(...)
Donación de muchas iglesias al monasterio de san Felix de Oca en 21 de mayo de 864 [1 Hala transkripzioa nola gaztelaniarako itzulpena Llorenteren bildumatik jaso da hitzez-hitz, 1807, III. liburukia, 98-102. or.]. // Archivo de San Millán, becerro gótico, fol. 45, y galicano, fol. 108 [...] Id circo concedo et confirmo ad atrium predicti sancti Felicis aukensis meos monasterios qui sunt in loco vocabulo Sub-Angulo sancti Iohannis de Barcena et sancti Fabi, en sancte Eugenie cum suas hereditates et suas regulas et suas iacencias et defesas in montes ermos, et poui terminos de hereditates vel de exitus in hac regula, de illo loco qui dicitur Coba de Ezquti usque ecclesia sancti Micaele et ad illum ribum de Rozas et sancti Romani de Flabione, et per Alzaparapos usque illo ribo de Longas; et pergis ipso termino ad Pennaforata, deinde per medium monte de Mannata usque ad illa ciconia de Salbata et ad illa Ponnata. Et ego Didaco, comite, confirmo ad huius regule et ad Aquelle abbate de sancti Ioannis ipsa defesa et silva que est in Barcena de illo vado usque ad illo roio qui descendit de Salvata; itaque, preter homines de hoc monasterio, alios homines de alias villas non habeant licencia in ipso ribo infra termino supradicto piscatos prendere, naec aliqua genera scindere in ipsa silva glandiferos, vel aliqua genera arborum que sunt in ea et in Barcena, id est de illo roio de Salbata per suma ripa de Barcena usque ad illa via publica qui discurret de Salvata apud Salbantó, et per illo semitario qui discurret de Faro ad Coronellas, et per suma ripa usque ad illa serna de Gaucella: et in ipsa silva defesa alios heredes non habeant porcionem, sed propia sit confirmata in hunc monasterium; et ipsa serna de Gaucella de illo ribo maiore ad sursum, et iuxta arroio de Gaucella usque ad illa fonte, ad integritatem sint confirmata; amen [...] Et meas villas prenominatas cum suas decanias ad ipsos deserviant, id est, Angulo, et Salbata, et Eversa, et Lixarzo, et Urzanico, et Pando, et Fluiso, et Ervico, Desolio, et Dobaltia, et Salbantone [Concedo, pues, y confirmo al atrio del citado san Felix de Oca mis monasterios, en un lugar que dicen Baxo-Angulo (3 Baxo-Angulo. El valle de Angulo constituye parte del de Mena: no hay pueblo alguno que se llame Baxo-Angulo, pero sí uno nombrado Encima-Angulo. Como quiera, los tres monasterios que aquí se donan de san Juan de Bárcena, san Fabio de Mena, y santa Eugenia de Angulo, estuvieron en el valle de Mena, y todos tres eran propios del conde, por lo que según la disciplina de su tiempo podía enajenarlos o anexarlos a otro monasterio como lo hizo a san Félix de Oca), y son san Juan de Bárcena, san Fabio y santa Eugenia, con sus heredades, reglas, adyacencias, dehesas y montes yermos; y acoto los términos de las heredades y salidas de esta regla desde la cueva de Ezcuti hasta la iglesia de san Miguel y el río de Rozas, y hasta san Roman de Flabion, y por Alzaparapos hasta el río de Longas, y va el término a Peñahoradada, después por en medio del monte de Mañada hasta la cigüeña de Salvada y la Poñada. Y yo el, conde Diego confirmo a esta regla y a Aquelio, abad de san Juan, la misma dehesa, y la selva de Bárcena desde el vado hasta el arroyo que baja a Salvada, por lo qual solamente los hombres de este monasterio, y no los de otras villas, tendrán licencia de pescar en el mismo río dentro de los términos acotados, y lo mismo en quanto a cortar en la citada selva los árboles que fructifican bellota y otros qualesquiera de los que hay en ella y en Bárcena desde el río de Salvada por la riba alta de Bárcena hasta el camino público que va de Salvada a Salvanton, y por el sendero de Faro para Coronillas, y por lo alto de la riba hasta la serna de Gaucella; y en la dehesa de la misma selva no haya porcionistas, porque ha de ser propia de este monasterio, y lo mismo la citada serna de Gaucella hasta la fuente; todo lo cual sea firme íntegramente, amen (...) Y sirvan a dichos monasterios mis villas citadas con sus decanías, a saber, Angulo (13 Angulo. Ya he dicho que no hay ahora lugar con este nombre, pero sí un valle), Salvada (14 Salvada. Tampoco con este, pero sí, la peña que conserva el nombre de Salvada entre los valles de Angulo y Ayala. El pueblo de Maroño en Ayala, provincia de Álava, es sucesor de Salvada, y por eso goza diezmos san Millán de la Cogulla), Eversa (15 Eversa. Lugar despoblado de Ayala); Lixarzo (16 Lixarzo. Hoy Lexarzo en Ayala), Urzanico, Pando, Fluiso (17 Urzanico, Pando, Fluiso. Lugares despoblados en Ayala), Ervico (18 Ervico. Hoy Ervi en Ayala), Desolio (19 Desolio. Hoy Soxo en Ayala), Dobaltia (20 Dovaltia. Este lugar se llamó después Obaldia, se despobló, y le sucedió el actual Madaria en Ayala, priorato de san Millán), y Salvanton (21 Salvanton. Hoy Salmanton en Ayala)]
(...)

(...)
grafía modernizada; Archivo municipal de Ayala, 111/3-5 dok.
(...)

(...)
Archivo histórico de la provincia de Álava, d-153/ dok.
(...)

(...)
PARTIDO JUDICIAL DE AMURRIO. Número: 29. TÉRMINO MUNICIPAL: Ayala. NOMBRES: Erillas (Sierra Salvada). PERTENENCIAS: Al Ayuntamiento de Ayala. LÍMITES: N. Peña de Sobre Angulo. / E. Término de Amurrio y Lordunta. / S. Término de Oquendo y linea del valle de Losa. / O. Linea divisoria del valle de Losa (Burgos). ESPECIES: Fagus sylvatica (L.) haya. CABIDA: 162 Hectáreas [1980ko oharra: Los montes 2, 3, 27, 29, 82, 86 y 87 forman la SIERRA SALVADA de la Antigua Hermandad de Ayala]
(...)

(...)
Euskera aspaldidanik galdua dagoen lurraldetan ere, ba-dira makiñatxo bat uri, izen ofiziala erderazkoa izanarren, euskerazko izen ederrak dituztenak. Esaterako: [...] Garobel = Sierra Salvada ta abar.
(...)

(...)
Urruela dok.
(...)

(...)
Mendilerroa: salvada-arzena;
(...)

(...)
086-59 035
(...)

(...)
Aiarerriko euskararen ezaugarri batzuen berri ere ematen da lan honetan. Aipagarriak dira, horien artean, toponimoen ahozko hizkeran erabiltzen diren azentuazio motak, hala nola, Beótegi, Ibáizabal, Mugáburu, Olábezar, Lárrabe, Léndika, Ózeka, Sálvada, Úreta, Sologúren, Undío, San Babilás..., eta toponimoetan islatzen den bertako hiztegi berezia: aretx, betxi, gotxi, kurtze... [...] Idatzizko lekukotzei balioa eman behar zaien arren, kontuan izan behar dugu haietan konfiantza gehiegi jartzeak ere bere arriskuak dituela. Adibidez, Aiarako toponimiari buruz Erdi Aroan erreferentzia askorik ez badugu ere, dauzkagun apur horietako asko Lope García de Salazarri zor dizkiogu. Egile honek Bienandanzas e Fortunas izeneko lan luzea idatzi zuen XV. mendean, eta lan horretan azaltzen du, Sálvadako mendilerroa (eta ez batzuek dioten bezala, Salváda [4 864an Salbata eta Salvata daude dokumentatuta. Agiri horretan bertan aipatzen da Ezquti haitzuloa ere, gaur egun Eskutxi, mendilerroko gailurrik altuena]) garai batean Gorobel [5 Mendizaleen artean Garobel izena zabaldu den arren, mendilerro hori euskaraz izendatzeko, behin eta berriro errepikatu den irakurketa-akatsa baino ez da. Izan ere, aipaturiko agiri historiko horretan Gorobel ageri da argi eta garbi. Beherago ematen dugun Bienandanzas e Fortunas laneko pasarteaz gainera, Lope García de Salazarrena dela esaten den Crónica de Vizcaya-n, pasarte berbera agertzen da, apur bat aldatuta egon arren: «E los leoneses cuando fueron encima de la peña de Salvada dixieron: ‘En salvo somos’. E por esso le llaman Salvada, ca de primero le llamaban peña Gorobel»] deitzen zela. Datu honekin batera, izen hari buruzko etimologia irudimentsu bat dakar [6 Bizkaitarrek Jaun Zuria buru zutela Leongoak garaitu eta Jaun Zuria Bizkaiko lehenbiziko jaun izendatu zutenekoa kontatzean, honakoa dio: «E siguieron el alcançe matando en ellos, que no dexavan ninguno a vida, fasta el arbol de Luyaondo; e porque se tornaron de allí, pesándoles, llamaron el árbol gafo. E los leoneses que escapar podieron salieron por la peña Gorobel, que es sobre Ayala; e como ençima de la sierra dixieron ‘a salvo somos’, e por esto le llaman Salvada. E porque en Padura fue derramada tanta sangre llamaron Arrigorriaga, que dize en vascuençe ‘Peña Viciada de Sangre’, como la llaman agora»], gaur egun zenbait arrazoi historiko eta linguistiko direla eta, ezin onar daitekeena. Beste datu interesgarri batzuk ere eskaintzen dizkigu, adibidez, inguruan euskara erabiltzen zelako lekukotza [...] Mendilerroa / Sierra: ED50 30T X.483971-498686, Y.4758586-4766110, alt. 700-1185 m. // Jakina denez, Gorobel mendilerroa Aiara ibarraren eta gaur egun Burgosko probintziakoa den Lauza Merindadearen artean dago kokatua. Mendilerro horretako alderdirik handiena Aiarako herrien eremu banaezina da, Aiarako antzinako ermandadeko beste zenbait herrik ere jurisdikzioa duten arren –Amurriok ez ezik, Arrastaria eta Lezama udalerri desagertuek ere–, baita Bizkaiko Urduña hiriak ere. Mendilerroaren hegoaldeko magalak Lauza haranekoak dira, muga zehatzak ezartzeko XV. mendetik hona etengabe auzitan ari direla gogoratu behar badugu ere. // Aipatutako mendilerroaren lehen aipu ezaguna 864. urtekoa da, San Félix de Oca-ri Aiara eta Menako zenbait eliza eman zitzaizkionekoa, haien artean Añesko Done Bikendi monasterioa zegoela. Dokumentu horretan zenbait aldiz ageri da mendilerroaren izena: // «... et pergit ipso termino ad Pennaforata, deinde per medium monte de Mannata usque ad illa ciconia de Salbata et ad illa Ponnata. [...] et in Barcena, id est de roio de Salbata per suma ripa de barcena. [...] per suma ripa de Barcena usque ad illa via publica qui discurrit de Salvata apud Salvanto. [...] et meas villas prenominatas cum suas decanias ad ipsos deserviant, id est, Angulo, et Salbata, et Eversa, et Lixarzo, et Urzanico, et Pando, et Fluiso, et Ervico, Desolio, et Dobaltia, et Salbantone» [1 Llorenteren transkripzioa erabili dugu (1806-1808), 3. lib., 95. or. Ubietoren edizioan (1976) Salvata ageri da]. // Honen ondoren, 1434 urtean berriz ere, Aiarerriak irabazitako Real Carta Ejecutoria de la Sierra Salbada delakoan agertzen da [2 Barrenengoaren (1990) lanetik hartutako datuak]. Aiarako udal artxibategiko ondoko dokumentazioan, Salbada eta Salvada idazkerak txandakatzen dira behin eta berriro, harik eta XIX. mendearen amaieran -v- duen era gailentzen den arte. // Bizkaiko lehen kronikagile Lope García de Salazarrek ere, XV. mendean Gorobel mendilerroaren gaineko zenbait lekukotza utzi zigun. Aiarako izena eta lurraldea jorratzean aipatu baziren ere, toponimiaren eta etimologiaren aldetik duten interes handiagatik hona ekarriko ditugu ostera ere. Haren lanik ezagunena den Bienandanzas e Fortunas delakoan, gutxienez birritan aurkitzen dugu mendilerroaren izena. Aiara leinuaren hastapenari erreferentzia eginez, aurrerantzean izen hori eramango zuen lurraldea on Alonso erregeak aurkitu zuenekoa kontatzen digunean dioenez, erregeak lurraldea populatzea erabaki baitzuen, hain zuzen ere, mendilerroaren gainetatik hain ederra ikustean: // «E andando este rey don Alonso a correr monte sobre las peñas de Mena, vio d’ençima la tierra donde es agora Ayala, que no era poblada, que se llamava la Sopeña; estando el Rey sobre la peña de Sálvada, dixiéronle los cavalleros que por qué no poblava aquella tierra e díxoles que la poblaría, si oviese quien lo poblase». // Lan horretan bertan, Lope García de Salazarrek berriro ere aipatzen du mendilerroaren izena, gaztelaniazko salvar aditzarekin erlazioan jarriz eta, aldi berean, lehenago zeukan Gorobel izenaren berri ere ematen digu. Padurako gatazkaz ari den pasarte ezaguna da eta Bizkaiko Arrigorriaga toponimoaren etimologia ematen ausartzen da halaber: // «E siguieron el alcançe matando en ellos, que no dexavan ninguno a vida, fasta el arbol de Luyaondo; e porque se tornaron de alli, pesandoles, llamaron el arbol gafo [árbol malato]. E los leoneses que escapar podieron salieron por la peña Gorobel, que es sobre Ayala; e como ençima de la sierra dixieron ’a salvo somos‘ por esto le llaman Salvada. E porque en Padura fue derramada tanta sangre llamaron Arigorriaga, que dize en vascuençe ’Peña Viciada de Sangre‘, como la llaman agora». // Era berean Lope García de Salazarri egotzi ohi zaion 1454ko Crónica de Vizcaya delakoan, gertaera hau berau aipatzen da antzeko moduan: // «E ovieron allí su pelea muco porfiada e resia, e fue vençido e muerto el fijo del rey de León e muchos de los suyos, y yasen enterrados en Arrigorriaga, e por la mucha sangre que allí fue vertida llamáronla Arrigoriaga, que quiere desir en vascuence peña vermeja ensangretada; e fueron en el alcançe fasta el árbol gafo de Luyaondo, e porque non pasaran más adelante en el alcançe le llamaron árbol gafo [...] E los leoneses cuando fueron encima de la peña de Salvada dixieron ‘en salvo somos‘. E por esso le llaman Salvada, ca de primero le llamaban peña Gorobel». // Dena dela, Sálvada toponimoaren jatorria Arrigorriagan garaituak izan ondoren leondarrek egindako ihesean dagoela defenditzea, mitologia hutsa da zeren, gorago ikusi den legez, mendilerroaren izena 864. urtean dokumenta baitaiteke eta ustezko borrokaren bertsio desberdinek Padurako gatazka 870 edo 888. urte inguruan kokatzen baitute. // Hala ere, komenigarria da jakinaraztea, halaber, Erdi Aroko iturri bietan ageri den izena Gorobel dela, eta ez Garobel, azken hau urte askoan giro mendizaleetan erruz erabilia eta, seguru asko, irakurketa akats baten ondorio edo, besterik gabe, aurretiaz erabakitako etimologiara egokitzeko behartutako aldaera izango da. Izan ere, euskaraz garo hitza dugu ‘ira’ izendatzeko eta bel maiz aurkituko dugu hitz konposatuetan beltza adierarekin, ondorioz, toponimoak ‘ira iluna’ esanahia izan lezakeelarik. Alabaina, ustezko etimologia hori ez litzateke Aiaran gertagarria, garo hitza ez dagokiolako mendebaldeko euskarari eta, gainera, beltza estandarraren ordez, Bizkaiko bal(tza) tradiziozkoa espero beharko genukeelako. // Beste alde batetik, Sálvada leku-izenaren azentuazio proparoxitonoa oso ezaguna da aspalditik eta oraindik ere bizirik dirau herri erabilera «ez-ilustratuan». Oso da esanguratsua Federico Barrenengoak bere lanik ezagunenean ematen duen aipua: por otra parte, se ha venido pronunciando como esdrújula por los ayaleses que han hecho uso de sus pastos [3 Barrenengoa (1990), 2. lib., 409. or.]. Ahoskera horren isla dira XX. mendearen hasieran gaztelaniaz idatzitako testuak, batez ere mendizale elkarteenak, Sálvada ugaria ez ezik, zenbaitetan Sálbada ere ekartzen dutenak. Halaber, herrietako agirietan mugarriez, artzaintzarako baimenez eta halakoez aritzean, Sálvada dugu era dokumentaturik ohikoena. Era berean halaxe jasotzen du bere aipu guztietan Aiarako udal idazkaria izandako Santiago de Mendiak El Condado de Ayala lanean. Tamalez, izen hau salvar aditzaren partizipioarekin erlazioan jartzen duen etimologia errazagatik, ahoskera jatorra herri giroan baizik ez dugu adituko eta Salvada era okerra –ahoskera laua eta tilderik gabeko idazkera– izenaren erabilerarik ohikoena da. Horrez gainera, ustezko giro jakintsuetatik kontzienteki bultzatzen da era akastun hori. 2003. urtean lan honetarako Aiaran egindako landa lanean zehar, pertsona adinduenek argi eta garbi Sálvada ahoskatzen zutela frogatu ahal izan zuten egileek, gazteagoek Salvada esateko joera zutela egiaztatzeaz batera. Oso esanguratsua da galdekatutako zenbait adinekok, leku-izenaz itaun zuzena luzatuta, batzuetan ahoskera laua ematen zutela, nahiz eta jarraian, elkarrizketa libre eta erlaxatuan, modu espontaneoan era proparoxitonoa erabiltzen zuten. Deustuko Unibertsitateko DEIKER institutuak Eusko Jaurlaritzako Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzarentzat 2003an eta 2006an egindako ahozko inkestetan ere, berretsi egin ziren datuok. Amaitzeko, komeni da gehitzea ahoskera proparoxitono horri dagokion Sálvada idazkera dela, azentu grafiko eta guzti, gaztelaniazko era ofizial bakarra, Euskaltzaindiak eta Real Academia Españolak aldeko txostena emanik –azken honek Español al día izeneko sailaren bidez–, Instituto Geográfico Nacional delakoak aldeko irizpena eman baitzuen
(...)