendehustu zen, eta lurren parte bat Andosillakoei erantsi zitzaien. Haren oroigarri, Val de Resa eta Soto de la Resa toki izenak daude, eta bai zenbait aztarna arkeologiko ere. 1860ko Nomenclátor delakoak Andosillan zenbait eraikin aipatzen ditu: irin errota bat, cascajares eta el Puenteko ostatuak, Santa Cruzko ermita, teileria bat eta "la Viguilla" etxadia. Orduan 1.640 biztanle zituen; geroztik haziaz joan zen gure mendean harik eta 1970ean goia jo arte 2.450ekin. 1981ean 2.396 ziren eta 2.484 1992an.
(...)

(...)
DECRETO FORAL 253/1993, de 6 de septiembre, sobre la composición y denominaciones de la zonificación “Navarra 2000”
(...)