Pertsona-izenak

(...)
A. Irigaray, Yakintza 16 (1935), 309, da Sare, pero J. Echaide, Egan 1961, 222, fundándose en informadores de Esparza de Salazar que conozco bien y me merecen entera confianza, lo corrige en Zare
(...)

(...)
Petro Aureco (66), frente a Petrus (Petro) de Aura (68, 75)
(...)

(...)
Por lo que llevo dicho, se verá que intento equiparar vasc. morea rom. mora. La correspondencia vasc. -e : rom. -a es poco frecuente, aunque lo sea la inversa, sobre todo en la parte occidental de Vasconia. Pero hay por lo menos un nombre de población en que se puede apoyar: se trata de Sada : vasc. Zare (93 [A. Irigaray, Yakintza 16 (1935), 309, da Sare, pero J. Echaide, Egan 1961, 222, fundándose en informadores de Esparza de Salazar que conozco bien y me merecen entera confianza, lo corrige en Zare]). Y que no se trata de nada demasiado reciente parece probarse por el nombre Garcia Çareco (115, año 1127): cf. don Aznar de Sada (232, 1203) (94 [Garcia Çareco aparece rodeado, de todos modos, de gentes de Sorlada, Sartaguda, Piedramillera. etc., es decir, de zona romanizada])
(...)

(...)
Ezagutzen dugun Sada izenaren lehen lekukoa 1076ko dompna Sancia de Sada [R. Ciérbide, ICT-III, 297. or.] da, eta Sada-ren euskal izenarena, Zare-rena alegia, Mitxelenak aipatzen duen 1127ko Garcia Çareco [Notas lingüísticas a «Colección diplomática de Irache», PT, 87-118. orr.]. Autore honek dioenez, Sada / Zare-n mora / more-n aurkitzen dugun erromantzeko -a / euskarako -e txandaketa bera da. Bi izenen arteko hasierako s / z ezberdintasuna erraz da azaltzen, latineko eta erromantzeko s-ri euskaraz maiz z- dagokiola ezaguna delako (cf. saltu > zaldu / soto, zazu / saso...). Bokal arteko d / r aldizkatzea ere arrunta da euskararen barruan (Iriberri > Ideberri, eta kontrakoa: edan > eran...) eta ez da harritzekoa izen ofizialak zuen horzkaria euskaldunen ahotan dardarkari bilakatua. Lapurdiko Sara herri-izena erdarazko Sada eta euskarazko Zare-ren artekotzat har liteke, agian. J. Giffordek [Reta Janárizek aipatua, EHZE-ko 476. orrialdean.] Oibar haraneko Sada, Iruñeko Sadar erreka eta Galiziako Sada-ren arteko bat etortze bitxia azpimarratzen du, eta latineko satum 'ereina'-ren plurala den sata ematen du apikako iturburutzat. Egungo izen honen ebakerari dagokionez, honela mintzo zaigu Mitxelena aipatu lanean: "A. Irigaray, Yakintza 16 (1935), 309, da Sare, pero J. Echaide, Egan, 1961, 222, fundándose en informadores de Esparza de Salazar que conozco bien y me merecen entera confianza, lo corrige en Zare"] Dokumentazioan garbi ikusten da gure eskualdean ere Zare deitzen zitzaiola herri honi: Zarebidea dugu Morionesen, eta Zarebidea, Zarebidegaña eta Zarebidekoa Leatxen (ikus sarrera hauek), eta geronek ere forma hau (Zare [sáre], alegia) jaso dugu Zaraitzu-Espartzako D. Gárateren ahotik [Ikus NHI-ko 191. or.]. Orain gutxi arteko erdarazko izenaren "de Sangüesa" gehiagarria berria zen, eta Altadillek dioenez [Id.] 1908an erantsi zitzaion ohizko Sada-ri, Real Sociedad Geográficaren aginduz.
(...)

(...)
Ikus Sada sarreran dioguna.
(...)

(...)
1-Fonetika-fonologia maila: 1.1-Bokalak: 1.1.1-Hersketa: -Hitz bukaeran -o > -u dugu maileguetan, erromantzearen eraginez euskaraz -o ere aurkitu arren: Viñedo > Biñeru, Biñaru; Puntallo > Puntallu. 1.1.2-Bokal-ezpainkaritzea: -*Itsaskieta > Utsaskieta. 1.1.3-Elkartuaren lehen osagaiaren azken bokala: Apofonia dugu Mandaputia [Ez dakigu seguru mando animali-izena dagoen hemen, eta hortaz dudazkotzat jotzeaz beste biderik ez dugu.] eta Zumaduia-n. 1.1.4-Asimilazioa: -Gardelain > Gardalain [Asimilazio hau, gorago esan bezala, XV. menderako gauzatu zen, nahiz Gardelain oraindik ere bizirik dagoen, izen ofiziala den Gardalain-en aldamenean.]. 1.1.5-Disimilazioa: -Viñedo > Viñero (1582) > Viñaru (1634ean eta egun) [Gehienetan bezala, hemen ere zalantzak izan dira, eta bilakaera hau izan bada ere, Biñedo 1592an ere agertzen da, eta Viñeru 1760an.]. -YRebarren (1587) [Hau aldi bakar batez aurkitu dugu, baina gaurregun ere gertatzen denez (cf. Ireberri 'Aezkoa-Hiriberri'. Ikus NHI, 43. or.), benetako formatzat har daiteke] / Yribarren (1592). 1.1.6-Metatesia: -Yparraguerria (1727) / Yparraguirrea (1614) -*Isats(kieta) > *Itsas(kieta). 1.2-Diptongo eta hiatoak: -Diptongo hauek agertzen dira Zareko euskal toki-izen zaharretan. [ai] (Aitzulatua, Gardelainbidea...), [au] (Auzalorra, Lausitu, Jautu, Plau...), [je] (Utsaskieta). -Jatorrizko [oe] ([oé] ziur asko) [ue] ( [wé] seguruenera) bilakatu da, azentuarengatik. Quiñoeta (1587) > Quiñueta (1670). Kinu [kiñu]-tik abiatuko bagina [ué] > [wé] genuke, baina 1587ko aipatu aldaera kino [kíño]-ren alde mintzo da. Gero, [wé] > [é] monoptongaketa burutu da. Hau, gertatzen den garaia ikusita, desitxuraketa prozesuaren barrukotzat jo behar dela dirudi. 1.3-Bokal batze, erortze, eta garatzea: 1.3.1-Anaptisia: -Salobretta (1610) > Saloberetta (1733). Ikusten denez, anaptisia jasandako aldaera berandu aurkitu dugu, eta badaiteke euskaraz kanpoko gertakaria izatea. 1.3.2-Bokal bategitea: -aa > a: Errotaldea -ee > e: Baratzeta; Bide + ertxi > Bidrech (1718) [Behin bakarrik ediren dugu eta dudazkoa da], Dolareta... -eo > o: Echeondoa (1596) / Echondoa (1582) -oa > a: Auzalorra. Hemen tarteko *Auzaalorra bat izan dela kontu egin daiteke. -oo > o: beroki eta ordoki izenean aurkitzen dugu: Egoaberokia, Ordokia. Bi izen hauetan -oki dugun, ordea, ez da segurua [Ikus Uxueko Txorria aztertzean dioguna] -oe > e: Dorrondoeta (1592) / Dorrondeta (1591) [Hemen fetxak ikusita kontraesana dagoela irudi badu ere, aintzat hartu baharra dago leku-izen batek aldaera bat baino gehiago izan dezakeela, eta hortaz badaiteke urte batzutan behintzat jatorrizko Dorrondoeta eta Dorrondeta laburtua elkarren alboan bizi izana.], *Puioéta > Puiueta (cf. 1614eko Pujueta) > Puiéta. 1.4-j-ren bilakaera: -[j]-dun eta [j]-rik gabeko aldaerak aurkezten ditu saihets posposizioak: Puyeta ssayessa (1606) / Picuetassaessa (1605) 1.5-Kontsonanteak: 1.5.1-Bustidura: -Ez da tz -> tx / i - V edo tz -> tx / i - # gauzatzen: Erren gaiça (1650), Errengaiza (1683), Guerrengaiza (1762), Ren¬gayz (1634), Garrangariz [gàrrangáriz] orain. -Horzkari ahoskabea ez da sabaikaltzen [itV] testuinguruan: Guessalyturrieta (1609), Gurbitueta (1593, 1611), Gurbitutea (1721), Yturriartea (1723), Yturcubia (1616). -Erdaratikako maileguetan [iñ] dagoen-dagoenean gordetzen da: quiñón > kiño (Quiñoeta 1587an, Quiñueta 1670ean). -Erdaratikako Puntallu-n [ll] bere horretan gordetzen da. -Zar 'zahar'-en hortz-hobietako afrikatu bizkarkaria izenondoa elkartuaren bigarren osagaian dagoenean busti egiten da: Rotaxarra (1582), Errotajarra (1614), Errotasarra (1703). Bustitze honen helburua ez da, inondik ere, adierazgarritasuna lortzea (cf. Ezporogiko Erlategitxar eta Ormaxarreta). Zar ere badugu, ordea: Zokozarra. -[s] > [x] > [j] pausoa dugu Sautu (1584, 1591...), Jautu (1643...)-n. Tarteko sabaiaurreko igurzkaria ezinbestekoa da jatorrizko hortz-hobietako apikaritik belarera ([j]-ra) iristeko. J- grafema, gainera, [x]-ren ordezkatzaile izan daiteke (ikus Grafia kontuak atala). Hau ere ez da bustitze adierazgarria. -[z] > [x] aldakuntza dugu Xubingoa txikigarrian. Ikusten den moldean, bustitzea atzizkia agertzearekin batera gertatzen da. 1.5.2-Herskariak: -Txistukarien ondoko herskari ahostunak ahoskabetu egin dira Bidazparrena eta Leatxkaratea leku-izenetan, baina ez Armillosbidea-n. -Hitz hasieran herskari ahostuna agertzen da batzuetan: Dolareta, Dorreta, Dorrondeta, Gazteluondoa, Gesaliturri, Gurpitueta, eta ahoskabea beste batzuetan: Korkua, Koroagaña, Kostobaro, Piketa, Pikotazarra, Pikulangortea, Pikuetasaietsa, Plau, Porbonzio, Puieta (cf. Eslabako Boiu)... -n-ren ondoan belare ahostuna dugu Zangozabidea toponimoan. -g > b pausoa aurkitzen dugu Ugarca (1589) > Ubarca (1845) [Hau Nafarroako beste toki askotan ere edireten dugu, ur osagaia duten izenetan: Ugalde / Ubalde, Ugaran / Ubaran... Honelakoetan belaredun aldakiak ohi dira zaharrenak.]-n. -Kasu batean Ø / K- aldizkatzea daukagu: Orcua (1693) / Corcu (1778az geroztik, Korkuba [korkúba] egun). 1.5.3-Ezpainkariak: -Mordoxka dira m-z hasten diren leku-izenak: Malabranka, Maldandia, Mandaputia, Mañuelas, Martisatea, Matureta... -f-z hasten den leku-izen zahar euskaldun bat daukagu: Franzesa. Mailegu garbia da hau, gure irudiz. 1.5.4-Txistukariak: -[s], [z], [x], [ts], [tz] eta [tx] genituen Zaren. -Hitz hasieran [s], [z] ditugu eskuarki, eta [x] Xubingoa txikigarrian azaltzen da. Lekune honetan [tx] duen leku-izenik ez dugu aurkitu. -Hitz bukaerako [tz] eta [tx] afrikatuak igurzkaritu egin dira herskari aitzinean: Bidazparrena, Leachcaratea (1591) / Lezcaratea (1683), Liascarate (1756). -Gorago esan bezala [s] > [x] > [j] dugu Jautu-n. -Erdarazko [s] / euskarazko [z] txandakatzea daukagu hitz hasieran: Sada / Zare, Sangüesa / Zangoza. -[tz] + [z] > [tz] bide dugu Zaren: Aizulatua (1698). Grafia, hau, halarik ere, ez da guztiz argia. 1.5.5-Sudurkariak: -Bokal arteko sudurkariaren erortzea behin aurkitu dugu, 1610eko Coroagaña-n. Hau, jakina, XVI. mendea baino lehenago gauzatu da, euskarak mailegua latinetik edo erromantzetik hartzean. -Jatorrizko bokal arteko -n-ren ordez Ø izaten dugu gure alderdian linu, lino-ren eratorrietan, baina Zaren -g- azaltzen da Ligusuñeta leku-izenean. Plau-n, ordea, Ø dugu. -n-z hasten diren Naba eta Nababarrena ditugu. 1.5.6-Dardarkariak: -Errotazismoa daukagu Viñedo > Biñero (1582), Viñaru (1634), Viñeru (1760)-n, eta agian Sada / Zare-n. 1.5.7-Kontsonante multzoak: -Hitz hasierako pl- multzoa bere horretan mantentzen da, euskaraz arrunta den sinpletzea (pl- > l-, alegia) pairatu gabe: Plau (< planu). Leatxeko Pelau-ren bokal anaptitikoa ez da Zareko izenean azaltzen, erakutsian dagoenez. 1.5.8-Metatesia: -*Buraleta > Bularreta (1585) [Esan bezala, toponimian arrunta den bular + -eta ere izan genezake hemen, baina ez dugu uste hala den. Bestalde, oker grafiko hutsa ere izan liteke]. -*Malabranka (cf. Malabrança 1585ean) > Marablanka. -Proboncio (1592) > Porboncio (1598...) [Leku-izen honetan bi aldaerok txandakatu egiten dira, eta metatesia gauzatu dela onartzeko pro-dun aldakien lehentasuna onartu behar genuke.]. 2-Morfologia maila: 2.1-Deklinabidea: 2.1.1-Leku-genitiboa: -Singularrean -(e)ko dugu: Atesatecua [Honen lekuko bakarra dugu, eta ez dakigu seguru bukaerako -cua hori leku-genitiboaren hondarkia den. Atzizki txikigarria ere izan liteke, edo beste zerbait.] (1532), Ayçeco mirua (1592). 2.2-Elkarketa-eratorketa: 2.2.1-Lehen osagaiaren azken bokalaren erortzea: -Arrobia. -Atalaieta. Eslabako Atalaiondoa-ren lekukoak ikusita gure eskualdean atalaia dugula irudi luke, hau da, berezko -a duen aldakia. -Iturraldea (1532); Ytur ertea (1723) (baina Iturriartea agerraldi gehie¬netan); Yturcubia (1616). -Leatxkaratea. Hala ere, hemen Leatxe dokumentazioan maiz Leach dela hartu behar da kontutan. Hau gertakari grafiko hutsa izan daiteke, baina ez dakigu seguru hala den. 2.2.2-Atzizkiak: -as (?): Mañuelas. -dui: Zumaduia. -eta: Baratzeta, Utsaskieta... -ko: Mendikoertea. -ngo: Xubingoa. -oki (?): Egoaberokia, Ordokia. -os (?): Armillos. -oza (?): Zangoza(bidea). -tu (?): Lausitu. -tz(a): Bidatza [Ikus Ezporogiko Larratza-n dioguna.]. -tze: Zaldunardantze. 2.2.3-Hitzen forma: -altxirri dugu, ez al(t)zirri [Ezin da erabat ziurtatu dokumentazioko alchirri-ren azpian [tx] genuela, baina ditugun lekukoek eta egungo aldaerak horrela zela idarokitzen dute.]: Altxirribidea. -arte eta erte batera azaltzen dira: Yturriartea (1593) / Ytur ertea (1586). -atalai(a) daukagu, ez talai(a): Atalaieta. -erreka eta erregu (?) ditugu [Bigarren hau oso dudazkoa da. Ikus Errengaitz sarrera.]: Errekazokoa, Errengaitz. -ertxi 'estu' azaltzen da, ez itxi: Bidertxi [Behin bakarrik dokumentatu dugu, Bidrech itxurapean, eta beraz ez da segurua.] (ikus Ageza). -gesal, ez gezal [1609ko guessalyturrieta-n [s] izan genezake, baina 1587ko guesaliturri argia da.] edo gezari: Gesaliturri. -handi, ez haundi: Bideandia, Maldandia. -hegoa eta hego batera ageri dira, izen berean: Egoaberokia (ikus sarrera hau). -iguzki, iruzki, ez eguzki: Yruzquiaguerria (1722), Yguzquiaberria (1732). -saiets eta saets 'saihets' azaltzen direla dirudi: Dolaretasayseza (1680), Picotasaesa (1596), Picuetassaessa (1605). 3-Semantika maila (hiztegia): 3.1-Izenak: Agata 'Agueda', alor, agerri, altxirri, ardantze, atalai(a), ate, auzalor, auzo, baratze, bero, beroki, bidatz(a) 'bide (mota bat)', bide, buru, dolare, dorre, erreka, erregu (??), errota, etxe, Finia 'Eufemia', Gardelain, gaztelu, gesal, gorte 'korralea', haitz, haran, harrobi, harri, hegi 'mendi-hegala', hego(a), hiri 'herria', hobi, iguzki, iruzki 'eguzkia', iguzkiagerri 'eguzkialdea', ipar, iparragerri 'oihezkia', iturri, kanpo 'alorra' (?), kapana, kino [kiño] 'quiñón', koroa 'gaina', Kostobaro 'Cristobal', larre, ligu, malda, mando (?), Marti(a, e) 'Martin', mendi, mendiko, miru, muga, oihan, opakuegi 'oihezkia', ordoki, osuin edo *usuin 'osina', pikota 'picota', plau 'zabala', puio 'boiu, gaina', puntallu, sarats, sautu 'zaldua' [Ez dakigu Zareko hizkerako hitz arrunta izan den inoiz.], uarka, ugarka 'uharka', utsas 'isatsa', zoko, zubi, xubingo 'xubittoa', zaldun 'aitonen semea', Zangoza, zazu, zerko 'harresia', zoko, zume, zumadui. 3.2-Izenondoak: Berri, gaitz, handi, zar, -xar 'zaharra', zulatua. 3.3-Aditzak: Zulatu. 3.4-Posposizioak: Alde, arte edo erte, barren, goien, ondo, pe, saiets, saets 'saihets, aldapa'. 4-Azentuaketa: Euskara galtzearekin, gure alderdiko toki-izenek desitxuraketa gaitzak jasan zituzten. Hauetako sistematikoenetako bat -oa > -oba, -ua > uba dugu. Gure irudiko hau azentuaketa aldatzearen ondorea da, alegia, erdal azentuaketa nagusitzearena: -*Korkua (cf. Orcua, 1633) > Corcuga (1763).
(...)