ANAITASUNA

1982.eko MARTXOA

418. ALEA

100 PEZETA

[AZALA]

HILEKO DOSSIERRA

EUSKAL LITERATURA

• Federiko Krutwig

• Maripi Solbes

• Bernardo Atxaga

• Alfontso Irigoien

• Jon Kortazar

• Gotzon Garate

• Joxe Azurmendi

XAVIER VIÑADER: korbata eta kubalibre kazetaritzaren ikertzaile.

Elkarrikuska: BALENDIN ENBEITArekin

ANAITASUNA

Erredakzio Kontseilua

I. Antiguedad

J. I. Basterretxea

J. R. Bilbao

J. R. Egiluz

J. R. Etxebarria

J. M. Pastor

I. Saez

Idazle eta Lankideak

Esteban Agirre, Paulo Agirrebaltzategi, Iñaki Alvarez, J. L. Davant, Harotza, Miren Izagirre, Julen Kalzada, Karmelo Landa, Jesus Maria Larrea, Xabier Portugal, Karlos Santiesteban, Bittor Uraga, Xabier Zorrotza.

ANAITASUNA

Zabalbide 68

Posta-Kutxa 495

Bilbo-6. Tlfnoa.:

(94) 411 66 20

AURKIBIDEA

3.or.: Aurkibidea

4.or.: Liburuak: Leteren "urrats desbideratuak", Koldo Izagirreren "Euskal Lokuzioak", "Susa-4", Jose Maria Sanchez Carrion "Txepetx"-aren "El Espacio Bilingüe", "Antología de la poesía surrealista", "Maiatz", Federico Krutwigen "Separata".

6.or.: Hileko Dokumentua: Bartzelonarantz hurbildu da oraingoan ANAITASUNA hango kazetari batekin mintzatzeko: Xavier Viñader, faszisten atentatuen aurka gogor jo duena eta epaiketa itxaroten ari da gaurregun.

Euskal Herria

10.or: Askatasunaren Arranoaren urtehurrena.

11.or: EUSKARA MAILAKA: Metodologia berri honen aurkezpena egin digute egileek, Salleko Euskal Idazleen Elkarte horretakoek.

12.or: Euskara Bilboko Herri Irratian. Xabier Kintanaren artikulua Bilboko Herri Irratian erabiltzen den Euskara aztertuz eta bideren bat proposatuz.

Elkar Ikusta

13.or: Balentin Enbeitarekin izandako elkarrizketaren lehen zatia aurkezten dugu ale honetan bigarrena hurrengoan joango delarik.

Editoriala

18.or: Orain arte ez dugu editorialik jarri, baina bada ekintza harrigarri eta interesgarri bat gure giroan: HABE eta poliziak, eta hortik hasita horra hor hiru lau ideia.

Dossierra

19.or: Euskal Literaturari eskeinitako dossierra duzue hau. Krutwig, Atxaga, Maripi Solbes, Alfontso Irigoien, Gotzon Garate, Joxe Azurmendi eta Jon Kortazar ditugu dossierraren partaideak.

31.or: Ekonomia: Langabeziaren izaera.

32.or: Komikia

34.or: Bertso Paperak.

36.or: Gramatika. Jose Ramon Etxebarriaren saila, orain Siglak eta Euskara.

37.or: Gaur Idatzia: Eguzki ari zaigu idazleei eskeinitako orrialdetik.

38.or: Fedea eta Kultura.

39.or: Sadikoaren atexka

40.or: Musika Kritika.

Gaiak

42.or: Prontxioren lanak hartzen du hitza berriz.

44.or: Organizazioa. Harotza.

46.or: "Maria Goiri" Mintegia: Euskal Herriko Ahozko Literatura Tradizionala Ikertzen Ari.

Liburuak

Xabier Lete: "Urrats desbideratuak" — Colección premios literarios ciudad de Irún

Gipuzkoako Aurrezki kutxa probintzialak eman du argitara Xabier Leteren hirugarren poema liburu hau, 1980.eko Irun Hiria Literatura Saiaketaren irabazlea, hain zuzen.

Letek berak "aitzin solas ohi delakoaren gisan idatzitako oharrean, bere lan hau argitaratzea gaitz txikiena legez onartuz aurkezten du. Konforme. Bertan maila ezberdinetako poemak topa ditzakezu. Liburu baterako baino kantatzeko diruditenak, klasizismoz beterikakoak... orotara erritmo eta errimaz arduratu eta burututako poemak. Aski zehaztutako lengoaia aurkitu eta plazerrez irakurri ditugu Xabier Leteren poema hauk "poematatik gehienek emoziorik sorrerazten ez digutenean".

***

KOLDO IZAGIRRE - "Euskal lokuzioak" — Hordago

Propaganda zehaztasunetatik aparte Koldo Izagirrek benetako lan baliogarria burutu duela uste dugu. Liburu honek laguntza handia eskeini ahal dio euskaraz baliatu behar duenari. Aho hizkeran bizi diren lokuzioak bildu gabe gelditu badira ere pausu inportante bat eman delakoan liburu hau gomendagarria iduritzen zaigu, benetan. Dirurik ez badaukazu liburutegian bilatu eta Koldoren hitzaurrea ez ahaztu.

***

Susa 4

"Susa" Donostiako literatura aldizkariaren laugarren zenbakia jaso berria dugu.

Hirugarrentik formatoz "jetsi" egin da, baina ez indarrez edo ofizioz: elkarrizketa bat Joxe Azurmendirekin itzulpenak, ipuinak, poemak, etab...

Egileen artean jadanik ezagun diren izen batzuk eta, dudarik gabe, talde dinamiko bat. Hauxe eskuratu eta hurrengoaren zai gelditu!

***

JOSE MARIA SANCHEZ CARRION "Txepetx". "El espacio bilingüe" Eusko Ikaskuntza

Hizkuntzalaritzaren alorrean dabilenak Sanchez Carrionen lana ongi ezagutu beharko luke. Liburu hauk argitaratu ditu orain arte: "El estado actual del vascuence en Navarra, Factores de regresión. Relaciones de bilingüismo (1970)"; "Bilingüismo, diglosia, contacto de lenguas (1974)"; "Lengua y pueblo (1980)"; "El marco sociológico y especial de una situación bilingüe (1980)".

Andaluziatik etorria; Euskaldunberria den autore honek harritu egin gaitu liburu honekin. Obra sakon eta zehatza, eta pentsa daitekenaren kontra, ez bakarrik hizkuntzaren ikasle edo ikertzaileentzat baizik eta "euskararen problematikaz edo expresio-problematikaz arduratuta dabilen edonorentzat.

Liburuak bi atal ditu. Bigarrena "Txepetx-en" lizentziatura-tesia izan zen Salamancako Unibertsitatean eta gehiago lotzen da hizkuntzalaritzaren arlo berezira. Lehenengoak aldiz mila zehaztasun eta iradokizun eskeiniko dizkio irakurle interesadunari.

***

ANTOLOGIA DE LA POESIA SURREALISTA

"Antología de la poesía surrealista" liburuak gizonaren alde huts-hutsean lan egin nahi zuen mogimenduaren ikuspegi orokorra eman nahi digu; hau da, gizon berezi eta bakunaz ari zenarenari buruzkoa; gizon horren benetako naturaleza erakutsi nahi izan duenaren mogimentuarena (batzutan bere militanterik asko galduz). Gizon konkretoaren helburu eta jomuga deuseztuz, gizartea anpuloski, bai orain eta lehen, zaintzea gura izan duten guztiak salatzea ongi jakin izan du liburuak. Lan horretarako arma bat erabili zuen, gaur egun horren indarra ezagutzen ez duguna: POESIA.

Liburu honek ez ditu besarkatzen militanteak soilik, baizik eta, horiez gain, helburu eta jarrerarekin bat datozen guztiak, nahiz eta mogimendutik at haien burujabetasuna mantendu nahi izan. Louis Aragon, A. Artaud, A. Breton eta T. Tzararekin batera bestelakorik agertzen zaigu: Giorno de Chirico, Maurice Blauchard, Julien Graq...

***

LITERATURAZKO ALDIZKARI BERRIA

MAIATZ titulupean literaturazko aldizkari berri bat kaleratu da ipar aldean. Aldizkari honen eratzaileen helburua ipar aldeko idazleei plataforma bat eskeintzea da. Aldizkariaren izenak ba du bere esannahia, lanak maiatz inguruan hasi ziren biltzen eta horregatixe datorkio izen haur

Aldizkariaren helburua argi dago: euskaraz argitaratzea ipar aldeko literatura, ipar aldekoei hitza ematea. Eratzaileek dioskutenez "ipar aldean euskaldun asko dago, euskaraz idazteko gai direnak eta horiei eskeini nahi diegu aldizkari hau. Horrela hasi gara biltzen eta pixkana-pixkana ba gabiltza zerbait egiten. Lanak hartu eta geuk pasatzen ditugu makinaz geuk ere enmaketatu eta sartu dugu inprentan lehen zenbakia. Jadanik kalean izango duzue"

Mami edo eduki aldetik textoaren erdia poesiak betetzen du eta beste erdia prosaz edo hitz lauz dago idatzita. Lanen artean batzu bakarrik aipatuko ditugu: Etien Salaberriren textu bat. Euskararen egoera aztertzen duen Beltzaren lana. Gero elkarrizketa bat dator Pierre Laffitte idazlearekin, gaur zahartua baina euskarari buruz lan asko egin duena. Elkarrizketan idazle honek bere bizitzaren berri ematen digu.

Aldizkaria beste lan batzukin osotzen da, Eñaut Etxamendi, Itxaro Borda, Manex Pagolak eta beste idatzitako lanekin. Itzulpenen bat ere ba dago, Jacques Brel kantariaren olerki bat eta Bretaniako poeta batenak. Beste lan orijinalik ere ba dago Davantenak edo Txomin Peilenenak esaterako.

"Gure asmoa ipar aldeari zabaltzea eta hego aldea ahal den neurrian ukitzea da. Harrera ona izan dugu. Aldizkaria ateratzeaz ipar aldean ba dugula idazlerik demostratu dugu eta euskararen onerako begi onez ikusten dugu ipar eta hego aldekoen artean harremanak sakontzea.

Beraz ba dakizue MAIATZ aldizkariaren lehen zenbakia kalean dago, ez da bakarra izango gainera. "Gure projektua segitzea da, hiru hilabete barru beste bat aterako dugu. Gure asmoa ipar aldeko idazle guztiei hitza eskeintzea da, idaz dezaten euskaraz, balio du, interesgarria da eta merezi du".

"Liburuak ateratzera ere lagundu diegu, ipar aldean euskaraz publikatzen den bakarra ELKAR da, Donostia eta Baionakoa eta bere politika hego aldeari mugatzen da gehien batez, euskarak errentabilitaterik ematen ez duelakoan edo. Guk idazleei lanak, liburuak zabaltzen lagundu nahi diegu.

***

FEDERICO KRUTWIG SAGREDO. "Euskal Akademiaren literatur Batzordea". Euskera-Separata

Federico Krutwig Jaunak buruturiko separataz ari gatzaizkizue. "Euskera" aldizkarian bere barruan 81. urteari dagokio eta bigarren aletzat argitara eman du Federicoren lana.

Lanaren helburua "Kultur Demiurgoren saila" azaltzea da, baina berarekin batera, Federicok hainbat helburu eta ideia biltzen du bai Kulturaz, bai Euskaraz, Euskal Herriaz eta hiruron superbibentziaz.

Lana nolabait, azaltzearren, hona egilearen bi asmo. Lehenak liburuak subentzionatzea eta zaintzea ditu helburutzat, honelaxe:

1.- Subentzionatzekotan, 150.000 karakter baino gehiago duen idazlan izan behar, hau da, liburu izatea, lan unitario azken finean.

2.- Ez da subentzionatuko gramatikarik euskara ikasteko, ez erdaraz ezta euskaraz idatziak.

3.- Subentzionatuko den lanak, euskaraz egon behar izango du osorik.

4.- Ez da irakaskuntza mailakorik subentzionatuko, baizik literatur mailakoa.

5.- Argitaralpenak 1500 edo 2000 ale izango gutxienez.

6.- Ez da lujozko argitaralpenenetan ateratako libururik subentzionatuko, baizik eta "paper-bag" delako mota horretan agerturiko liburuak.

7.- Ez da liburutzat hartuko, prentsa artikulu bilduma besterik ez dena, ezta literatur gutxiko lana edo txaskarriloa.

8.- Ez da lan arrotzen itzulpenik subentzionatuko.

Bestalde, Literatur Txapelketa guztiak kentzearen alde agertzen da Federico Krutwig Separata honetan, Euskal Herrian dagoen behe kultur maila aurreko asmoaren aitzakitzat hartuz.

Badira lan honetan beste lau aipamen interesgarri:

1.- Euskaraz agertuko diren argitalpenak zenbakiturik joango dira, Italian egiten den bezalaxe, editoreek autoreen kalterako egin dezaketeen fraudea deusezteko.

2.- Autoreak liburuaren salmentaren %10a hartuko du gutxienez. Suedian, kasureko 16,6 % hartzen dute.

3.- Autoreak, bestalde, Gobernuak erosiko dizkion 500 aleetatik %45a hartuko du: salmentaren %10a eta libreroek hartzen duten %35a.

4.- Autoreak beregain izango du autore eskubideak oro, bai gainerako argitaralpenenez bai itzulpenenez.

Lurburu

Hileko dokumentua

Xabier Viñader: iker eta salu kazetaritzan militante

Kazetaritzaren munduan kazetari izateko aukera zabala dagoela errez ikus dezakegu gure inguruari so eginez gero. Badira komunikabide oportunista, ofizialista, independiente eta faszistak munduan zehar. Bada ere, nahiz eta gutxien entzuten dena izan, iker eta salu kazetaritza, zeinek arazoak, bizimoduak eta egoera ezberdinak argitu nahi bait lituzke. Horretan dugu partaide Xabier Viñader katalar kazetari. Famatu egin zaigu oraintsu talde parapolizial eta faszistek Espainiako polizia politikarekin dituzten hartuemanak salatuz, baina aurretik bere lana egina du arlo horretan eta beste zenbaitetan. Hortik abiatzen gara artikuluxka honetan.

Xabier Viñader-i, gaztetatik datorkion lana da kazetaritza. Berak dioskunez, hamasei urte inguru zituelarik hasi zen lan honetan. Dena den, ugariak izan dira ordutik hona emandako urratsak eta zehazteko hona beraren hitzak: "Praka laburretan hasi nuen kazetariarena egiten. Hamasei urte nituelarik Sabadell-eko "Radio Juventud" horretan sartu nintzen. Orduko programa, musikari buruzkoa zen".

"Gent com nosaltres" zen aipatutako programaren izenburua, erabat kulturala, "nova canço catalana"-ri eskeintzen genion lekurik handiena irratsaio kultural honetan. Raimon eta abar sartuz pixkat debekaturik zeuden kantariak irratitik indartzen genituen. Euskaldunek ere bazuten tokirik plataforma haretan. "Oraindik gogoratzen naiz izen batzuetaz: Lurdes Iriondo, Xabier Lete eta abar." —dio.

Irratsaio honen ostean beste bat etorri zen Sabadell-eko irrati honetan. Che-Gevara-ri eskeinitako abesti batek zabaltzen zuen programa eta batera metraileta errafaga bat entzuten zen. Horrela aritu zen urte bitan zehar, poliziak irratsaio hura entzun artean eta hasieraz jabetu artean.

 "Bitartean —dio Xabierrek zehaztasunak eman guraz—, kazetaritza ikastera joan nintzen eta "Gazeta Universitaria"n hartzen dut parte. OPUSekoa zen kazeta hura baina gorriteria osoa sartu zen; aldizkariak beste ifar bat hartuz joan zen ordutik aurrera. Sarri sartzen genituen poliziak jendeari jotzen ari zelarik egindako argazkiak eta abar. Hala eta guztiz ere, denbora gutxi barru hamabost espediente sartu zizkiguten." Hauxe da Viñader-ek kazetaritza konprometatuarekin duen lehen hartuemana. 69an atzerrira bidaltzen dute, orduko leader unibertsitarioekin zenbait elkarrizketa egiteko asmotan. Handik aurrera, Tele-Expres, La Vanguardia, Europa Press, Diario de Sabadell eta beste zenbait egunkari eta aldizkaritan hartu zuen parte.

Mundo Diario-n eman zituen beste urte bi, 74 eta 75 hain zuzen. "Nire lana lanaren saila zen egunkari hartan. Aldi honetan eman ziren azken hauteskunde sindikalak, Puy Antich-en ejekuzioa eta berari egin zioten gerra-kontseilua".

Mundo Diario honetan hasi zen, bestalde, faszisten ekintzez jabetzen eta haietaz zerbait idazten. Beharbada orain Viñader gehien ezagutzen dugun arloa izango da aipaturiko gai hori: "Mundo Diarion idatzi nuen lehenbizikoz faszistei buruz. Sarri ematen ziren erreketa arraroak eta palizak langile borrokalariei, baina ekintzon erantzuleak ez ziren inoiz agertzen, poliziak ez zituen aurkitzen. Hori zela eta, Sabadell eta Valles inguruan "Guardia de Franco"tarrek egindako hainbat astinaldiri buruzko erreportai bat idatzi nuen"

Lan horretatik etorri zitzaion espezializazioa Xabier Viñader-i: "Hortik aurrera egunkariak bidaltzen ninduen hainbat tokitara hortaz zerbait argitzeko. Portugalen, Apirilaren 25eko iraultza ematen denean, ni hantxe nago Mundok aurkeztuta. Matxinada egin ondoren neu izan nintzen PIDE (Polizia Politlka) horren artxibo izkutuetara lehenengoz sartu zen kazetaria. Nahi nuen bezain beste begiratu eta arakatu egin ahal izan nuen handik eta hainbat materiale lortu Europako Faszismoaz; eta Espainiakoak gainerako herrialdeetan ematen denekin zituen erlazioei buruz ere zenbait, INTERPOL buruzkoak ere agertu ziren artxiboetan."

Portugalen izan ondoren, 3 hilabetarako bidaltzen dute egunkarikoek Italiara. Erroman PCIren artxiboak arakatzen ditu eta II Guda Nagusitik hona Komunistek Faszistei buruz lortu duten materiale osoa, bere esku izan zuen Internazional Beltzari buruz hainbat dokumentu lortuz.

"Arren izeneko aldizkaria sortzen da Catalunya-n "Cambio 16"-en antzeko zerbait egiteko, baina katalaneraz eta ezkertiar ikuspegi batetik zuzendua. Asmo horrek oso bizitza laburra du: urtebete edo urte eta erdi gutxi gora behera. Asmo horretatik "Primera Plana" izenekora joaten naiz lanera. Geroxeago "Interviu"k Primera Plana erosten du eta ni haren lan-plantilara pasatu nintzen."

Interviu-n sar berri zenean suertatu zen "El Papus" kasua (lehergailu bat jarriz hango atezaina hil zuten faszistek). "Poliziek ez zuten deus egiten eta beste lankideak eta ni lanean hasi ginen ekintzaren erantzuleak aurkitzeko. Geuk atera genituen erantzuleen izenak poliziak ezer jakin aurretik. Hori zela eta polizia lan egitera bultzatu genuen."

Baina Ros-en deklarazioak izan ziren Viñader gehien famatu dituztenak. "Primera Plana"ren aldian Euskal Herrira etorria zen Xabier burruka armatuari buruzko artikuluak eta ikerkuntzak burutzeko. Hori zela eta bere etxe berrikoek, Interviukoek hain zuzen, Euskal Herrira bidali zuten hortaz arduratzeko. Hona etorri ondoren Ros izeneko poliziarekin hasi zen harremanetan, eta harreman horietatik zazpi urtetako gartzela eta hogei miloitako indemnizazioak atera zaizkio Viñader-i, eta, exilioa Poliziohiari.

Ros-en kasua nahiko harrigarri gertatu zen. Berez, faszista ezik errebisionista omen zen Ros eta beraren asmoa polizi elkartea barrutik konpontzea zen; baina han sartu ondoren, beste bide batzutatik abiatzera bultzatu zuten. Makina gauza arraro ezagutu zuen poliziaren barruan, Viñader-i kontatu zizkionak eta argitaratzean tiro batzu hartzera lagundu ziotenak.

Ros, hona etorri eta gero, bertoko neska batekin maitemintzen delarik, lehengo arazoetan sartu zen. Kapitainak ez baitzuen onartzen horrelakorik bere konpainian. Neskak ere arazo latzak izan zituen eta etxea utzi beharrik Ros-ekin joan zen apartamendu batetara, elkarrekin bizitzera. Ros-en kapitainak sarri bidali zion etxera psikologo bat, neska urduri jartzeko eta Ros abandona zezan. Baina, arazoa ez zen horrela konpondu eta biek seme bat izatea erabaki zuten, nahiz eta ezkondurik egon ez. Kapitaina gogorrago jarri zen eta Ros lehertu egin zen polizian baja eskatuz; eta prentsari (uler Xabier-i) polizia eta faszisten artean zegoen hainbat konexio aipatu zizkion.

"Hona deitu zuenean —dio Viñader-ek—, ez zuen dirurik eskatu informazioa ematearen truke, baizik eta beste lan bat poliziarena abandonatzen baitzuen. Deitu zigunean, Euskal Herrian ematen ziren buruhilketa arraro batzuri buruzko informazioa zuela esan zuen. Berehala jarri ginen harremanetan eta eskuin muturrekoei buruzko datuak jaso genituen. Interviu-k kazetari bidaltzen ditu, baina hauek ez dute ezer egiten bildurtzen baitira eta hanka egiten dute Euskal Herritik. Hori ikusirik neu bidaltzeko naute informazio hori jasotzeko. Ros-ekin hizketan hasi ondoren egun batetan bahitzen dute eta Artxandan tiro bat ematen diote faszistek."

Tiroen arrazoia sinplea zen, azken batzarretara, faszistek eta poliziak elkarrekin egiten zituzten batzarretara hain zuzen, kaxeta txiki eta argazki makina batekin joan zen han bilduriko guztia Viñader-i azalduz eta honek argitara emanez, bai argazkiak eta bai hainbat izen propio. Informazio hori argitara eman ondoren jaso zituen tiroak Ros-ek. Hasieran prentsak ETAkoak izan zirela esan zuen, baina egia esan, Ros-en lagunok izan ziren Artxandara eraman zutenak.

"Ros-ek emandako informazio guztia biltzen joan nintzen eta zenbait artikulutan agertzeko nintzen, baina haietariko lehena baizik ezin ahal izan da argitaratu: "Infiltratu baten deklarazioak" izenekoa. Artikulu horretan talde parapolizial horiek zuten hainbat asmo eta plan agertu nuen, kasurako Telesforo Monzon hiltzeko zutena eta abar." Deklarazio hauek guztiz mingarri zitezkeelakotan, notari batengan eraman zuen Ros eta grabaturiko zinta eta beste materialearen jabe eta erantzule gisa aurkeztu zuen Ros notariaren aurrean, Ros-ek dena onartzen zuelarik. "Berak, Ros-ek, dena onartzen zuen, polizia garbitzea edo nahi omen zuen" —dio Xabier-ek.

Deklarazio horiek agertu eta aste baten barru kazetariak argitaratutako norbait hila gelditzen da atentatu baten ondorioaz. "Hau eman zenean, enpresa beldurtu egin zen eta Afganistanera bidaltzen naute hiru hilebetetan Kabul-go egoera aztertzeko". Enpresak errege egunean bidali zuen Viñader Kabul-a, bezperan lehen atentatua izan zen; Jesús Garcia-ri egin zioten. Hortik hasita beste zenbait atentatu izan ziren faszisten aurka. Hau honela, Interviu ren aurkako kanpaina gertatzen da. Aldizkaria bera erruduntzat hartuz.

Hau guztiau gertatzen zen bitartean, Viñader Afganistan-en zegoen eta ez zuen berririk hartu. Bartzelonarantz abiatzen zela, Erroman aurkitzen zelarik, Interviu-ra deitu eta jazotako guztiaren berri jaso zuen. Ezin zuen egoera horretan Estatura bihurtu eta urte batez Europan zehar mugitu zen, enpresak beste lan batzutara dedikatu baitzuen. "Erroma, Paris, Londres eta Suedian zehar aritu nintzen artikuluak handik bidaliz eta ezizenez izenpetuz. Bitartean, Ros auzitegira aurkeztu zen eta sei hilabetetan Carabanchel-a sartu zuten. Zortzirehun mila pezetako fidantza ordaindu ondoren kaleratu zen 1980. urteko udaberrian. "Baina gauzak ez ziren horrela baretu, zeren fatxek nire etxea asaltatzen baitute eta nik nuen hainbat materiale osten didate, nahiz eta berek nahi zutena aurkitu ez. Kazetari-materialearekin batera etxeko telebista eta zenbait haltzari eman zituzten."

Udaldi horretan justizi ministroa aldatzen da Madrilen eta, ministro berriak, Madrilen agertzeko esaten dio, gauzak zuzendu nahi baitzuen. "80. aren abenduan sartu nintzen ilegalki Espainian eta Audientzian azaltzen dut neure burua komisaldegitik agertu gabe, nik bainekian komisaldegietan suertatzen ziren akzidenteetaz zenbait gauza."

Horren ondoren gartzelaratzen dute Viñader eta sei egun Carabanchelen eman ondoren, Interviuk miloi eta erdiko saria ordainduz kazetaria kaleratzen du. Askatasun probisionalean gelditu zen Viñader epaiketa eguna agertu arte.

 "Honekin batera —dio Xabierrek— poliziek Barakaldon ETA(m)eko komandoaren batzu arrapatzen ditu eta nirekin erlaziorik izan dutela esatera bultzatzen dute jendea."

Puntu honetara helduz galdera bat botatzen diogu Viñader-i: Baina, prentsa zerbitzu publiko izanik, zergatik errepresio hau zure aurka? "Zerbitzu publiko izango da, baina zerbait beti duzu debekaturik, kasurako, Estatu-Terrorismoa azaltzea nahi baldin baduzu arazo gorriak dituzu beti. Niri etorri zitzaidan kondena, Estatu-Terrorismoa aipatzeagatik izan da. Konstituzioan aipatzen da adierazpen-askatasunari buruzko zerbait, baina benetako ordua datorrenean, atzera botatzen dute eta sudur azpitik pasatuz, kolpeak zabaltzen hasten dira."

Interviuko, kazetariaren gainean, lehen aipa bezalaxe, zazpi urteko gartzelaldia eta hogei miloitako isuna daude. Baina hau, berak dioskunez, aidean dago zeren zigorra, egoera politikoaren arabera izango baita: Madrilgo Gobernuak eskuinerago jotzen baldin badu, akabo, gureak egin du; baina gauzak baretu edo estabilizatzen baldin badira, posibleago izango da arazo honi irtenbide ematea.

Viñader-en akusazioan aldaketak eman dira denbora pasatuala.

Lehenengo kargua: "Nik, egia esan, gai hau aipatu nuenean, ez zen horrelakorik egiteko baizik eta denuntzia bat zelako, hau da, FOPeko morroi batek bere burua argitzea nahi zuelako eta gugana agertu zelako.

Nik, Barakaldora joan nintzenean, gauza bat ikusi nuen argi, zera: handik jenderik gehienak bazekitela taberna bakoitza norena zen, faszistak non batzen ziren eta non ez, nik emandako datuak ez dira nik asmaturikoak edo neuk bakarrik ditudanak, herriaren kontzientzian daudenak baino."

Arazoak horrela, Viñader-en ustez, berak egindako lana, hots, inbestigazio eta denuntzia-kazetaritza, guztiz positiboa dela ikusten da: "Nik uste, horrelako datuak zure eskuetara heltzen direnean, frogatu egin behar dituzu eta benetakoak badira argitaratzea da zure lana. Baina gertatzen dena, zera da: zuk argitarakoak ez duela ezertarako balio zeren legetik at aurkitu dituzuenentzat izan beharrean, eta egoera konpondu nahi beharrean, zigorra zuregana erortzen baita, hau da, salatuaren gainean baino salatzailearen gainean. Niri, egia esan, kazetaritza-mota hau sano gustatzen zait, bestela Lola Flores eta beraren modukoei egingo nezaiozkeen elkarizketak. Nire lana opzio politiko baten antzera da; nik ez dut nahi mahai-kazetaritza, etxean gelditzekoa eta kubalibreekin edo korbatarekin egiten den kazetaritza, nik mota hau nahi dut eta hortxe nago."

Elkarrizketa aurrera doa eta beste zenbait puntu gelditzen da gure karteran. Euskal Herria bera dugu orain mintzagai. "Nirentzako izugarrizko nahaste-borrastea da. Nire ustez Gobernu Zentralak ez du benetako gogorik arazoa aztertzeko eta irtenbiderik proposatzeko. Borroka armatuak Euskal Herrian polizial ez den beste irtenbideren bat behar du".

Viñader-ek ez lituzke zaku berean ezarriko ETAko gudariak eta Faszisten aldeko batailoetakoak, baina hala eta guztiz ere "...bai Gobernua da burruka-mota horren erantzule bakarra. Arazoak irtenbide politikoa behar du eta ez militarra".

Amaitzeko berriz bihurtzen gara bere egoerarantz, bera baita azken finean elkarrizketaren helburua. "Begira ni inmunizaturik aurkitzen naiz dagoenekoz. Makina bat anonimo eta dei hartu dut nere etxean eta ez naiz horregatik beldurtzen. Nahiko ongi ezagutzen ditut eskuindarrak." Aurrera jarraituz bere lankideei eskerrak ematen dizkie: "Ni gaur kanpoan baldin banago, kazetariek erakutsi duten elkartasunagatik izan da, baina onena zera da: taxi bat hartzen duzunean edo egunkaria erostera hurbiltzen zarenean, langileek esaten dizutena da: "zurekin gaituzu" esaten didatenean nik egindako lanak zerbaiterako balio izan duela ikusten dut".

Dagoenekoz bukatzen dugu elkarrizketa baina aurretik kazetaritza-fakultateetan ematen den arazo bat gogoratzen digu: "Toki hauetan ikasleek ez dute deus ere ikasten, ematen dizkieten gaiak ez dute ia zerikusirik benetako kazetaritzaz, kanpoan egin behar den kazetaritzaz. Eta, handik ateratzen direnean, inork ez du ikaslerik kontratatzen.

Idazkuntza

J.I. Basterretxea

Euskal Herria

Askatasun arranoaren urtehurrenean

"Ez dugu beldurrik, ez dugu lotsarik, nor geran, zer geran aitortzeko". Zoritxarrez hau ez da egia gure Euskal Herri zaharrean. Batzuk bildurrez gaude zer geran eta nor geran argi ta garbi azaltzeko besteen aurrean. Denborak aldatu dira, edo aldatu erazi ditugu. Bainan batzuetan hala ere zure abestiak airean entzuten dira bere gutuna zabaltzen.

"Hi gudari, herriko zaindari, Gernikako sua begietan argi". — Urruti dago Gernikako sua euskaldun askorentzat, beren sustraiak, beren odola saldu duten euskaldunentzako. Otsoa pozik dago ardiak sakabanatuak ikusten. Eta zer gehiago nahi du?

"Euskaldunak banan banan hiltzea, otso beltzak ez du beste nahirik". — Ez, ederki esan zenuen bezala, ez du beste nahirik, eta euskaldunak ari gera bere nahia errezten, gure heriotza aurreratzen, artalde utziz eta bakoitzak bere bidea hartuz.

"Ez gaituk lapurrak, ez eta zakurrak kataiaz loturik ibiltzeko; Gizonak bagera jo zagun aurrera gure herriaren jabe egin arte; Askatasunaren hegal azpian kabia egiten ohituak gare; Aspaldi ibiltzen ikasia dugu otsoa eskutik hartu gabe". — Ai ene!, zenbat kate eta zenbat odol daukagu gaurko Euskal Herrian! Ez, ez gera lapurrak, ezta ere txakurrak, bainan danok daukagu kate bat zintzilik. Puerton, Sorian, Carabanchelen, Nanclaresen, daudenak (presoak Espainian), eta Euskal Herriko etxe, kale, taberna eta eskoletan ibiltzen garen euskaldunok ere.

Ez dakit oso gizonak garen gure etsaiek ematen dizkiguten apurrak hartzeko belaunikoz jartzen garenean; Ez dakit oso euskaldunak geran erdaldunek gure ama euskerari egiten dizkioten iseka eta mezpresuak ikustean, begiak izten ditugunean; Ez dakit zainetan odolarik degun gure anai-arrebak, gure seme-alabak, gure gurasoak, gure neska-mutilak... erahilak, zaurituak, espetxeratuak, herbesteratuak, bortxatuak, zigortuak, jarraituak, makurtuak, odoleztuak... sumatzen ez ditugunean.

Hala ere noizbait gure herriaren jabeak izango gerala sinisten dut, sinistu egin nahi dut. Eta oso urruti ez dagoen egun zoriontsu batetan askatasunaren irrintzia mendiz mendi, ibarraz ibarra, herriz herri, ahoz aho entzungo da. Gure herriari bere orduan iritsiko zaio ere. Zergatik ez?

"Borrokari luza zaidak eskua, huna hemen nerea zabalik". — Bai borrokarietako, gudarietako, zure eskua zabalik egon da beti, gure herriaren borrokari ez diozu sekula ezetz esan; Eta hauxe da batzuek inoiz barkatu ez dizutena.

Zu izan zinen euskaldun gizaldi baten izarra, bere norabidea, bere abertzaletasunaren ikurrina.

Zu izan zera, baserrietako gure aiton-amonen moduan, gure herriko ipuinak eta eginkizunak kontatu dizkiguzuna. Gure sustraietara eraman gaituzuna.

Eta orain gure artean ez zaudenik, nahiz eta zure oroimen bizi bizirik egon, suaren ondoan, ipuin eder eta atsegin bat kontatuz, dagoen aitona bezela gogoratzen zaitut.

— Joan da gure herriko arrano zaharra, joan da gure aitona maitia,... euskaldun sutsua, abertzale amorratua, euskalzale aspergabea, gizona zintzoa,... Bainan arranoaren itzala oso zabala da, zabalegia, Euskal Herriaren etsaiak sinisten dutena baino askosez haundiagoak, eta edozein egunean zoriontasuna itzuliko da betiko. "nola dantzatuko denok belaunikaturik" egun zoriontsu hortan.

"Gerokoak geroko utzi, uan herriak ziok nahi diat bizi". — Bai gure herriak bizi behar du, bizi erazi degu. Gerokoan bideak biderkatuko dira, bainan gaur "abertzale izan ezkero, gauden denok anai" Hori da bide bakarra.

Gure batasunaren egaliz, burujabetasuna lortuko dugu, gure hizkuntza nazionala dagokion lekua jarriko dugu, eta aberritik bidaliko dugu otsoa betiko.

Egun haundi hortan, altare bat eraikiko dizugu Gernikako Arbolaren azpian, eta zure izena nahastu dadin. Eta txalapartaren doinua entzungo da bazter urrunenetan, gure mendi gailurretan berpizkundearen sua pizten doinua entzungo da bazter urrunenetan, gure mendi gailurretan berpizkundearen sua pizten degun bitartean. Eta egun zoriontsu hortan ere, malko eta negarren artean, baso bat txanpaina edango dut zure oroimenez.

Agur Monzon! Garaipena arte!

Karlos Barrentsoro

Euskal Herria

Euskara mailaka: Eskola eta gaueskoletarako euskalduntze metodologia

Egileek eskola eta instituetarako buruturik egin arren beste zenbait aplikazio baduela esan digu metodoaren egileetariko bat den Joxe Eizerbengoak. Orain arte agertu den materialea hauxe dugu: Liburutan zero mailatik laugarren mailaraino, hau da, eskolako lehen ziklotik hasi eta BUPeko bigarreneraino. Kazeta eta diapositibatan, aurreko testuei lagundu guraz, aurten agertuko dira hirugarren mailaraino. Dena den, COUra arte jarraitu nahi da pedagogia honetan.

Euskara Mailaka metodologiak proposatzen duen programakuntza logikoa eta ez gehiegi suertatzen da, baina punturik nabarmenena den dena praktikan frogatu eta errepasatu dela da. Ez da, egia esan, programakuntza ambiziosoegia, pausuak nahiko ziklikoak dira eta egoerarik sailena, azken arazoa finean, mintzatzen noiz hasi behar luketeen finkatzea litzateke, noski. Egileen iritziz O.H.O.ko mailak bukatu ondoren %25-30ek mintzatzeko ahalmena lukete.

Euskararen kasuan, Latinarekin jazoa jazo ez dakigun, klase sailkaturik doa eta mementu ezberdinak daude aldi horretan, uneetariko batetan, ikasleak mintzatu beharra aurkitzen du.

Lehen zikloan (OHO 1-5) egunero 45 minututako klasea hartu behar dute klase ikasleek. Bigarren zikloan (OHO 6-8) lau ordu beteko dituzte astean, dena den, Joxeren usten, azken ziklo honetan nahiko gutxi gertatzen da ikastaldi hau. Irtenbidea, "Euskara Mailaka" euskalduntzegintza taldekoen ustez, lehen urteetan asignatura izatetik, gero, gaiak euskaraz ematera pasatzea litzateke, hots, euskara asignatura izatetik elebitasun zikloetara bultzatuz joan behar da.

Hasieran esan bezala, haurrentzat egina baldin badago ere, programakuntza honek nagusientzako baliagarri gerta daitekeela esan behar da. Hiztegiaren aldetik zenbait adaptazio egin behar, baina baliagarriak suerta daitekeela esaten digute egileek.

Eskola hasi hasieratik eta COU-rainoko Programakuntza eskuratu nahi lukeen honek aurretik aipa materialetik at. testu liburu, ariketa liburu, zinta eta filminetatik kanpo. 30 liburuxka argitaratu nahi dituzte metodologiak izango dituen bost mailei laguntzeko. Testuok irakurgaiak, alegiak eta ipuinak dira, metodoarekin batera doazelak, alegia. Metodoak ematen dituen pauso berberak eman ditu liburugintzak eta honela sailkaturik daude testook: "Euskara Mailaka 0" honi laguntzeko, eskolako lehen bi urteetarako hain zuzen, lau liburuxka dira. Beste mailetan Euskara Mailaka maila bakoitzari sei dagozkio, maila hauek ere bi urterik urte supera behar direnak dira. Beste zenbait ere izango dira, baina hauek ez diote hain estu oratuko Euskara Mailakaren programakuntzari. Besteak, hauek izan ezin, metodoko edukiekin batera doaz.

Banatu hiru banatzailek banatzen dute materiale hau: Mensajerok, Elkarrek eta EdiNortek. 49 ikastetxek erabiltzen omen dute metodologia hau, gehienak toki pribatu eta erlijiosoak baldin badira ere zenbait akademia eta eskola publikoetan aurki daiteke Euskara Mailaka programakuntza hau.

Pozik izan daitezke haurrak euskalduntze lanean ari diren irakasleak metodologi oso hau plazan aurki dezaketeenean.

J. Begiristain

Euskal Herria

Bilboko Herri Irratia eta euskara

Duela astebete, egunkarietan berri pozgarri bat irakur genezakeen: Euskal Gobernuak, bere Kultur Sailaren bidez, irratiei halako diru-laguntza oparoa eskaintzen ziela, horrela beren euskarazko irratsaioak gehi zitzaten.

Euskal Telebistarik ezean, egia esan, ba genuen euskaldunok irratizko euskal ekitaldien beharrizanik eta eskertu eta txalotzekoa da, zalantzarik gabe, gure kultur arduradunen pausoa. Ene ustez, aspaldion lan ederra egiten dihardu Labayenek bere ekipoekin.

Hala eta guztiz ere, gogoeta batzu egin nahi nituzke laguntasun horren gainean. Hasteko, begien aurrean eduki behar dugu emandako dirua diru publikoa dela eta horren erabileraz ere, jakina, kontu publikoak eman beharra dagoela. Irrati bati euskarazko saioak gehitzeko laguntasuna ematea bidezkoa da, noski, baina iruditzen zaidanez, emate horrek aurretik zenbait gutxienezko baldintza eta atzetik beroriek zintzoki bete ote diren aztertzea zehaztu beharko lituzke.

Irrati bakoitzak bere jokabide ideologiko berezia duela kontutan harturik, ez litzateke egoki, jakina, Euskal Gobernuak irratiei beren euskarazko programetan zer esan beharko luketen eskatzea. Bai ordea, orain arte eman ez direnak finantziatzeko denez gero, zer eratako saioak (musika, kultura, kirolazkoak, berriematekoak etab.) eta nolako profesionalez moldatuak beharko liratekeen seinalatzea. Zeren dirua euskara eta beronen bidezko komunikabidea bultzatzearren ematen baldin bada, ba dirudi euskaraz mintzatzeko eta euskal programa horiek idazteko ardura dutenek nolabaiteko garantia eduki beharko luketela, guztion poltsikotiko dirua edozeini mosutruk erregalatzen zaiola pentsa dezagun nahi ez bada behintzat.

Irakaskuntzaren alorrean, esaterako, bai euskara eta bai euskaraz eskolak emateko, irakasleoi ez zaigu aspaldidanik borondate onik eskatzen, euskaraz ongi dakigulako examina, titulu edo agiri egokia baizik, horrek ez bestek garantiza baitezake, soilki, horretarako gaitasuna. Hori gabe ez da inoren eskuetan uzten euskal asignaturen ardura.

Irratien erantzunkizuna

Gauza jakina da irakaskuntzarekin batera komunikabideek (eta administrazioak) hizkuntzaren finkapenean zer nolako garrantzia duten. Askoren aburuz, gainera, gaur egun, komunikabideek arlo horretan irakaskuntzari aurrea hartuko liokete, haurrek hizkuntza hobeki ikasten baitute telebistaz eskolaz baino. Guk ez dugu oraindik —noiz arte!— telebistarik, baina irratia bai, eta beronen eragina ez da, ez eta hurrik eman ere, hain txikia.

Eta zer garantia dugu gure irratietan ari direnak, euskarari doakionean, pertsona egokiak direla? Eskola-ikastoletako irakasleei bezala euskara ongi dakitelako agiririk inork eskatu al die inoiz? Kazetaritza-estudiorik egin al dute gehienek? Eta horretara ez bada, nola eskain dakieke lagun horien eskuetan dauden irratiei halako laguntasunik txeke zuritan gainera?

Bilboko Herri Irratiaren eskandalua

Kezka guztiok ez dira ene burutik halako beroaldiren batetan edo sortuak, Ondoegi dakit, eta zilegi bekit horrela aitortzea, Gipuzkoako irratietan badela profesional talde ederra, urte askotan zehar beren euskal eta kazetal merituak ongi frogaturik dauzkana. Ez naiz horiez ari.

Bizkaian, ordea, ba dugu —ba dago, hobeki esan— irrati bat, Elizarena, Bilbo (H)erri Irratia deritzona (nola idatz ongi ez baitakit!), askoren ustez Baserri Irratia izena egokiroago leramakeena. Eta irrati konkretu eta guztiz erreal horren aurrean, beraren euskarazko programen nolakotasun exkax eta baldresa, alde guztietatik darion baserritarkeri kutsua, euskara hiperbizkaitarra, joera antibatua eta hizlari batzuren mintzatzeko desegokitasun eta tonu harrigarria —Eguzkitza jauna honetan txapeldun— kontutan harturik, ez dugu uste, zinez esanik, hor Euskal Gobernuak, hain asmo onean, diru publikoa sartzeko aski garantia daukanik.

Ba dira irrati horretan zenbait lagun, profesional ona izateaz batera euskaraz ere ongi dakien eta dagienik, baina irrati horren euskal programazioaren arduradun nagusia den Ander Manterola jaunak —eta aspaldiko partez, gu baino zaharragoek exenplu emanik, ez dirudi bekatuaz batera bekataria bera ere salatzea hain barkaezina denik— hor diraien artean, ez du antzik ematen gauzak zuzenduko direnik. Zeren, dakigunez, eta jakin ongi dakigu, Manterola jaunak —ez dakigu ordea berez ala apezpikuaren goragotiko aginduz—, bere Irratian euskara batuan mintzatzea galerazia baitu (omen gabe) eta horrexetarako, agindu hori zintzoki bete dadin, hain zuzen ere, Derioko Eskola, Deustuko Escuela Oficial de Idiomas, Euskerazaleak, Euskerazaintza eta giro hiperbizkaitarrista horren inguruko lagunak bildu ditu bertan, morroi leialak ez baitira soilki Donosti aldetik estimatzen.

Egoera konkretu honen aurrean, berriro galdetzen dut, irrati horretan diru publikoa, hileko 1.300.000 pta inguru, emateak zer garantia du? Dakienak erantzun biezat.

Xabier Kintanak

Elkar Ikuska

Balendin Enbeita: urretxindor kumea (1)

Bizkaiko bertsolarien aitarengana jo dugu oraingoan, Bizkaiko bertsolaritzaren bizkar-hezurra den familia honetako patriarkarengana.

Bertsolarien iloba; bertsolarien semea; bertsolaria; bertsolarien aita: Abel, Joseba Andoni, Moises, Jon, Libe; bertsolarien aitita seguruenetik.

Gure historiaren zati bizia, gure nortasun atxekigaitz honen atal mitikoa.

Hau guztiau den gizona, beste edonon eskuraezina, handigurea, hanpurutsua,... goratua, erabilia, lausengatua... izango litzateke. Hemen ez.

Hemen, politikan erabiltzeko balio badu bai, bestela, hiltzen denean agian, orduan ere ez seguru.

Zorionez, ba dirudi, batekoagatik behintzat ez dela horrela gertatuko, eta Bilboko Arenalean AEK-k hiriko udalaren diru-laguntzaz antolatzen dituen bertsolari-saioetan toki bat izango duela Balendinek eta ondo merezia duen omenaldia egingo zaiola.

Hau dela eta, beregana jo dugu eta elkarrizketa luzea izan.

Luzeegi gertatzen zela ikusiz, pena eman digu parte batzu argitaratu gabe uzteak eta zati bitan banatu dugu. Oraingo lehen parte honetan; Enbeitarren dinastiari dagokiona dakarkizugu eta hurrengorako, bertsolaritzari lotuak dauden zenbait gairi buruzko (lehengo-gaurko bertsolaritza, Bizkaia-Gipuzkoa, jaio-egin, txapelketak, bertso idatziak, eta abar) Balendinen eritziak utzi ditugu.

Grabatutakoaren transkripzioa egiterakoan zalantza gogor bat izan dugu: nolako euskara erabili. ANAITASUNA, Imanol Berriatuaren borondatez, eta, idazle eta irakurleen oneritziz Euskara Batuaren bidetik abiatu zen orain dela urte asko; gure elkarrizketa bizkaieraz egina dago.

Lehen parte honen amaieran frogatu izango duzunez, Balendinen aldetik ez dago bat ere eragozpenik Euskara Batuan jartzeko, baina guri, pena ematen zigun hain euskara bizia, normalean idazterakoan erabiltzen dugun "kortse" barruan sartzea. Uste dugu, batekoagatik behintzat, ANAITASUNAren irakurleorrek, parkatuko diguzula transgresioa.

Eta beste barik, has gaitezen Enbeitatarren familiarekin.

Enbeitarrak: Jose Antonio "Txotxojeuri" (1848-1928)

ANAIT.— Nondik etorkon zure aittitteri "Txotxojeuri" ezizena

Balendin.— Hamazazpi urtekin ezkondu zan, eta ezkontza ondoan elizpera urten ebanean bere mutiko gazte-lagunak desafio bota pelotan gura badau jokatu, eta han joan zan eta partidua irabazi. Orduan, aitaginarrebak esan: ai txotxo, txotxo, andrea hartu dok ezkonduaz eta hemen itzita txotxo-mutikoakin pelotan joaz? Hi beti izango haz txotxo. Eta hil artean, "Txotxojeuri" izan zan ha.

Baina aittitte historia handietako morroia da. Hamazortzi urtegaz alargundu egin zan, gero hemeretzi urte aurretik Catalunya-ra joan eta han bost urte egon, handik etorri eta gero gure amoma Maria Renteriagaz ezkondu, biak Muxikarrak eta hogetabost urtekoak.

Herrian sei urtetan alkate izandakoa be ba da, gero karlistadan sargento primero... eskolea neuk baino gehiago etikan, bere aitak Gernikara ibiltzen ebalako lezino partikularrara, erderaz nik baino hobeto ekian eta catalan be bai. Aittitte nik neure nortasunagaz ezagutu nebanean 70 bat urte eukiko ebazan, eta nik 22 neukazala hil, 80 urtekin. Taberna-gizona zan eta bertsolari ona. Nik beragaz ikasi naben ikasi nabena.

Manuel Enbeita "Garbi-nai" (1884-1946)

ANAIT.— Zure aittitte izan zan familiako lehenengo bertsolaria ala bere aita be bertsolaria zan?

Balendin.— Bere aita testularia zan. Ba dakizu zer dan hori?

ANAIT.— Bai. Eta zure aittittek zenbat seme-alaba euki ebazan?

Balendin.— Zazpi, bi bertsolariak: nire aitte eta osaba Manuel.

Hau, aitte bera baizen bertsolari ona izan zan; lau puntukoetan aitte bera baino hobea baina ez eukan abestuteko abotsik bape eta belarria be txarra. Idazten fina, EUZKADI izparringiko euskal ataleko idazkari-zuzendari moduan egon zan, CORAZON DE MARIA-n be idatzi eban, JAUNGOIKOZALE-n be bai... EUZKO-OLERKIAK aldizkarian ere Euzkotar olerkariya agertu zan 1930ean. Ikasia zan bera. Argentinan hamalau urte egin ebazan LAURAK-BAT alkartean eta handin etorrita gero be ikusi neban aittegaz etxean bertsotan. Aittek, aurrerago beragaz plazan ibiltzen zala esaten eban, baina abotsik ez... Gure aittek eukan abotsagaz, tenor-liriko edo esaten jakonagaz ez eban altabozik behar izaten.

Kepa Enbeita "Urretxindorra" (1978-1942)

Muxikan jaioa, Usparitxa baserrian. Gure ustez, Enbeitatarren bertsolari-katearen mailarik ederrena, nolabait esateko. Bere bertsoak erraz heltzen ziren Herriaren bihotzera. Esan genezake, Bizkaiak eman duen bertsolaririk gorena izan dela. Eskolara oso gutxi joandakoa, Ariatza maisu barik gelditu bait zen, eta joan zenean ere denbora laburrerako, jasan-ezina bait zen beretzat ume euskaldunek hartzen zuten tratua: diotenatik, maisuak euskaraz egiten zuten umeei ematen zien "eraztun" famatua eskolako teilatura bota eta amaitu zuela bere eskola-denbora. 1903an ezkondu zan Ibarruriko Mañasi Goiria-gaz eta osasuna zela eta urtero joaten zen Biasteri-ra (Laguardia-Araba), Españiako gerrak ere hantxe harrapatu zuen eta 1937 arte ezin izan zuen itzuli baserrira. Heriok, 1942.eko abenduaren 11n egin zion deia, bere sorleku maitean: Usparitxa baserrian

ANAIT.— Zure aitte zelakoa zan bertsotan?

Balendin.— Hogetabost urterarte herrirako eta tabernarako bertsolaria, erreztasun eta zaletasun ikaragarrizkoa, bertso-papelak be asko idazten ebana. Baina hogetabost urte eukazala sariketa bat egon zen Algortan, giputzak eta bizkaitarren artean, Txirrita, Aizarna, eta beste batzuk, eta gure aittek atara eban lehenengo saria. Ordutik aurrera hasi izan plazan. Partiduak hartu eban beragaz, abertzale alderdiak, eta mitinetan ibiltzen zan. Euskerea eta Herria zan bere asmoa. Zera esaten eban: zer balio dau eskoi zein ezkerra izan, gizon eta abertzale ez bada; lehenengo gizon eta gero abertzale izan behar dauala euzkotar ona gura izatea gura dabenak.

ANAIT.— Eskuan daukot gaurko egutegiko orria eta, kasualidadez, zure aitten bertso ospetsu bat dator berton. Zelan eta non kantatu eban bertso hau?

Balendin.— Oñatin. Mitin bi egozan, abertzaleen eta karlisten mitinak, ehun metroren diferentzian, eta, karlisten alderditik abade gazte bi etorri ziran abertzaleen mitina egoan lekura eta Viva España didarka hasi ziran. Gure aitte eta Etxaun (aittegaz sarri ibiltzen zan Gipuzkoako bertsolari bat) egozan bertsolari moduan eta itxaron, honeri neuk erantzungo deutset eta esanaz Etxauneri, dio hau:

VIVA ESPAÑA diarka dagoz

neuk bere VIVA dirautsat

gorrotorikan ez daualako

nigandik España-rentzat.

Katolikuak jakin dagigun

zer dinon goiko Juezak:

besteen gauzak bakean itzita

zaindu berea bakotxak.

Haugaitik VIVA dinot berriz be

izan bedi España-rentzat,

baita be dinot GORA EUZKADI

geurea da-ta geuretzat.

Honetan aittek txispa ikaragarria eukan eta egikera berezia, horregaitik urretxindorraren ezizena: esan leike hegaz egin behar ebala. Azkana egitean hatzamarra jasoten eban eta bertsoa amaitu orduko hasten jakon herria txaloka.

ANAIT.— Zuen aitten datuen bila nabilela zera irakurri dot: "el centro Laurak-Bat tomó la iniciativa de rendir un homenaje a Embeita, a quien los habitantes de su pueblo habían hecho objeto de merecida glorificación cívica. El centro Laurak-Bat y otras asociaciones adhendas a la iniciativa tuvieron en consideración la humildad de Enbeita, su oficio de labrador y su numerosa prole, y decidieron regalarle por suscripción el caserío en que vivió"

Balendin.— Ez eutsen emon. Emon gura izan eutsen baina horren ugazabak (naparra zan, Iturria, 364 propiedade eukazana) ez eban gura saldu ezer, heurentzako deskreditua zala-ta. Semeak, PNV-tik Elizondo-ko alkatea zanak, gura izan eban baina amak agintzen eban lez... Buenos Aires-en, gaur be, gure aitteri erregala egin eutsela ipintzen dau, baina ez, dirua emon eutsen, 10.000 pezeta, orduan diru handia. Anaia bizi gaur han, errentadore moduan. Baserri hori lehenago torrea izan zan, baina jausi egin zan orain dala 350 urte eta etxea Enbeitatarrak egin eben: ordutik hona ez da Enbeitatarren abizenik aldatu.

ANAIT.— Bertsolaritzaren historiari buruzko liburuetan sarri aitatzen da, atalen artean URRETXINDORRA-TXIRRITA denbora, baina zuen aitte eta Txirrita berdinak ziran bertso-egikeran?

Balendin.— Ez, oso diferenteak. Txirrita ona zan, ez dot uste gaur Gipuzkoan dagozen bertsolarietan haren hainakorik dagonik. Herrikoa zan, tabernakoa, sagardategikoa, esaten dan romantiko horretarikoa. Gure aitten jokera beste bat zan, herriagaitik, aberriagaitik, euskereagaitik, alkartasunagaitik egiten ebana, beti garbira joten. Bertsoa tabernatik plazara atara eta ardau-usaina kendu eutsona gure aitte izan zan, eta hurrengoa Baserri. Behin, Baserrigaz bertsotan egin eta zera esan eustan Zarautzen gazte bat ikusi dot eta harexek uste dot bertsotan ondo egingo dauala. Gure aittek emon eutsola bidea bertsoa tabernatik plazara atarateko esaten dau Basarrik.

ANAIT.— Olerkaria be ba zan, ez da?

Balendin.— Bai, olerki-sariketak lau lekutan atara eban, GURE HERRIA-n, Durangon, Baztanen... Gure aitak Don Juan Arrospide-ri zor eutson asko. Honek, 50 urte egin ebazan Muxikan osalari. Sabin-en laguna zan eta alkarregaz jarri eben lehengoz ikurrina Sukarrietan.

Gure aitten bertsolari-klaserik ez dot euki neuk ikusi. Gaurregun bertsolariak ba dagoz, aitte zan besteko bertsolariak ba dagoz Bizkaian berton (Gipuzkoan baino hobeak gaurregun), Lopategi, semea (Jon), Amuriza... baina aittek eukan ha...

Balendin Enbeita

Hona hemen gure protagonista. Noizbait hasi behar ginen beragaz eta hau da bere txanda. Elkarrizketa luzeegia geratzeko hau emateko aukera galdu nahi; azkenean, irakurtzen ari zaren horrek esango duzu merezi zuenentz... ni behintzat, baietzean nago.

Balendin be, Usparitxan jaioa dogu, 1906an. Hauexek izan dira bere ikasketak:

Balendin.— Eskolara sei urtegaz hasi nintzan, Oka-ra, Pedro Ojanguren abadearen Euzko-Eskolan, gehiena euskeraz izaten zan. Urte bi egin eta gero etxera. Etxean, aitagaz, hortik eta hemetik... 16 urtekin ebanisteria batean hasi nintzan lanean eta gero Bilbora; han, lanetik urtetarakoan Artes y Oficios-etara joaten nintzan eta han ikasi naben eskola apur bat. Bertsotan? Aittittegaz ikasi naben. Esan duetsutan moduan, gure aittitte taberna-gizona zan, eta han hasi nintzen abestuten 13-14 urtegaz. Tabernatik aparte nire lehenengo urtenaldia Eibarren izan zan, 18 urtegaz, gero, aittegaz eta Esteban Uriarte Arratiarragaz hor ibiltzen ginan, mitinetan eta, musika luzean, zazpi, zortzi, bederatzi puntuan. 23 urte neukazala sariketa bat egon zan Mungian, Bizkaiko Txapelketa lez: Uriarte, Gondra, Kastrejana, Algortako "Mario Lanza", Bartolo, Mungiako bat, eta lehenengo saria neuk atara naben. Hurrengo urtean, Algortan, beste sariketa bat egon zan eta orduan be neuk atara naben lehenengoa. Baina gero gerrak, espetxeak, hau eta besteak etorri ziran eta ia 40 urtean ixilik. Ondoren, txapelketak sortu baino lehenago Arantzazun hasi ginan (han ezagutu naben Mikel Zarate). Handik behingoan, R.M. Azkue-n omenaldia izan zan Bilbon, Coliseo Albian, eta Alfonso Irigoien-ek (Bizkaiko bertsolariak asko zor deutsoe Alfonso-ri; hau eta Nazario Oleaga hasi ziran hemen) eta horrek eroan nenduen horra. Hiru bertso abestu nebazan eta batean holan amaitu naben: euskera behar bagendu ogi zuria jateko, handi ta txiki, zahar eta gazte, danak leukee ikasiko, eta danari jausi jaken grazian. Hori 1955ean izan zan, eta A. Irigoien-ek txapelketa bat sortu behar dogu esan eban, eta 1958an egin zan Bilboko Arenalean Bizkaiko Lehenengo Txapelketea. 1959an barriz egin zan eta han be, aurreragoko urtean lez, neu gelditu nintzan lehenengo.

Idatzi ere, asko idatzitakoa da Balendin. Bere bertsoak euskal aldizkari gehienetan zehar aurki daitezke: EUZKADI, JAUNGOIKO-ZALE, JESUS-EN BIOTZAREN DEYA, ZERUKO ARGIA, ARANTZAZU, KARMENGO AMAREN EGUTEGIA, ARANTZAZUKO EGUTEGIA, GOIZ ARGI, KARMEL, EUSKERA, OLERTI, TXISTULARI, PRINCIPE DE VIANA. ANAITASUNA-n ere bai. Gure aldizkari asko aldatu dela dio eta orain ere irakurtzen duela, harpideduna bait da. Ez du artikulorik idatzi, beti bertsoak. Behin, antzerki-lan bat ere egin zuen JESUS'EN BIZITZA izenekoa...

Balendin.— Hori bertsotan hasi baino lehenagokoa da. Muxika-n, Gorozika-n, Mendata-n, Berrittu-n, Ibarruri-n eta emon gendun. Bertsoz da dana.

Bertso-papelak be egin nituan, bi, solteru nintzala. Orduan, hemen, Astelarre-ko misiolari batzuk egozan, eta dantza agarrauan egitea pekatu zala, ezin leitekela egin... hortik urten eta erromeria, mutilak dantzarako neskai oratu eta neskak iges, baina handik hiru-lau aste barru atzera lehen lez. Nik honen gainean atara nituan kanta-papelak, baina gure aitte katolikotasunean eta erlijioan gogorra zan, ikaragarria, eta apurtu egin eustazan.

ANAIT.— Kantaten dozu orain?

Balendin.— Bai, oraindino ibiltzen gara.

ANAIT.— Gogoz?

Balendin.— Gogorik ez bagenuke ez gintzakez joango. Oraintsurengo Gipuzkoara joaten gara. Mattin-en hileetari be egon gara, Xalbadorenetan be bai. Iparraldera hainbat joan-etorri egin dogu, gero, bertako bertsolariak be ezagunak doguz, gazteak Alkat, Mendiburu eta... nahiko onak dira, batez be Lapurdiko Xanpun, datorren urtean omenaldua izango dana. Jatorra da Xanpun.

Bertsolari-eskola

Balendin-engaino, Enbeitatarren bertsolari-katearen mailak bana-banaka datoz, baina hemen biderkatu egiten da lau, bost, sei edo batek daki zenbat adarretan, eta hau, Balendinek sortutako beste ekintza baten bitartez: Bertsolari-Eskola.

Balendin.— Bizkaiko Bigarren Txapelketea egin zanean 1959an neu bakarrik nintzan Ariatzan bertsolari, besterik ez zan ikusten. Abestuten eta antxinako bertso zaharrak bai, horretarako berezko zaletasun ikaragarria egon da beti. Zapatu guztietan biltzen ginan eta hurrengorako gai bat jarri, eta bakotxak lau bertso atara. Gero alkarregaz bertsotan, temak ipinita. Idazkari eta guzti ibiltzen ginan: Pedro Mari Aldana, honek, behar bada, gordeta eukiko dau hori dana. Ariatzako Fuenterrabia tabernan izaten zan, eta honexek etorten ginanak: neure seme Abel eta Jon, Deunoro Sardui, Pedro Ortuzar "Iturri", Jon Lopategi, Lumo-ko Basabe, Ireneo Ajuria, J.M. Sardui eta ni.

Gaurregun, Sarduitarrak eta Enbeitatarrak batzen gara, astero, Lamikiz-en.

Jon Enbeita

ANAIT.— Jon, eskola horren ondorioa da?

Balendin.— Bai, Jon hor hasi zan eta 9 urtegaz Zarautz-eko frontoian, Baserri, Uztapide eta nigaz abestu eban.

ANAIT.— Azken txapelketan bigarren urtetea sorpresa izan zan gehienentzat. Zuentzat?

Balendin.— Bertsolarien artean keja asko egon zan. Goiko bertsolariak ez eben gura txapelketarik, horregaitik ez ziran joan asko. Batzuk beti ebizen hegaletan. Guk ba genkien Jon-ek zelan egiten eban bertsotan. J.M. Iriondo-k txapelketara neu gura izan naben eroan, baina nik urte asko daukotazala orain eta parkatzeko esan neutson eta nire lekuan zergaitik ez eban ipintzen neure semea. Iriondok eta beste bertsolariak be ba ekien zelan egiten eban bertsotan Jon-ek, Mallabi-n eta Añorga-n lehenengo saria atara ebalako.

Orduan, Lamikiz-en, jo ta jo ta jo ibiltzen ginan bariku guztietan. Ez gendun uste bigarren geratuko zanik baina papel ona egingo ebala bai. Arrasate-n ondo egon zan eta Gernika-n gora urten eban, batez be lau oinak emonda hori abestu ebanean:

Mitinetan ba dabil

hamaika berritsu

usterik Herri dana

dagoela itsu.

Konturatu daitezen

hau nere abisu:

Herria bera dela

Herriaren maisu.

Ez semea delako, baina, lau oinak jarrita horreri irabaztekorik gitxi dago.

ANAIT.— Bigarrena izateari ondo deritzazu?

Balendin.— Alde handirik ez egoan baina ondo egon zan. Amuriza-k merezi eban. Nik danak ikusi nebazan eta Amuriza lehenengotik azkaneraino zelan joan zan, astiro eta seguru; gainera jakin be asko dakien morroia da bertso-arazoan.

ANAIT.— Zuen aittitte Juan Antonio-tik Jon-eraino, bertsolari-katea bat dago, danok zaree Enbeitatarrak, baina bertsoak egiteko tankera berbera da?

Balendin.— Antzekoa. Niri aitten bertso-jokerakoa nazala esaten deustee, baina seme gazteena, Jon, nik uste dot arrazoiak emoten bere aittitten tankera berdinekoa dala, esakun zaharrak bertsotan botaten eta horretara.

Euskerea

ANAIT.— Balendin, zuek Enbeitatarrok garbizaleen famea dozue. Zer deritzazu gaurko euskereari?

Balendin.— Hara, lehengo egunean Bilbon egon nintzan batzukin eta esan neutsen, begitu: ni ez nago H-ren kontra ez euskera batuaren kontra. Euskera herrikoia bakotxaren herriko euskerea ez da sekula galduko, Arratian Arratiakoa eta Muxikan Muxikakoa, baina guk, bien bitartean egin behar doguna zera da, herri osoak adituteko eran idatzi, Euskal Herri osoak aditu daiala zer idazten dan, ze, Zuberotar batek heuren erara idazten badau gu ulertu ezinik gagoz hemen. Euskera batua, errez adituteko eran egin behar da.

Nik, ANAITASUNA, ZERUKO ARGIA, KARMEL, PRINCIPE DE VIANA eta... hartzen dotaz. Beste bat be bai, erdera hutsean, Sakramentinoak bidaltzen deustena; lehengoan egon nintzan heurekin, elizara eroan nenduen bertsotan Balendin Berriotxoa-n egunean, eta esan neutsen: zuek niri botaten deustazuen aldizkari hori dana dago erderaz, euskeraz ezin dozue egin ala?, orain zatozee niri bertsoak eskatzen, hau eta bestea, bertsoak entzun, txaloak jo eta gero zera egiteko...

Nik be, idazterakoan, herri eta oihu eta gogoratzen jatazanak H-gaz imintzen dotaz.

Ikusten dugunez, Balendin euskera-kontutan intransigentea da baina erdaraz egiten dutenekin, ez beste inorekin.

Hau idazten gauden momentuan ez dakigu oraindik noiz izango den omenaldia, baina Maiatza aipatzen da hilabete egoki bezala. Hala balitz, elkarrizketaren bigarren zatia argitaratu baino lehen izango litzateke seguruenetik. Hori dela eta, aurre-omenaldi moduan, Balendinek, Donostiako Astoria teatroan 1974.eko Otsailaren 3an egin zioten omenaldian botatako agurragaz amaituko dugu:

I

Bertsolarien garaitza dala

dirudi gaurko batzarrak

halan dinoe heldu jakuzan

telegramaren izparrak

gaur Donostian ikusten ditut

haraitzen zazpi adarrak

bertso-kantuan pozez jolasten

bere orri ta ezkurrak.

Bidasoz handik Benaparrakin

Zubero Lapurditarrak

urez hemendik Bizkai Gipuzko

Arabar eta Naparrak

bertsolari bat omendu guran

heldu diran euzkotarrak

hainbestekorik ez zun merezi

kantuna dagon txindorrak

guzti haugatik anai t'arreboi

danoi bihotzez eskarrak.

II

Udaberriak berbizten ditu

mendi baso ta zelaiak

zoragarrizko txirolirotan

kantari jarri txoriak

bertsolariak alaitzen dituz

egizko euskaldun guztiak

nagirik bage abestu daigun

haundiak eta txikiak

gaztetxoari emon eskua

baztertu handikeriak

beste gauzarik ez du eskatzen

euskera maitagarriak

lur maite honek emon daiazan

biharko frutu barriak

erein daiguzan gure garaitzan

hartuko duten haziak

geroan ere abestu daian

euskaldun bertsolariak.

III

Omenaldi hau eratu zan

txindor kumearentzako

baina larregi erizten dautsat

txori txiki batentzako

herri batentzak jaio gerala

bagenduke sinistuko

neure eritzian omenaldirik

ez genduke eskatuko

goiko ta beko jaio bagera

herri baten onerako

hori eginaz eginbehar bat

baino ez dogu beteko

omenaldi hau izango al da

danon batasunerako

euskera zabalduteko

bertsolariak gehitzeko

mikokeriak kentzeko

hori eginaz Euskal Herriak

asko du irabaziko

gehiago gabe agur danori

berriz be eskerrik asko.

J.R. Bilbao

Editoriala

Euskara ikasteko eskubidea?

Azken bolada honetako eztabaida politiko garrantzizko bat euskararen inguruan ibili da. Eskubideen arazo bat balitz legez planteatu da, galdera honen bidez: "Espainiako poliziek ba ote dute euskara ikasteko eskubiderik?".

Galdera gaizki eginda dagoelakoan gaude, problema horrela ez baitzen agertu. Izatez, konbibentzia arazo bat agertu zen, egun osoan zehar poliziekin batera hizkuntza bat ikastearena.

Zeren ez baitugu ahantzi behar, herri honetan jende asko polizien beldur dela, arrazoi askorengatik. Eta pertsona batzu beldur direnean, zerbaitegatik izango da, agian.

Baina Espainiako prentsa ez da horretaz arduratu. Datu hori soziologikoki aztertu beharrean, euskaldunok arrazista eta faszista garela berresateko aukera, pozik erabili du. Ezin dezakete ezer onik aipatu Euskal Herriari buruz, edo zehatzago esateko, beti modu txarrean aipatu behar dute Herri hau.

Oso analisi merkea egin dute ordea. Ikasleen jarrera garbiaren aurrean ez dute minutu bat ere galdu, jarrera horren zergatikoa ulertzeko. Soziologoek bestela pentsatzen dutelakoan gaude.

Eta alderdi politikoen jarreraz, zer esan. Hauk ere, sakonera joan ordez itxurak egitean pasatu dute denbora: poliziak langile diskriminatuak direla, gure eskubide berberak dituztela, eta abar. Burutik ere ez zaie pasatu egin, ikasleengana joatea eta zergatik egiten duten hori ulertzen saiatzea. Jakin bezate, ikusi nahi ez duena baino itsu handiagorik ez dagoela. Ezkerreko alderdi abertzale batzu baino ez dira ikasleen jarreraz jabetu.

Eta ikasleen jarrera zein izan da. Nola analisatu dute arazoa?

Hara! Ikasleek probokaziotzat hartu dute polizien jarrera. Eta lagunak aukeratzeko eskubidea defenditu dute. Ez bide dira polizien lagunak. Eta, dirudienez, Euskal Herriko jende askok ez du polizien lagun izan nahi. Arrazoi onak edukiko dituzte, seguruen.

Gure eritziz, euskararen indartzea euskara herri-burrukaren atal bat den neurritik eta bidetik etorriko da. Ez da ahantzi behar, bestalde, bestelako herri-burruka erreibindikatiboetan dauden berberak direla euskararen alde gogorren dihardutenak.

Hori ere beste datu soziologiko bat da, HABEko agintariek kontutan hartu beharko luketena, beren egintzaren iparra galdu nahi ez badute behintzat.

Eta HABE aipatu dugularik, on litzateke AEK herri-mugimenduari egiten dion konpetentziari buruzko gogoeta egitea, bide batez Eusko Gobernuari galdera orokor hau egiten diogularik: Zein da Gobernuaren asmoa, orain arte Euskal Herriko nortasunaren eta hizkuntzaren alde lan egin duten herri-mogimenduak indartzea eta horiei azpiegitura egokia ematen laguntzea ala Gobernuan dagoen Alderdiak kontrolatzen ez dituen mogimendu horik itotzea, ondoren ongi kontrolaturik dituzten antzeko erakundeak (herri-mugimenduak, ote?) sortzeko? Galdera hor dago airean aspaldidanik. Ikastoletan, AEK erakundean, euskal aldizkarietan,... behin baino gehiagotan entzuna dugu. Erantzun argirik eman ez diguna, Gobernua bera da.

Erredakzioa

Dossierra

Bernardo Atxaga, Federiko Krutwig, Maripi Solbes, Alfontso Irigoien, Joxe Azurmendi, Jon Kortazar eta Gotzon Garate ditugu ale honetako dossierrean partaide eta ikaskide. Izenak irakurrita gaia ere susma daitekeelakotan gaude: "Euskal Literatura", noski, baina ikuspegi ezberdinak erakarri ditugu ANAITASUNAra. Lehenengo laurak: Bernardo Atxaga, Federiko Krutwig, Maripi Solbes eta Alfonso Irigoien mahai inguruan baturik dira eta "Euskal Literatura" izan zuten mintzagai Eibarko batzaldian. Euskal Idazlearen konpromezuaz aritu izan da Joxe Azurmendi Euskal Idazleen dogmak, mugak eta ilusioak artikulu mardul horretan besarkatuz.

Lauaxeta du aztergai Jon Kortazar Mundakar ikerzaleak. "Garbizaletasunetik Sinbolismora" jarri dio izenpuru bere artikuluxkari. "Arrats beran", "Bide Barrijak", sinbolismorako bideak, "Romancero Gitano" horrekin Lauaxetaren lanak, metrika eta abar atertzen ditu Jonek. Gotzon Garaten gaia "Jon Andoni Irazusta eta Euskalerriko Elaberri Errealista" duzue. Errealismoaren kontzeptua azalduz, Errealismoaren ezaugarriak, Euskal errealismoaren atzerapena eta abar erakusten digu bere monografian zehar.

J.I. Basterretxea

"Euskal Literatura"-ri buruzko mahai-ingurua. Bernardo Atxaga, Federiko Krutwig, Maripi Solbes eta Alfontso Irigoien

Eibarren, herriko Euskal Eskolak burutu izan duen "Kultura Hila"ren zehar, besteak beste, "EUSKAL LITERATURA" izenburu zeraman hitzaldi bat ospatu zen, B. Atxaga, Federico Krutwig, Maripi Solbes, eta Alfontso Irigoien tartean zirelarik. Eibarko AEK-k, euskal kulturarekiko desioa, nahia, burukomina edo irtera gabeko tristezia asetzeko hitzaldi honen xede gisa planteiatu zuena zera izan zen: Euskal Literaturarik badago? Non? Zer da?

Hizlariek, orri hauetan zehar azaltzen diren "Konfesio-eritziak" azaldatu zituzten. Eta tristeziak dirau...

"Gose zaudena: nork asetuko?

bidea diote erakutsiko."

"Bakarka ezin da, fusilak ala kateak." (B. Brecht)

Bejondeizuela!

***

Moderatzailea: Federiko, Euskal Literaturaren laburpen xamur bat egin ezazu. Zein bide jarraitu izan du Euskal Literatura diotsogun honek?

 F. Krutwig: Europa guzian burjesiak sortzen zuen erreformaren bidez, herri guzietan Bibliaren itzulpena egin izan da, batez ere Testamendu Berriarena; Euskal Herrian badugu Testamendu Berriaren itzulpen on bat, Leizarragak egina. Beste herrietan ere, literatur hizkuntza Bibliaren itzulpenaz bultzatu izan da, Alemanian bezela, protestante batek itzuli zuenean. Beraz, bere hastapenetan hain gaizki ez zegoen literatur bat pikutara joan zen, eta pikutara joan zen zeren eta momentu batean etortzen baita kontrarreforma, eta zuek dakizuen bezala kontrarreformak hemen, Euskal Herrian, eragin handia eduki zuen. Beraz, orduan, euskal apezek, euskal Literaturaren izpiritua zabaldu zuten protestanteen kontra, eta hor datoz Aranburu, Arginarats eta azkenik Axular. Ikusten duzuen bezela ez naiz ongi mintzatzen euskal kontrarreformista hoien alde. Hala ere, euskal kontrarreformista hoiek gauza bat egin zuten ona: euskara hizkuntza literario bat prestatu zuten, eta Euskal Herrian badugu orain beraz, literatur prosa bat, haren irakurketa masokista izan behar delarik ere askotan, baina hizkuntza ikasteko eta bertze gauza batzutara gauzatzeko prestatu zuten Hizkuntza eratu egin zuten. Eta hemen Axular dugu.

 Bitartean, hegoaldean, hemen jesuitak nagusi baitziren, ez zen ezer gertatu; garai honetan Euskal Literatura Lapurdiko hizkuntza izan da. Azkenik, gipuzkoarrak etortzen dira hemen, (Kardaberaz, Mendiburu). Baina Europan zehar, Erromantizismoaren eraginez herriko hizkuntzak pizten dihoazen bitartean, hemen ez zen gauza handirik gertatu.

 Momentu honetan, posible da Euskal Herrian "elite" batetaz mintzatzea, batzuentzat hau oso txarra da, baina neretzat zerbait estudiatzen duen pertsona "elite" da, bertzeei zerbait erraiteko baitu. Egiazko idazle bat izateko, "eliteko" izpiritua eduki behar baitu. Nik beti, "kultura herriaren mailaraino jeitsi behar dela herria gorezteko" diotenean, zera aipatu izan dut: Kultura herriaren goratzekotz dela, ez herriaren mailaraino jeisteko.

 Gerorago, euskal abertzaleak datoz. Hauek ere dudarik gabe "aberchaleak" ziren, ez baitzekiten euskara, eta honela orduan teoria razista bat egin zuten, erraiten Euskal Herria arrazaren bitartez determinatzen zela, eta denok dakigu nola nazionalismoak kultur taldeak direla.

 Gauzak aldatzen dira, egiazko euskal literatura hasten da. Hala ere, jakin behar dugu mundu guzian, literatur hizkuntza bat presa literarioan funtsatzen dela. Badira bertsoak, baina hauek beti lehen epokako gauzak dira, toki guzietan egin izan dira.

 Euskal Herrian apezak ez dira egiazko kultur goi-mailako pertsonak. Euskal Literaturan gauza batzuk falta dira, ez dugu modelu estetiko bat, gauza bat idazteko mundu guzian tradizione baten bidea eratu izan da, hau ez dugu hemen, beti kanpotik hartu izan da. Bestalde, euskaldunek munduan gertatu diren gauza guziak ignoratu egin dituzte. Aldi hontako Euskal Literatura hartzen baduzu, pentsa dezakezu Marten edo Jupiterren izpiratu zirela. Beste herrietan, nazionalismo bat sortzen denean, beti hizkuntza nazionala goraipatzen da, Hungrian eta Rumanian gerta ohi den bezela. Halaz ere, Euskal herrian ez da holakorik gertatu, beti erderaz mintzatu izan da. Euskal abertzaleek ez dute sekula interesik eduki euskal literaturaz.

 Euskal Literatura badirudi beti izan dela, beti "tonto" bezela gera zedin gauza bat. Zorionez gauzak aldatzen joan dira, badirudi aldakuntza bat sortu dela. Baina nik ikusten dut arrisku bat ere. Beno hontaz gero mintzatuko naiz. Euskal herrian frankismoaren geroztiko kultura maila oso apala da, eta hain apaldu da, non egiazko goratzeko esfortzu handi-handiak egin behar liratekela.

 Alfontso Irigoien: Nik ere zerbait adierazi nahi nuke E. Literaturaren jatorriaz. Egia esan, Krutwigek ondo esan duen bezela Ifarraldeko Literatura historian zehar XVI mendetik hasita nagusia izan da. Jakina hori bere garaian kokatu behar da, bereiziki eleizaren mendean baitago. Baina edozein modutan ere, Ifarraldean mugimendu sendoagoa dago, Hegoaldean Franco hil geroztik handiagoa izatera iritsi delarik ere. Baina jakina, kontrarreformaren garaian hegoaldeko apezpikuak esan zuten dotrina euskaraz egin behar zela, inork ez baitzuen erderaz ulertzen. Baina gauza batez ohartua nago: Hemengo dotrina hori beti erderaz egiten dute eta gero euskaratu, itzuli, linguistika aldetik interesgarria izan daiteke baina azken finean ere, itzulpen bat da. Honetan, beti Mogel aipatu izan da eta betiko topikoetan erori, zeren eta "Peru Abarca" literatu diglosikoa baita!, eta guk ez dugu ahaztu behar diglosian bizi izan garela eta bizi garela. Aspalditik datorkigun gauza bat da. Narrazioren bat badago, erderaz dago, eta literatura narrazioa ez bada, zer arraio da? Noski "Peru Abarca"ri asko zor diogu, eta ez dugu sekulan ere ahaztu behar egoera diglosikoa zenik.

Egia esateko, garai honetan ez dago egiazko euskal literaturarik, egoera diglosikoan oinarritzen baitzen egiten zen guzia.

Arana Goirik ere sorturiko korronteak eman zituen bere fruituak. Baina mugimendu hontan beste problema bat zegoen gerla geroztik gainditu ez dena: purismoa, ezjakintasunean oinarritua, hizkuntza ideal bat bezala planteiatua.

Honekin loturik dagoen gauza bat bururatzen zait: Euskaltzaindiak Arantzazuko bilera baino askozaz lehenago agiri bat atera zuela, purismoaren aurkakoa berau. Honetaz gaur egun ez da hitzegiten, baina zera azpimarratu behar dut: gaur egun "h"aren arazoaz sortu izan diren iskanbila guztiak baino askoz gogorragoa izan zela, ikaragarrizko amorruak sortu izan ziren orduan. Baina nola gero borroka "atxistikoa" etorri zen, arazo hau pixka bat baztertua ikusi zen, eta orduan "h"aren kontra zeuden batzuk ahaztu ziren asunto hortaz eta ahora etortzen zitzaizkien hitz guztiak erabiliaz idazten hasi ziren, honela ba, "de facto" ontzat hartu zuten Euskaltzaindiaren erabakia.

Gerla ondoren literaturari bideak nolabait irekitzea posible izan zen noski, hizkuntzaz ari naiz, eta hor zegoen adibidez Zeruko Argian idazten zutenak, nahiz eta hain "zerutarrak" izan ez.

Bestaldetik, poesian esan dezagun nahiko ongi gabiltzala, zeren eta joera guztikoak baitaude, nahiz eta batzuk beste batzukin hain ondo etorri ez arren, hor gustoak egoten baitira. Gaur egun kontuan hartu behar baita nire garaiko "ismo" haiek ez daudela eta era guzietara idazten dela.

Prosari bagagozkio, errekonozitu behar da gaur egun ez dagoela ugaritasunik, eta nobela sariak orain sariak hartu barik gelditzen dira. Jakina, prosaz idazteko lana egin behar da... ondo tramatu... Hau gainditzen badugu, gure literaturarekiko normalizaziorantzako bidea bilatuko dugu, baina jakina, nobelan hitzegin behar duten pertsonai guztiak euskaraz hitzegin beharko dute, nahiz eta errealitatean horrela ez gertatu.

Badugu, ba, nolabaiteko literatura, baina oraindik gainditu beharra dagukagu. Bereziki orain, zeren eta euskara salbatuko bada, euskal literatura bat behar da! Hau da: literaturarik gabe, ez dago inongo euskararik salbatzerik!

Moderatzailea: Bernardo: zuri dagokizu

 Bernardo Atxaga: Barkatuko didazue nerea irakurtzen badut, zeren aspaldi hontan ideiak nahiko suelto baitarabilzkit buru alde hortan. Orduan hemengoa lotzea denez, lotzeko sistimarik egokiena idaztea da.

Zuek denok ondo dakizuenez, hitzegiterakoan nahiz eskribitzerakoan ere, askotan hasiera ematea izaten da zailena. Isiltasuna egoera goxoa zaigu nolabait. Esango nuke sabel edo altxo baten modukoa. Eta beraz, ene eritzirako, bortxa bat da, eta bortxa baten medioz sortzen da hitza. Bortxa baten bitartez munduratzen.

Horratik, hizketaratzeak bere minak dituelakoz, nereak ez diren esan batzukin hasiko dut ene jardunaldia. Eta hori baino lehen hona hemen ene gaurko jardun honen itzulia. Izango litzateke: "GAURKO EUSKAL ESKRITOREAK EDO LENGOAI LITERARIOA". Bai, gaur ideia batzuk azaldu nahi dizkizuet euskal eskritoreak, azken aldi hontako euskal eskritoreak darabilzkiten lengoai literarioari buruz.

Ume txiki batek bezela, kantu zahar batetan pairatu izan ditut ene begiak. Zehatzago mintzatzearren, Azkuek Markina aldean bildutako ipuin bat hartu dut aintzakotzat; arestian aipatzen diren "nola hasi", "nondik hasi" prolema hoiek sor ez daitezen seguru asko. Formulak, ipuin tradizional hoien azpiko formulak, ugariak dira. Euskarazko ipuin asko, esate baterako, honela hasten da: "Aspaldi batean...", "bazen behin...", "Munduan beste asko bezela...". Edo bestela "Behin batean, Jesukristo gure jauna lurretik zebilela..." Gazteleraz: "erase una vez...", "había una vez...".

Jasotako "Errege tajua" deitzen den ipuinak dauka formula ederrena, ikusi izan dudan formularik ederrenetaikoa. Eta dio: "Oso aspaldi, desiatzeak artean edozertarako baliatzen zuen denbora hartan...". Eta jarraitzen du, baina beno, esanahia azken baten zera da: gaur egun ere desiatzea alferrikakoa dela, joanak zaizkigula urre eta zilarrezko egunak. Litzakeena da, ba, euskal literaturari buruz hitzegiterakoan holako formula askok, paradisu galduaren aztarnak ekartzen dizkigute. Baina nik, gure eskritoreen lengoai literarioaz hitzegiten hasteko aukeratu izan dudan formulak, baita ere, paradisu galdu bateaz mintzatzen da. Eta zer xehetasun zituen aspaldiko formula harek paradisu izateko? Hain zuzen hau dio: "Aintzina, belar, txori, abere eta piztiak heuren berbetea ahaztu baino lehenxeago, errege bat bizi zan." Urre eta zilarrezko denbora haietan beraz, guk geu ez ezezik, den denok, lengoai bat genuen. Eta jakina, elkar ulertzen genuen denok. Esan dena da, gizona naturalezarekin bat eginda bizi zela. Formula hori irakurri bezain azkar, ideia horren zabaltasunaz ohartu nintzen. Hori ez da bakarrik Markinakoa, nik entzuna bainuen nere amaren ahotik formula horrekin lotuta dagoen historio bat: "Ba doiaz bi erromes Santiagoko bidean, eta derrepente bi bidekin aurkitzen dira, eta orduan eztakite zein bide hartu, eta erromes batek galdetzen dio beleari: Zein da Santiagorako bidea?, eta beleak erantzuten: "Ua! Ua! Ua! Gero beste erromesak esaten dio: Zer esan dik?; eta besteak erantzun: "Ba, hau eztela, beste hura dela". Eta besteak orduan: "Eskerrak hik belearen erdera ezagutzen huala, bestela ez ginuazen ailegatuko!".

Orduan, kontuan hartu bi erromez hoietariko batek ez zuela belearen erdara ulertzen. Eta hara hor non ateratzen den liburu bat; nere ustez zoragarria: Joxe Arratibelek, Ataungo aitton bati jasotako ipuin bilduma bat. Liburu horrek bere 159gn. orrialdean hau dio: "Gauz guziak zekiten hizketan, belarrak, zuhaitzak... Animaliak ere bai. Bakar bakarrik borondiak ez omen zekien. Orduan beste gauza guziak bildu ziren borondiari hizketan erakutsi gelditu ziren. Horregatik, geroztik, gauza hauek denak ez dute hizketan egiten.

Kontua da, nik, gure egoeraren metafora bat ikusten dudala ipuin horretan. Madarikazio baten bitartez heuren berbetia ahaztu egiten duten txori, belar eta abere hoietan. Madarikazio hori ez ote da gugana iritsi? Ez ote gaude gu ere fatalitate horren azpian? Olatuak ez ote gaitu harrapatuko? Belar, abere, eta pizteak pairatutako madarikazio berbera ez ote dugu?

Gure gizartean ezer bada konstantea hizkuntza galtzearen beldur hori da. Fatalitate horren presentzia. Esaera batek erabakitzen du arazo hori dena. Bertsolariek, (eta Arestik berak) nonnahi erabiltzen duten errekurtso bat: "euskara ez da galduko ni bizi naizen artean". Inork ez dit ukatuko hitz hoiek izkutatzen duten desesperantza. Moby Dick-en aurka doan kapitainak bale harekin duen borrokan zerbait antzerako aipatzen du. Baina hori ez da huskeria! Bizitza hain da denbora gutxi!, zein patetikoa den hain tamaina handiko bale bati arma txiki baten fatalitatea kontrajartzea!

"Euskarak, poker partida honetan, diru guzia galduta, erlojua galduta..."

Egoera honek, (eta jakina, hizkuntza galtzearen datu objetibuak ez ezik ere sikologikoak sartzen dira) errealitatea eta beldurraren eragina azaldatzen du. Egoera horrek gaurko eskritoreen lengoai literarioa ziharo kutsatzen du. Jakina, lengoai literarioa hizkuntza da neurri handi batetan Mallarme poetak lehengo mendearen bukaeran esan zuen: "poesia ez da idearekin egiten, hitzekin egiten da poesia". Oraindik ere badira Euskal Herrian poesia ideia baten arabera egin behar dela pentsatzen dutenak. Dena dela ere, nik uste dut, eta esperientzia pixkabat duenak ere badaki, ideiak ez dutela ematen ezta folio erdi bat baino gehiago betetzeko ere. Hitzekin egiten da.

Baina dena dela ere esan behar bada ere lengoai literarioak hizkuntzari zor diola bere izatea, ez da bakarrik hizkuntza ere. Skeinerrek dioenez, Literatura lengoaia litzateke baina erabilkera berezi baten ondorioz. lortzen den lengoaia.

Orduan kontua zera da: hizkuntza galtzearen beldur horretan gure egoeraren metafora bat ikusten dudala. Literatura ez dira ideiak, lengoaia da, ideiekin ezer ez dela izkribitzen. Eta proba ba... Azken 10 urte hauetan atera den poemagintza ahula da, zeren eta poema bat ez baita ideia bat hartu eta gero hau desarroilatu bertso librean hala dena delakoan.

Lengoaia, literarioa izan dadin badaude beste konotazio batzuk: informatiboak lengoaiaren bitartez informatu egiten du baina literarioak ez du erresponsabilitate hori, eta badu ere, bigarren maila baten gelditzen da. Bereizkuntza hontatik nik ateratzen dudana zera da: ESTILOA, literarioak estiloa du eta besteak ez. Beraz ba, lotu bi puntuak: hizkuntzaren egoera eta literaturaren lengoaia. Orduan galdera litzateke: ba ote daude besteak baino egokiagoak diren hizkuntzak? Ez da tontokeri bat, zeren eta askok eta askok galdetzen diote bere buruari ea hebraieraren gramatikan ba ote zen potentzian poetika bat eta horregatik ez Biblia bezelako liburu bat hebraieratik atera zitekeen? Orduan euskarak ba ote dauka bere barnean literatura galerazteko?

Nik garbi ikusten dut puntu bat, oso tamalgarria dena literaturarentzako. Gehienbat prosarako dena: uste dut aditzaren iraganean oztopo handi bat dagoela prosarako euskaraz. "Había llegado al puerto" euskaratzea neretzat ez dago hain garbia. Gaur egungo euskarak horren ordezko aditzik ba ote du? Euskal nobeletan ikusten dena hau da: oraina izugarri sartzen dutela eta hau adibidez, Saizarbitoriarengan sumatzen dugu, ez du iraganaren joko hori azaldatzen.

Uste dut horregatik onartu izan direla hain azkar Frantziako teori literarioak, berauek oraina erabiltzen baitute.

Bigarrena: dirudienez, hizkuntzaren egoerak Batua era berezi batean erabili izan duela. Hizkuntzaren batasuna hain ezpeziala da! Zeren eta beste herrietako literaturan aurretik joan baita obra literarioa berorren batasuna baino. Dantek bere garaian egin zuen bezela, lehenengo bere obra azaldatzen da eta gero, bigarren pauso bezela, obra horrek hizkuntza bideratzen du. Hemen Batua askozaz ere aurre egin izan da beldur horrek eragin da, eta zer norainoko ondorioak eduki dituen ikusiko nuke, baina bat hau da: erizpide hestuak erabili izan direla hori egiterakoan. Batua makina baten antzerako gauza estatiko bat bezela. Erregela fijoak dituen hizkuntza bat bezela. Eta honela batuaren arauak hain hertsiak izatean ondorio batzuk ditu gaurko eskritoreengan.

Azken hamar urtetako obrak hartzen badituzue egoera harrigarria da: lexikoa, adjetibazioa eta sintaxia berdina da; denok forma berdinak erabiltzen ditugu, adjetibo berdinak, hau topikorik handiena eta gauzarik merkeena baita. Nik uste dut egoera hau zeretik datorrela: batasuna berandu etorri delako, eta gainera batasun hori oso baldintza berezietan azaldu delako.

Euskal lengoai literarioak kutsatzen duen beste elemendu bat erderarekiko amnesia da, (Federiko ez da nerekin konforme egongo baina...) hau gauzarik xelebreena da: Euskal idazleek lana egiten dute gaztelerarik ez balego bezela. Gorago aipatu dudan beldur horrek, orain esan dudanarekin lotuaz, izugarrizko ondorioak ekarri ditu. Honela zer gertatzen da? Azkenengo euskal eskritoreen lengoaia aberrazioz beteta daukagula. Nere ustez idazterakoan, idazle batek jakin beharko luke zein dagoen gonbidatuta bere mahaira, hauexek baitaude: zu (idazlea), zure paradisu eta zure gorabera guziak, euskara (dudarik gabe), eta noski gaztelania. Hau ez bada kontutan hartzen, erreflexio hau ez badugu egiten euskal lengoai literarioa zer izan behar litzatekeen berririk ez dugu."

"Bestalde gramatika guziak dute beraien poetika, eta nere ustetan euskarak poetika handia du, baina poetika hori ez da inoiz azalduko erderarekiko amnesia horrek dirauen bitartean."

 Federico Krutwig: Zerbait esaten nahiko nuke. Literatura hizkuntza guzietan beti dago "Niveau du langue", hizkuntzako nibela, eta euskarak ez du holakorik!, badakigu "niveau" hori ez dugun bitartean ez zaigula posible literatur hizkuntza bat egitea. Hizkuntza beti baita herri baten ispilua, eta dudarik gabe, herri honetako burua erdelduna da, noski, baina bestalde, munduan zehar kultur hizkuntzak eta gizon jenialak, kultur hizkuntzetan oinarritu izan dira. Eta egiazko kultur hizkuntzak lau ditugu: grekoa, semitikoa, txinoa, eta gerora frantzesa, eta beste hizkuntza guziak beharko dute hoietatik jaso. Horregatik, Euskal Herrian beste hizkuntzei begiratu beharra daukagu, baina kontuz! ez espainolari! beste kultur hizkuntza hoiei baizik! Zeren eta guk nobela bat idazterakoan erderaren modeloa badugu, euskara erderaren edo espainolaren laguntzaile ez beste bilakatu zaigu. Kontuan har euskaldun askok eta askok zera usten dutela: erdera dela kultura osoa, eta ahantzi gabe utzi behar duguna da erdera beraz ere hizkuntza marjinal bat beste ez dela. Goethe, Racine, Corneille eta hainbat idazle ospetsu hartzen baditugu ikusten dugu nola hizkuntza klasikoaren ezaguera izan dutela, gero beraien kultur hizkuntza hobetzeko eta goratzeko.

 Orain batueraz askotan estilo aldetik ikusten diren gauzak tristeak dira. Horregatik nik askotan erran dut gure literatur hizkuntza laburtera klasikoa litzatekeela. Atxagak lehen "habia llegado" hortaz aipatu duena bideratzeko lapurtera klasikoan badaude bi forma: "etorri zen" eta "etor zedin" eta azkenengo hau eskuratzea dagokigu.

 Alfontso Irigoien: Bernardok alde batetik lengoai literarioa ukitu izan du, baina gero planteiatu duena izan da euskara gai ote den lengoai literario bat edukitzeko. Honi dagokionez nire ustea hauxe da: euskaldunek lengoai hori ez badute, beraiek dutela errua eta ez euskarak!

Bestalde, Krutwigek lehen, tradizioa aipatu izan du, eta nire ustez ba hemen bertan hor dugu Leizarraga bat, honen hizkuntzak balio digu, behar bada gaur egun "etor zedin" esatea arkaismo bat litzateke baina badaude beste era batzuk, "etorria zen" bera edo horrelako zerbait.

 Bernardo Atxaga: Beno, jarraituaz. Demagun oraintxe bertan, XVI. mendean ispiraturiko nobela bat eskribitzekotan nagoela. Jo dezaket Axular edo Leizarragarengana. Baina zer gertatzen da nere nobela hau gaurko egoera batean zentratuta, kale giro batean funtsatua badago? Ba Axularrek eta Leizarragak ez didatela ezertarako balio. Ahaztu gabe utzi behar duguna da, kultur hizkuntza eta lengoai literarioa ez direla gauza berdinak, eta ados nago esaten denean hizkuntza klasikoetan pairatu behar ditugula gure begiak, baina nobela bat egiten gaudenean ezin dugu "etor zedin" sartu "habia llegado al puerto" bezelako kontextu batean. Hau da, literatur hizkuntzan ezin zara pairatu XVI. mendeko Axular edo Leizarraga batetan. Ez digute balio. Euskarak gaur egun literatura bat nola egingo du, ba, duen literatura historia traketsarekin? Guri ez zaigu tradizioa falta, guri antezedenteak falta zaizkigu! Oraintxe bertan irrati nobela bat egitea nahi badut, ez dut non pausatu nere ideiak, ezer ez baita sekula egin, erreferentziak falta zaizkit. Nik metaliteratura egitea nahi dudanean, eta metaliteratura da J. Sarrionandiak bere poesian egin duena, zeren eta erreferentzi bezala Elliot hartuaz egin bait du bere liburua, prolema operatiboarekin aurkitzen naiz.

Literatura zerbait marjinala da. Literaturaren prolema egitekoa da. Literatura ez da "kultur" horretako pertsonalizazio inportante bat. Beste alde eta esan denari erantzunaz, ez dut uste espainolaren literatura hain marjinala denik zeren eta hor dugu Cortazar bat adibidez.

Nik euskararen erreferentzi bezela erdera edo gaztelania hartzen badut ez da kapritxo literario bategatik eta arazo hori aintzakotzat ez hartzeak neretzat ez du zentzurik, zeren eta ene bizitza erderaren eta euskararen artean murgiltzen baita. Euskarak ez du erreferentziarik, eta horregatik jo behar dut erderara.

 Maripi Solbes: Ideia batzuk apuntatu ditut hemen, eta hoiek azalduko ditut.

 Euskal Literaturan neri zer interesatzen zaidan galderari erantzuteko, ba, zera esango nuke: azken finean ez zaizkidala gauza asko interesatzen, ez baitago ia deusik ere eta ez dagoela holako gauza bat ikusi eta gustora gelditzekoa. Agian, gauza zaharrak irakurtzen ditudanean, beno, gustora irakurtzen ditut nahiz eta betiko roiloak izan, baina badut holako ari bat eta idazteko moduan badago zerbait ikasteko, gaur egun idazten diren gauzetaz kanpo. Adibidez, Yon Etxaide batek idazten duena ez dit ezertarako balio baina bai nola esaten duen.

 Literatura neretzat normaltasunetik atera behar den zerbait izan behar da. Nork egin du Literatura Euskal Herrian?, ba, apaizek eta hoiek sekula ez dute ezer askatu, ez dago ezer interesanterik hoiek idatzi dutenaren artean, orduan, ba, hizkuntzaren gustoa beste ez duzu jasotzen, roiloak baitira.

 Zerbait idazten baduzu, uste dut ezin duzula gramatikazko araudi batzuen bitartez idatzi, araudi hoiek nere espresibitatea mozten baitute, eta Literaturan sorketa bat dago. Askotan Gramatika eta beste gauza asko aztertzen hasten zara eta kodigoak bakarrik aurkitzen dituzu, eta neretzat Literatura kodigoaz aparte beste gauza bat ere bada.

 Prolemarik handiena libertate faltan dagoela usten dut, espresatzeko moduan, sortzeko moduan...

 Orduan, nik zergatik idazten dut? Ba, errealitatetik kanpora eskapatzeagatik. Gaur egun adibidez, neri gustatzen zaidana "rock and roll" mugimenduaren inguruan dagoena izan daiteke, hau da, linea batetik baztertuta gelditzen diren gauzak, postura hau dagoenekoz, gazte jendeak barnean daramaguna baita. Uste dut, horrelako posturak edo jarrerak zer ikusi handia dutela literaturarekin. Esate baterako, "Xaguzarra" eta azken aldiko gauza hauek oso interesanteak direla pentsatzen dut,gehienbat ere hoiek nahi dutena, lagun bati gauza batzuk esatea eta lagun horrek ondo pasa dezala delako. Pixkabat betiko militantismotik "passo" egiten dutenak direlako.

 Beste puntu bat ere aipatuko nuke: nesken literatura. Honelako literaturarik gaur egun ez dago. Zeren eta zaila bada zerbait idaztea eta idazten duzunean zerbait kontatzea, sistema sartzea edo ez sartzea duzu. Betiko roiloa. Sartzen bazara posibilitate guziak ukatzen zaizkizu eta etxeko andre izatera helduko zara, eta beste postura bat hartzen duzu eta horren aurka jotea. Neretzat nesken literaturarik ez dago neskek idazten ez dutelako.

 Zertarako idatzi? Euskal Herriaren eta euskararen geroari begiratuaz, benetan, honela idazteak ez du inolako alizienterik, ez dago motibaziorik. Askotan pentsatu izan dut asmo hoiek bideratzeko, hobeto egingo genukeela beste gauza batzuk egitera zuzenduko bagina. Ba ez dakit pelikulak edo batek daki zertan.

 Azkenik ba betiko gauzak esango nituzke: literatura eta hizkuntza elkar loturik daudela, eta ez dakit zer... Baina bakoitzaren buruan ez dugula libertate bat literatura egiteko.

Eibarko AEK (Euskal Eskola)

Dossierra

Euskal idazlearen konpromezuaz gaur

Tesi moduan esango dut: 1.- Idazleak sozialki konprometatua izan behar du; 2.- Bere konpromezu sozialak euskal idazleari gaur, paradoxalki, despolitizatzeko eskatzen dio.

Berehala agertuko da tesion esangura.

Dogma anbiguo bat

Postuladu orokor bat da idazleak konprometatua izan behar duela, engagé. Kasik dogma arrunt bat. Baina zer da idazle engagé izatea?

Metafisikoak bihurtu nahi ez badugu, gauza desberdina da lekutik lekura eta aldian aldian. Horregatik nik, hasieratik, gaia gehiago mugatu beharko genukeela uste dut: euskal idazleari buruz ez dago seguruenik erdaraz idazten duenari buruz bezalaxe planteatzerik. Eta, euskaraz idazten dutenei buruz ere ez denentzat berdin-berdin. Eta orain, 82an, uste dut ez zaigula orain bospasei urte bezala planteatzen.

Muga apalak

Idazlearen konprometatu izatea, edo konprometaturik egotea, konstatazio bat da lehen-lehenik. Ez bokazio bat, exijentzia bat.

Giro batetan sortua delako, eskola-modu bat izan duelako, irakurleria bat zor zaiolako, zaletasun edo asmo batzu badituelako bere-bereak, etab. idazlea beti dago engagé inguru jakin batetan (klase, milieu, edo nahi den modura izenda beza bakoitzak inguru hori). Hori, idazleak berak hau ala hori nahi izatearen aurretik dago. Nahi badu eta ez, hortxe dago. Nahi izateak gero datoz, batzutan eginkor, alferrik bestetan. Eta, ilusioak aparte, bere eragintza ahaltasunak ere hortxe mugatzen dira.

Homero, jauntxo edo noble gudarien munduan zegoen sustraituta. Hesiodo nekazarienean. Bakoitza bere mundutik mintzatu zaigu. Eta beraiek holakorik asko uste ez bazuten ere biak oso engagé dira.

Izan ere, gaur gehienetan zentzu ia ebanjeliko eta apostoliko batetan ulertzen dugu idazlearen konpromezu edo engagement delakoa: mundua zentzuren batetan misionatzeko balego bezala idazle (edo intelektuala, edo artista, etab.). Orduan batentzat "arrazoizkotasuna" predikatu behar du, bestearentzat iraultza. Bata zein bestea, ordea, bai arrazoizkotasuna delako hori eta bai iraultza delakoa, idazlearen (intelektualen, artisten) parte haundirik gabe egiten eta desegiten dira mundu honetan. Horretara sartzen den idazlea (eta zenbait kasutan sartu beharrean egongo da) gehienetan laguntzaile eta morroin lanetan ari da. Oso erraz iristen da, ordea, indioarena egitera.

Utzi alde bat ilusioak

Lehen-lehenengo, idazlearen konpromezuaz ihardun nahi badugu, egon non dagoen argitu behar dugu. Objetiboki non dagoen. Ze, subjetiboki, idazle bat egon daiteke bera pertsonalki HBren edo PNVren hurbil, adibidez. Baina, objetiboki, euskal idazlea, idazle gisa batik-bat eta euskaraz idazten duen aldetik bereberki, galduago eta bakarrago dabil munduan gaur, nire ustez, frankismoan bertan baino. Hori da bere egiazko egoera: naufrago bat da, beste denek (noizean behin protestaren batetako zerrendan zinatzeko ez bada) ahaztuta daukaten naufragoa.

Oso, oso gutxitan ematen dio historiak idazleari, zuzen-zuzenean bere baitatik eta bere eginkizunaren arrazoiez iraultzari edo "arrazoizkotasunari" eragiten aritzeko aukerarik. Une historiko txit berezietan bakarrik. Bestela, ia beti, prozesu sozialei gehienez ere nahiko urrundik lotzen zaie eta urrundik lagun diezaieke. Hori ez dago idazlearen gogotik edo asmoetatik: gauzak diren bezala dira eta idazlea generalean belauntzi bat da, ez itsaso eta ez haize.

Ez dut nik gehiago egin nahi lukeen eta egin dezakeen inor desanimatu nahi. Baina dei bat egin bai, egin nahi nuke, gehiago egin nahita itxuraz, engana ez gaitezen, eta egitea daukaguna utz ez dezagun egin gabe.

Momentu negatiboa

Gaur, euskal idazleok egin genezakeena ez da asko, baina, nire ustez, ez dugu egiten egin genezakeen eta egin beharko genukeen apurtxo hori ere. Hautsita gaude nolabaiteko ilusioen edo anbizioen eta desanimoaren artean.

Azken urteotako gurdia, itsumustuan zetorrela, gainetik pasa zaiola euskal idazleari (konkretuago: euskal prentsari, literaturari), zapalduta utzi duela, denok ikusten dugu. Hegoak hautsita bide bazterrean geratu da txori gaisoa.

Ez da hori bakarrik. Lehen bazirudien euskal literaturak guztion borrokari bere aportazio nahiko positiboa egiten ziola. Orain euskal literaturaren alde daudenak berak ere, beste arrazoiren batzurengatik daude alde (Aitorren hizkuntza zahar hori, etab.),ez hark borrokari dion aportazioagatik. Alderantziz, "borrokariei" euskara, euskal literatura, karga bat bihurtu zaie azken aldian.

Euskal idazlearen galdutasuna

Alderdi honetatik, nik, euskal literatura, arrisku haundian ikusten dut, batzuek errekara botako dutela, alfer-alferrikakoa zaielako, eta besteek, errukitsuenek, onenean ere toleratu egingo dutela penaz eta kupidaz, haiei ere alferrikakoa iruditu arren. Balio, inori ez dio balioko. Eta ez dugu jakingo harekin zer egin.

Zergatik hori dena? Lehen denok bat baldin baginen nolabait, interesak partikularizatu egin dira Euskal Herrian. Partikularizapen horiek izen konkretuak dituzte: PNV, ETA, HB, EE, etab. Eta, edo nahi ez zuelako, edo zein zuelako, euskal literaturak ez dio jarraitu prozesu horri.

Nahi izatea ere ez bait da aski. Opzio baten arabera jokatu nahi izanik ere, orain datu-modu diferentearekin operatu behar da. Beste azterketa molde bat exijitzen da, ezer positiborik aportatuko bada. Eta euskal idazlea, "osotasun" kasik etiko baten izen garbian iharduna, ez zegoen prestaturik laku "zikinetan" igeri egiteko. Orokorki, behintzat, euskal idazleak bere utilitate guztia galdu egin du. Inorentzako ez da tresna baliagarria. Inor ez da, beraz, hartaz interesatzen, noizean behin haren firma eskatzeko ez bada.

Balioa "galdu" esaten dut, baina agian ez du ezer galdu, irabazi baino. Egoera berriari fruitu ateratzen asmatzen badu behintzat.

Ez han, ez hemen

Edo ez ur eta ez ardo. Politikaren aldean horrela ikusten ditut euskal idazle gehienak. Eta niretzat ez da negatiboa.

Batzuk —pentsaeragatik, lanbideagatik— PNV aldera joan badira, gehienetan ez dute harekin berdindu nahi izaten halere. Eta besteek berdintsu, HB edo EE aldera jo dutenek. Beren jarrera pertsonaletan zeharo berdintzeraino iritsi direnak ere, apenas dabiltzan egoera askoz hobean: politikoarena edo propagandistarena egitea, inoren bozgorailu bihurtzea, ez bait da idazlearen aportazio propioa. Hau bai, negatibo samarra iruditzen zait. Bestearen baratza lantzen dute eta ez dakite nola berena landu.

Berria dateke problema hau, baina funtsean zaharrak ditu sustraiak. Zaharra da, esaterako, Txillardegi "politikoaren" eta "idazlearen" artean dagoen etena, haustura. Askok nahastu egiten dituzte idazlea eta politikoa. Ez dakite idazle izateak bere autonomia daukala, bere dinamika berezia desarroilatzen duela (euskaraz idazteak hainbat bereziagoa). Askok, egia esan, ezagutu ere politikoa bakarrik ezagutzen dute; idazleaz ez dakite idazle omen dela besterik, baina sekula ez dute sakondu (Huntaz eta Hartaz-ko heriotzaren meditazioak, nobeletako mundu filosofikoa). Nahiko zaharra, baita, Andu Lertxundiren obran somatzen den eboluzioa. Leterenean ez gutxiago. Joseba Sarrionaindiaren kasua berriki, etab.

Gauza hauek denek merezi dute gogoeta bat, denon artean eta boz altuan.

Nora jo?

Inportantea dela, uste dut, laster ohart gaitezen non gauden. Zer nahi dugun erabaki aurretik, non gauden jakin behar dugu. Eta egon, zoko bazterrean gaude.

Gero bi aukera ikusten dut gure aurrean. Bat, klasikoki engagé kontzeptua ulertu izan denaren bidetik: uste dut gure egoerari, borrokari, oraindik ez diogula sortu bere egiazko nobelarik, poesiarik, etab. Eta posibilitate haundiak dauzkagula bide honetatik. Hori egin liteke idazlea borrokaren barru-barruan situatuz (idazle gisa!). Distantziatik ere egin liteke. Uste dut idazle engagé bat, zentzu klasikoan, egiazko posibilitatea dela gure artean. Oso aberasgarria izango genuke. Bakarrik, situa dadila mundu horretan idazle bezala. Egin diezagula idazlearen aportazio bat. Idazle engagé: hau da, lehenengo idazle eta gero engagé. Politikoek hamar aldiz eta hobeto aurretik esana hamaikagarren aldiz errepikatzen digun idazleak oso gutxi laguntzen digu.

Beste bidea "espazio libreen" birkonkista litzateke. Momentu honetan polo politiko batzuren inguruan eratu dira espazio denak: sozialak, kulturalak, azkenean etikoak eta artistikoak berak. Politikaren beste eremu oro absorbitze izugarria egon da. Bilbon kiskalitako ipuin liburua, edo ontzat (ad casum, txartzat) ematen den lehergailu-eztanda, ez dira anekdota extremoak besterik. Euskal idazleak ez dauka Jainko gorenaren begi oro-ikuslerik, goitik behera dena begirada batetan begiztatzeko; baina zinez bere experientziatik badihardu, bere ikuspegi partikularizatua nekez izango da politikoaren berdina. Ez da derrigor politikoarena baino hobea, "osoagoa", "unibertsalagoa", etab. izango. Bestelakoa bai. Eta ederra diferentzietatik sortzen omen denez (eta askatasuna ere bai) diferentzion beharrean gara. Alegia, diferentziak berak ere ez daitezela beti eta soil-soil politikoak izan. Eta hemen ere euskal idazleek zer aportaturik badutela, esango nuke, geure buruon higiene pizka bategatik eta izpirituon ekologiagatik, besterik ez bada.

Elkarrizketa bat hasi

Hauxe zenuteke "idazlearen konpromezua" gai proposamenak aurrenik eta bat-batean bururazten didana: gaurko galdutasun honetatik (nik halakotzat bait daukat) irtenbiderik aurkitzekotan, lehenengo eta behin errealismo guztiarekin ezagutu egin behar dugu euskal idazlearen egiazko egoera momentu honetan. Egon horrela baldin bagaude, ez digu ezer laguntzen paperak trukatzeak: politikoarenak edo ez garen profetarenak egin nahi izateak alegia. Egin beza bakoitzak berea eta guk geurea.

Adibide bat jarriko dut. Ezaguna da euskal prentsak ekarri duen paraderoa: Argia, Anaitasuna, Goiz Argi, etab., garai batetan geure informaziorako ere beharrezkoak genituen. Erdarazko organoetatik ez bezalako gauzak ikasten genituen haietatik. Gaur, ez informazio orokorrerako eta ez PNVk, HBk edo EEk zer pentsatzen duten jakiteko, daukagu horietara jotzerik. Hori lehenengo. Gero, egon den desbandadarekin, aldizkari horien erredakzioak hustu egin dira eta jende berriz bete. Jende berri hori gehienetan ez da periodista. Idazlea da, idazle gaztea, literatoa. Bere mundua dakar. Orduan planteamenduak ere ezin egin litezke periodistiko arruntak. Beste fenomeno bat dira eta beste atentzio bat merezi dute. Beharbada periodistikoki galdu duguna literarioki eta kulturalki irabaz genezake, gauzak ondo planteatzen baditugu.

Ezin esan nezake, neuk ere ideiak oso garbi ditudanik. Gauzak aski aldatu zaizkigula, ikusten dut. Ez dut hain ongi ikusten nondik nora jo. Elkarrizketa ireki bat eskatuko nuke.

Hasieratik hasteko, arazo hauetaz elkarrizketa zabal bat hasi beharko genuke. Guk nola ikusten dugun baino, interesgarriagoa da seguru asko, idazle gazteek beren konpromezuaren arazoa nola ikusten duten momentu honetan. Hor ikusten ditugu ekintzan, borrokan, egurra ematen batzutan eta eramaten gehiagotan. Baina ez gara inoiz geratu,beren planteamenduak nolakoak diren entzuten. Eta lehenbailehen hasi genuke gorabehera guztiotaz garbi hitzegiten.

Joxe Azurmendi

Dossierra

Lauaxeta: Garbizaletasunetik sinbolismora

Lauaxeta, Villasanteren Historia de la Literatura Vasca-ren bitartez ezagutu genuenok, ahalegin berezia egin behar izango dugu olerkari bikain hau berezko duen postu garrantzitsuan jartzeko, Lauaxeta ulertezina zelakoaren aitzakiz txarto ulertua izan delakoaren susmoa bait dugu. Urteetan zehar eraiki dugun Lauaxetaren irudia konpontzeko eta txukuntzeko garaiak heldu behar zuen eta, Arostegik sarrera luze xamar dexentea egin zien bere olerki liburuei. Geroztik, Euskal Literaturaren aipamenak eta artikulu solteren bat aldizkarietan. Eta kitu idazlea!, jakina; politikoek izango du ospea eta omenaldia.

Ezaguna denez, Lauaxeta olerki liburu parea argitaratu zuen: Bide Barrijak (1931) eta Arrats Beran (1935). Hitz lauz Euzkadi egunkarian egunero argitaratutako kazetari lanak hor daude, laster-edo egingo zaien berrargitarazioaren zain.

Lauaxetaren lan poetiko Sinbolismoaren barnean kokatu behar dugu. Benetako Sinbolismoan, ez Alegorismoan. Lauaxeta ez ditu, Lizardik egiten duen bezala, sinboloei bere esanahi erreala bilatuz, azken aldean bere olerkiak azaltzen, hori bait da alegoria. Ez, poemok azaldu ezin den errealitatea azaldu nahi digute sinboloen bitartez, eta irakurleak bere irakurketa askea egingo du. Lan poetikoaren bitartez heriotzari aurre eman eta irauntzea sinbolismoaren ardura nagusia izan arren ere, hiru dira mogimendu literario horren ezaugarriak: zeharkako komunikazioaren zehazgabetasuna: sentipena ez da zuzena azaltzen, sinboloz zeharka baino, eta prozedurak irakurketen pluraltasuna sortzen du; musikaren zaletasuna: bai hotsen bitartez, zein poemak sinfoniak bezala konposatuz, edo musika gai bezala tratatuz; dekadentzia: heriotza osteko norberaren izaeragatiko ardura.

Hori guzti hori honela adierazten du Lauaxetak: "Ludi onen bestaldez loratzen diran landaraen usanak goxalde bakotxak dakarkidaz". Beste alde dagoena azaldu behar du; ez mundu hau, bestea baino.

Esaldi horrek, eta Arats berango hitzaurre labur osoak Lauaxeta Sinbolistatzat jotzen dute.

Baina, hau ez da nahiko Lauaxetaren kontzeptzio poetikoa azaltzeko. Osotasunez ikusteko, beste aipamen hau kontuan hartzekoa da: 1935. urtean, Bilboko Eusko Gaztedin poesiari buruzko hitzaldi bat eman zuen Lauaxetak. Hitzaldia ez da ezagutzen baina garaiko aldizkariek batzen duten bezala, hauxe izan omen zen tesis nagusia: euskal poesia berria egiteko, beharrezkotzat jotzen du euskal ahozko poesia eta Europako olerkigintza batzea. Argi zituen, bai horixe, zeintzuk ziren Europako mogimendu poetikoak.

Horrexegatik, lehenengo liburuan Modernismo eta J.R. Jimenez eta Valèry-ren aztarnak nabaritzen ditugu. Ahozko literaturaren eragina ez zuen gorpuztu (arinago dizdirak egon arren) bigarren libururarte, Lorcaren Romancero Gitano Arrats beran liburuaren iturri dugularik.

 Bide barrijak liburu anbiziotsua da, lehenengo liburuak izaten diren bezelatsu: asko dago esateko eta dena esan behar. Liburua bietatik ahulena dela esaten da. Baina ahula baino gehiago, arraroa da: aldakorra, iturri askoren ur, teknika ugarien seme.

Gai aldetik liburu bikoitza eskeini digu Lauaxetak: Maitasuna eta gai filosofikoak (irauntasuna: ezhilkortasuna, gune dela). Gai aldetiko bereizketak beste arlo guztiena erakarri du. Maitasun poemak, txikerrak, bigunak dira. Maitasunaren mingoztasuna erakutsi nahi dute, baino ez diote tentsiorik sortzen irakurleari. Ez dabiltz melodramatismotik urrun, eta paradoxa ekintzen irtenbide bezala askotan erabili arren, teknika aldetik paralelismoan oinarritzen da, kontrajarpena, eta honen tentsio indarra, uxatuz.

Gai filosofikoak darabilen poemak, ostera, oso desberdinak dira. Forma aldetik luzeagoak, kontrajarpena ugariago erabilia, eta azkenean, sinesgarriagoak. Lauaxetaren barnekotasuna agirian uzten bait digute.

Poemotan datza, gorago aipatutako dekadentzia: Lauaxetak heriotzagatik duen larritasuna.

Baina, orohar, eta batez ere Arrats beran liburuarekin konparatu ezkero, lehenengoak ba du "anplificatio"-rako joera: sentimentuak behar ez den luzetasun eta patxadaz azaltzeko joera, hain zuzen.

Onartu behar, baina, bigarrenik ez ba lego, hobe baloratu genukela, agian. Baina Bide barrijak bigarren liburuarentzat saio bihurtzen da, eta honetan agertzen diren balio poetikoak lehenengoak ere, kumetuta baino, ba dakarzena.

Arostegik ondo ikusi zuenez, lehenengo liburuaren sentipena "estutu" egin zuen bigarrenean Lauaxetak. Askoz ere poesia sendoagoa da bigarren honetakoa.

Elipsisa eta kontrastearen erabilerara jo du Lauaxetak. Ez dino honetan larregi: juxtuena, eta nahiko, eskeintzen dio irakurleari. Honek, bere aldetik, zuhurtasun eta adimen guztia jarri beharrean aurkituko da olerkia ulertzeko: denbora, toki etenak huts hutsean aipatu egingo dio Lauaxetak, jauzien berri zehatz, zinemaren antzera, inoiz eman gabe.

 Beste aldearen bila gogor joko du Lauaxetak: erromantzea du eredu. Narratibotasunez osotuko dira, baina bortiza delarik: pertsonaien heriotzarekin bukatzen da. Sentimentu zabalari muga bi jarri dizkio oraingotan: metrika aldetiko simetria joerak, inoiz arkitektura deitu duguna: poemok zenbakiz ere neurtuak dira, leloa leku estrategiko eta jakinetan errepikatzen dela, Lauaxetaren estiloaren ezaugarri nabari bihurtzen direlarik; bigarrenez, dramatikotasuna: poemok txarto bukatzen dira (ala ez dira bukatzen) tragedia lurrina zabalduz. Beraz Lauaxetaren samintasuna neurrikera metrikoaren barnean sartzen du, herstutzen du, eta sentimentua neurriz azaltzea kontradikzio hutsa da. Tentsioa.

Begira dezagun orain, sinbolisten bigarren ezaugarria: musikaltasuna. Bide Barrijak liburuan poemen gaia zen musika: Lied deitutakoan, adibidez. Hemen, musika olerkiarekin batu da. Aliterazioez, soinuen soinua indartuz, poemak esaldien musika izango du; leloa errepikatuz, olerkiak konposizio musikalaren egituraren antza bilatzen du: gaia eta bariazioak sortuaz. Biak daukate eragina Lauaxetaren olerkigintzan: lehenengoak sensibilitatea liluratzen du, bigarrenak adimena eta entzumena zirikatuko ditu.

Musikaz hitz egiten dugularik, ez ditugu ahaztu behar sinestesiak (sentsazioen munduak) lan honetan daukan tokia. Entzumenezkoak aipatu ditugu, usainezko eta kolorezko elementuak ez daude atzerago. Sentsazioen aipamenez, deigarri egiten den poesia idazten du Lauaxetak.

Heriotzak garrantzi handia izango du, lehen esan bezala. Bide barrijak-en orrialdeetan heriotza azaldu egin zigun Lauaxetak, orain erakutsi egiten digu. Heriotzaren, frustrazioaren aurrean gaude, Lauaxeta eta denok.

Hizkuntza dugu azken autugai. Lauaxeta idazle zaila da; baina ez da zaila garbizalea delako, nahiz eta sarri baino sarriago egoera bien artean lotura herstua eraiki kritikak. Nik uste, beste ikuspegiren bat behar dugu: Lauaxetak beste aldeko mundua azaldu nahi digu, eta hori ezina da beste aldeko hizkuntza gabe, argiago, hizkuntza poetiko (bere?, berri?, berezi?) gabe. Beraz, ez da legezkoa Lauaxetaren garbizalekeriaz (ahulduago bigarren liburu honetan) hitz egitea; bere hizkuntza poetikoa alde batera uzten dela. Eskuhar, hizkera poetiko horren parte dira: garbizaletasuna, hitz zaharren agerpena, lapurterako hiztegia, lokalismoak, eta aditz soila. Baina helburua ez da hizkuntza arraroa edonola egitea. Helburu argia da: argitasunez beteriko hizkuntza poetiko bat sortzea: berritasuna eta harridura sortzen duen hizkuntza poetikoa, estilo bat sortu arte: Lauaxetaren estiloa, kontzeptzio sinbolistarekin oso lotua dagon idaztankera.

Zailtasuna, baina, ez da hiztegiaren arazoa bakarrik. Narratibotasunean erabili diren (esango ote dut?) teknika zinematografikoen, zeharkako komunikazioaren eta sinboloaren interpretazio bideen kakoa ere ba da.

Jon Kortazar

1) AROSTEGI: "Lauaxetaren poesia gunetarantz" in LAUAXETA Olerkiak. Etor.

Dossierra

Jon Andoni Irazusta eta Euskalerriko eleberri errealista

Idazlan honetaz zera gogoratu nahi nuke: Euskalerriko elaberri errealista Irazusta Jon Andonik 1946. urtean idatzi zuen Joañixio-rekin hasi zela (1).

Foroga honek hiru alderdi du: 1) elaberri errealista zer den jakitea. 2) 1946. era arte idatzi ziren elaberriak ez direla errealistak ikustea. 3) Joañixio-n Europa-Ifarrameriketako kritikak elaberri errealistari eransten dizkion ezaugarriak aurkitzea.

Goazen, bada, urratsez urrats hiru alderdiok ikertzera.

Errealismoaren kontzeptua literaturan

"Literatura-kritikaren hizkeran, guti dira 'errealismo' hitza bezain zehazgabe, lainotsu eta arriskutsu", esaten digu Jeremy T. Medinak. (2).

Eta lehentxeago Ortegak hitz berdintsuak erabili zituen: "Realismo. ¡Terrible, incómoda palabra!" (3)

Oso zail da errealismoaren definizioa ematen. Gure lanerako ordea, baliagarri izango zaigu zehar-itzulinguruko argibidez errealismoaren kontzeptua osatzea.

Errealismoa erromantizismoaren aurkako mugimendua dela esan ohi da. Ba du uste honek egiaren zatia, batzutan bi mugimenduok batera gertatu baziren ere. Gogoan har, esatebaterako, Balzac (1799-1850) eta Victor Hugo (1802-1885) adin direla.

Baina bai, errealismoa fantasia, sentimentukeria eta idealismoa zokoratzera zetorren. Abentura harrigarrien eta toki fantastikoen ordez, eguneroko bizitza eta gertalekurik arruntenak ispilatzea nahi zuen.

Izenak berak dionez, errealismoak errealitatea plasmatzea nahi zuen. Jakin, nahikunde horretan bertan zegoen koxka. Alde batetik errealitatea zer den. Eta bestetik errealismoa ez dela imitazio hutsa. Erretratoa bere izatez ez da arte, artistak bere subjetibitatearen indarrez errealitatea arte mailara jasotzen ez badu.

"Errealismorik amorratuenak" ere (honelaxe definitu du naturalismoa zenbait kritikalarik, Euskalerrian gertatu ez den mugimendua, hain zuzen ere) errealitatetik eremu berezi bat aukeratu behar du eta gero nolabait ere eraiki, estrukturatu, errealitateari bere ikuspegi berezia erantsiz.

Honek zera esan nahi du: ez dagoela errealismo "bat bakarra" Flauberten eta Joyceren errealismoa oso ezberdinak dira (4).

Areago: errealismoa asmamenaren eta fantasiaren mugetatik bereiztea ez da horren erraz. Hor ditugu errealismoaren eta irudimenaren planoak nahasiak Cortazar eta beste egoamerikar batzuen "aztizko errealismoan" (5).

"Literaturazko artelanak, subjetiboaren eta objetiboaren arteko, nitasunaren eta errealitatearen arteko harremanetan osatzen direnez gero, experientzia indibidualaren expresio dira" (6).

Halaxe dio Bosch-ek ere: "Yo estoy de acuerdo con Maurice Nadeau cuando dice que la novela actual es, antes que ninguna otra cosa, el reflejo de la manera particular que tiene un hombre, el novelista, de padecer el mundo y de influir sobre él." (7)

Errealismoaren ezaugarriak

Nortasun eta ikuskera oso ezberdinak izan arren, idazle errealista guzietan zenbait ezaugarri orokor aurkitzen dugu, halere. Fielding, Defoe, Flaubert, Balzac, Stendhal, Tolstoi-ren elaberrietan zenbait idazkera, ikuspuntu eta teknika berdin ikus daiteke.

Oharpenari, obserbazioari, toki nagusia ematen zaio elaberri errealistetan; erromantizismoan idazleari irudimenaren ateak zabalik uzten zitzaizkion. Idazle errealistak bizia bera du pintagai.

Errealismoan heroea indibiduala da, eguneroko bizitzatik aterea, indibiduo topiko edo orokorra baino. Eta eguneroko heroe hori aurkezteko eguneroko hizketa erabiltzen da. Alderdi hau bakarrik gogoan edukitzea nahiko izango litzateke Uztaroa elaberria errealismo alorrean ez sartzeko. Uztaroren hizkera (eta Joanak-joanena ere bai, alde haundiz euskara arruntetik oso urruti dago, biziaren larria zinez adierazteko apainegia da.

Bestaldetik, elaberri errealistan "neutralitatea" aurkitzen da edo aurkitu nahi luke irakurleak. Garoa, Kresala, Uztaro eta beste ohiturazko elaberrietan, idazleari barkatu egiten zaio, idazterakoan gizarte eredu bat begien aurrean duelako. Gogortxoago adieraziz, pertsonaiak eta ekintza, aurreiritziz jantziriko gizarte ideia baten menpean jartzea ez dugu kontutan hartzen.

Elaberri errealistan, ostera, bizia bera ikusi nahi genuke, bere garraztasunean, bere alderdi on eta txarrekin; "ametsaren eta errealitatearen arteko tirabiran" bizi den pertsonaiak idoro nahi genituzke. (8)

Euskal elaberri errealistaren atzerapena

Aurreko kontzeptuak bilduz, eta Irazustak euskal elaberri errealistari hasera eman ziola entzunez gero, lehendabiziko galdera hauxe da: 1946. eko lanaz hasten al da errealismoa Euskalerrian? Oso berandu! Bai: Euskal errealismoa —eta ez euskal elaberri errealista bakarrik— oso atzeratua datorkigu Espainiako elaberri errealistarekin alderatuz gero.

Jakina, "atzerapen" hitz honetaz ez dugu eritzi ezezkor edo baiezkorrik jaulkitzen. Izan ere, hemen ez dago "aurrerapen" eta "atzerapen" zentzu artistiko edo eskatolojikoan erabiltzerikan. Ezin atzerapen eta kaltegarri bat egin.

Honatx zer dioen Lukács-ek Tolstoiz: "Tolstoiren idazlana, munduzabalezko neurritan hartuz gero, errealismo haundiaren gainbeherapen eta suntsitzearen kontrako zorionezko jokabidea da" (9).

Gu, atzerapenaz ari garenean, denborari, kronologiari begira bakarrik ari gara. Eta horretan bai, euskal elaberria Espainiako elaberriaren oso atzetik datorkigu. Eta kontutan eduki Espainiako elaberri errealista modernoa, bera ere, Europakoaren aldean berantkor dela.

Espainiako elaberri errealista modernoz mintzo gara. Jakina, errealismoaren aztarnak aspalditik suma daitezke. Zuzen dabil Hernandez Ortiz aztarna horiek Libro de buen amor-ean ikustean (10). Lazarillo de Tormes-ean ere eta geroko pikareskan etengabeko errealismo zertzeladak irakurriko ditugu.

Hemeretzigarren mendean, baina, Espainian errealismoa hasten denean, hilak edo hiltzear daude Europan literatura mugimendu horren errepresentante nagusiak: Balzac (1850), Tachkeray (1863), Dickens (1870), Flaubert (1880). Europako errealismoa 1847-1871 aldian jartzen da. Handik aurrera (1890. era arte) naturalismoa dator, gerotxoago (1890-1914) sinbolismoari lekua uzteko (11). Espainian Galdosen La fontana de oro (1870) jarri ohi da elaberri errealistaren hastapen.

Irazustaren Joañixio, beraz, 76 urteko atzerapenez heldu zitzaigun.

1946. era arteko elaberrigintza

Askok galdetuko du ea lehenago ez ote zen elaberri errealistarik idatzi. Ez. Hori ikusteko, 1946. arteko elaberriak gaingiroki arakatzea aski da.

 Piarres Adame eta Bein da betiko farre eragiteko elaberritxoak dira, batik bat. Auñamendiko lorea eta Yolanda "eskualdeko (regional) historia elaberria" sailean sartuko genituzke. Yolanda askoz errealistago bada ere, moralismoz, aurreiritziz eta idealismoz kutsaturik dago. Pertsonaiak bi taldetan banatzeak berak (euskaldunak onak, atzerritarrak gaiztoak) errealismoaren usaina kentzen dio elaberriari.

"Ohiturazko elaberriarekin" (kostunbristarekin) egongo litzateke dudatxoren bat: Kresala, Garoa, Piarres, Usauri Donostia, Uztaro-rekin, alegia. Duda hori laster ezabatzen da, ordea. Ohiturazko elaberria eta elaberri errealista oso ezberdin dira.

Ni ez naiz hemen sartuko aspaldiko eta jakineko eztabaida hartan. Elaberri errealista ohiturazko elaberritik sortu denentz (biguntxoago jarriz, ohiturazko elaberriak bidea ireki ote dion elaberri errealistari) edo aitzitik, ohiturazko elaberria galga eta oztoparri izan ote zaion elaberri errealistari. Hor daude denen gustuko eritziak. (12). Une honetan ez zaigu axola.

Guretzat nahikoa da esatea, ohiturazko elaberria eta elaberri errealista zenbait puntutan elkarren antza izan arren, funtsean bide oso bananduetatik doazela.

Ohiturazko elaberria: erromantizismoz kutsaturik dago, deskribapenak deskribapen egite aldera egiten ditu, folklorismoaren jantzietan dabil, maiz topikoz estekatzen da, gizarte aurre iriztatua eskeini edo bortxatu nahi digu, pertsonaia utopikoak edo topikoak sortzen ditu (tipikorik sekula ez), oso bakan agertzen da bizitzaren trajedia, mundua elkarrezinezko bi taldetan banaturik ikusten du (zintzoak eta gaiztoak). Hitz batez esateko, ohiturazko elaberria, errealitatearekin ez da ezkontzen.

Euskalerriko ohiturazko elaberriari gutxigorabehera, La gaviota-ri (1849) egin zaion kritikaren antzekoren bat egin beharko genioke: sentimentukeriaz, melodramaz eta erlijio-idealismoz kutsaturik eta moralizazio erromantiarrez beterik dagoela. Errealismoarekin zenbait alderdi berdintsu izanagatik ere, ezin uztarri berean jarri. Usauri eta Donostia berriz, Gaviotaren akatsetan erortzen ez badira ere, erabat folklorista eta irriegile dira.

Etxeita-ren eta Lertxundi-ren elaberriak: gertakari harrigarri melodramatikoez bustirik daude. Oroit Polli eta Pello bi euskaldun bikain da zintzoen kondaira-n "Txala"ren gertakaria eta Etxeita-ren pirata eta lapurren pasadizoak.

 Ardi galdua-k ba du errealismoaren ikutua. Bestalde euskal literaturan eskutitzen teknika lehenengo aldiz erabiltzen da. Asmo didaktikoak baina, ohitura deskribapenek eta parre egiteko pasarteek errealismoaren hildotik ateratzen dute. Hori nahikoa ez balitz, euskara dotoreegi, laborategi usainezkoa du. Hain zuzen ere "hizkera arruntaren kalitate usainezkoa da errealismoaren ezagugarrietan bat. (13)

Gudu zibila eta euskal elaberri errealista

Maiz esan ohi da egiazko elaberri errealista burjeseriaren agertze eta gailentzearekin batera sortu zela. Georg Lukács-ek, Lucien Goldmann-ek eta bere jarraitzaileek (Ferreras-ek eta abarrek) aspertzeke esaten dute hori (14)

Hona hemen Montesinos-en hitzak: "La historia nos dice que apenas ha habido novela digna de este nombre hasta el advenimiento de la burguesía al rango de clase directora" (15).

Teorigilek ez ezik, idazleek berek ere horixe esaten digute. Galdosek, Espainiako elaberri errealistaren aitak: "... la clase media, la más olvidada por nuestros novelistas, es el gran modelo, la fuente inagotable... La novela moderna de costumbres ha de ser la expresión de cuanto bueno y malo existe en el fondo de esa clase..." (16).

Gure kasuan, ordea, hori ukatu gabe, beste zera aitortu behar dugu. Euskalerrian guduaren ondoko giroak eragin haundia izan zuela elaberri errealistaren sorreran. Bestalde, Euskalerriko lehenbiziko bi elaberri errealistek, Joañixio eta Ekaitzpean ez dute harreman zuzenik erdiko klasearekin. (17)

Behin eta berriz esan ohi da (eta ba du arrazoiren puska haundia) 1868. eko Espainiako iraultzak elaberri errealistaren giroa sortzen lagundu zuela. Berdintsuki esan dezakegu Euskalerrian gudu zibilarekin. Gertakari hauek ez dira Espainiakoak bakarrik. Alemanian, adibidez, 1870ko gertaerek etena egin zuten ordurarteko eta geroko errealismo mugimenduan (18).

Guduzibilak pikutara bidali zituen euskaldun askoren amets erromantiarrak. Euskalerriaren askatasuna, gizarte jatorra osatzeko itxaropenak, euskal kultura goiko mailetara jasotzeko usteak ustel atera ziren. Tristura, pesimismoa, buru makurtu beharra nagusitu ziren nonnahi. Egiari aurpegi egiteko garaia zen, ez amets utopikoetan iharduteko. Giro lainotsua etorkizuna beltza.

Giro horretan sortzen da elaberri errealista. Pesimismo hori, ordea, poesian ere nabari daiteke. Hor dira lekuko, adibidez, Monzonen olerkiak, gerra aurrekoekin alderatuz gero.

Joañixio

Irazusta Jon Andoni (1882-1952) Deustun eta Madrilen egin zituen legeikasketak, 1936. ean Gipuzkoako aldun aukeratu izan zen eta gerra ondoren Panaman, Colombian, Puerto Ricon eta Perun bizi izan zen.

 Joañixio-ren gaia nahiko xinplea, korapilorik gabea da: Joañixio, Amezketako baserri batetako seme gazteena Argentinara lekutu da, bere gogoz baino gehiago gurasoen esan betetzeagatik. Bere bizitzako urterik hoberenak han bota ondoren, 55 edo dituelarik, atzera etxera itzuli eta Maitexa, bera baino 30 urte gazteago den ilobarekin ezkondu zen. Adinarentzat, ordea, sendabelarrik ez. Luzaro gabe hasi zaizkio ajeak eta behazun minak. Bi haur ere izan ditu baina maxkal samarrak. Artean hazteko daudela hil da Joañixio.

Ezin digu berdindu elaberri hau aurreko elaberri goxoekin. Garraztasun sarkorra dario, halabeharraren kutsua ere bai. Joañixio Ameriketara joanbeharra, han eraman behar duen bizimodua latza, Maitexaren bere osaba ezkondu beharrekiko dudamudak, ezkonduz geroztikako ajeak, den dena mingostasunez bustirik dago. Eta azken atalean, Irazustak, elaberriari trajediaren ikutu indartsua eman dio.

Elaberri egiazko, bizia, koplekeria gabekoa. Ez dugu hemen baserriaren eta hiriaren arteko dikotomia xinplea aurkituko, Garoan eta Uztaron bezala. Ameriketatik etorri eta Joañixiok berak garbi ikusten du baserrian ezingo duela etsi. Tolosara kalera ezkontzen da. Joañixiok ausartki aurre egiten die bizitzaren alderdi gozagaitzei. Aurreko elaberrietan ikusten den moralismoa bakantxo agertzen da hemen.

Elkarrizketak eta tokien deskribapenak indarrez pintaturik daude. Fernan Caballeroren esana zen: "La novela no se inventa, se observa". Irazustak bai Joañixion bai Bizia garratza da-n, ba daki Euskalerri-Ameriketan gauzak ikusten eta ikusitakoa paperean jartzen. Puntu honetan, adibidez, Ekaitzapean aurkitzen ez dugun maisutasuna erakusten digu.

 Joañixion ez dugu erideiten Uztaroren euskara dotorea. Irazusta ez da deskribapen eta konparaketa bikainak egiten jartzen. Panpako bizikera gogor, astuna, askoz hobeki uztartzen da Irazustak darabilen Tolosako euskara aberats, bizi, eguneroko, kementsuarekin, bere deklinabidezko, aditzezko eta laburpenezko akats guztiak gorabehera.

Panpa, berriz, Joañixioren begietan azaltzen den bezala pintatzen digu Irazustak: dirua egiteko tokia maitasunik ez dion ikuspegitik ikusita, alegia.

Bestalde, ez dut uste oker nagoenik esatean, Joañixio dela 1946. era arte agertu ziren elaberrietan pertsonaiarik osoena, egiazkoena eta borobilena.

Irazustak ez digu esaten Joañixio nolakoa den. Ekintzan ikusten dugu, bizirik. Ameriketara doa, etxean bizimodurik ez duelako eta gurasoek esaten diotelako. Ez da inongo heroerik, Garoa-ren Joanes heroe utopikoaren antzera. Joanesen baitan ezarri nahi izan ditu Agirrek "egiazko" euskaldunen bertuteak. Joañixio antiheroe dela esango genuke. Edozein jokatu arren, azkenean porrot egiten duena. 55 urterekin itzuli da Euskalerrira, bere biziaren hondamena aitortzeko. Alfonso Sastre-ren "realismo como desmixtificación" kontzeptua egoki da Joañixioren kasurako. (19)

Joañixioren ondoan beste bi pertsonaia nabarmentzen dira. Teexa bere arreba eta Maitexa bere iloba. Teexaren aiurria oso ongi jarririk dago. Teexa Joañixioren arreba kutuna da. Panpara lekutu arren, nebarekin harremanetan gelditzen dena, etxeko berriak noiz behinka bidaltzen dizkiona. Eginkizun berezia hartu du, gainera. Osaba-ilobak elkarrekin ezkontzeko bidea leuntzea.

Maitexaren izatea ere egoki eta errealismoz agertzen zaigu. Osabarekin ezkontzeko diren eragozpenak garbi ikusten ditu. Haseratik zalantzan dabil, osabaren aurrean lotsatu eta adinaren aldea astun egiten zaiolarik. Borroka latza dabil eta halere osabarekin ezkontzea erabakitzen du. Ezkonduz gero zintzo jokatu ere bai. Nafarroan holako ilobarik bat baino gehiago ezagutzeko aukera izan dugu.

Beraz, pertsonaien aldetik ere, Joañixio elaberririk onenetakoen artean jarri behar da.

Formari buruzko argibideak

Irazustak berezkoa zuen elaberrigintzarako dohaina. Gauzak nola prestatu eta nola esan ba daki. Aski da lehendabiziko atala aztertzea. Etarte baserriko deskribapenarekin hasten zaigu. Zertzelada labur eta begien biziz aurrean zernolako baserri den jartzen digu: "Etarte!... Ez zan biziro egoki. Alaia bai. Malkar batean; zelai gutxi; basoak urruti; sorotako lurrak urtero lepaketan jaso bear. Nola edo ala, bost beieko baserria." (20)

Deskribapen fisikoaren ondoren antropologikoa dator. Etarte baserrian ze familia bizi den esaten digu. Gero aitak seme zaharrenarekin duen hizketaldia azaltzen du laburki. Elkarrizketa utzi eta baserrian bizitza nola igarotzen den aztertzen du. Berriro elkarrizketa luzetxoa dator eta azkenean Joañixiok egunean zehar egingo dituen lanekin bukatzen du atala.

Ez digu Irazustak pertsonaien zehaztasun fisiko haundirik ematen, ez orain ez eta geroago, oso gainezka gizaseme ederra edo emakumezko bikain dela esateko ez bada, inongo idealizaziorik gabe.

 Elkarrizketa da elaberri honetan teknikabiderik egokienetako bat. Ia elaberriaren erdia osatzen du. Hain zuzen ere ezagun da elkarrizketa erabiltzen duela bereziki elaberri errealistak, biziaren egiatasuna adierazteko esamolde guztietatik horixe bait da subjetibitate hutsatik gehien hastantzen dena. (21)

Eguneroko bizitzan egiten denaren antzekoa da, euskara bizi eta arruntez egina, inongo apainketarik gabe, baina mardul, aberats, egokiz. Mintzaileak hika ari dira sarri, kontaketari egiatasuna eta arintasuna emanez.

Euskal elaberrigintzan beste inon ikusi ez duguna Teexak eta Maitexak Joañixiori idazten dioten eskutitz batean, tarteak tarteka bion arteko elkarrizketa azaltzen da, eskutitzari aparteko errealismoa emanez. Joañixiok berak, eskutitz idazten hasi eta ekinaldi baten ezin duelako bukatu, tarteka tarteka ekiten dio, bitarteetan zer gertatu den kontatzen duelarik. Honetan ere Irazustak berezko idazle sena erakusten du.

Elaberri errealistarik gehienetan bezala kontalaria hirugarren pertsona guztiz jakituna da. Baina aurreko elaberriekin alderaturik, puntu jakingarria ikusten dugu honetan: idazleak ia ez duela bere burua kontakizunean sartzen.

Irazusta ez da horren sarri irakurlearekin hizketan hasten, ordurarteko idazleek egiten zuten bezala. Areago, pertsonaiek buruzko eritzirik ere ez digu ia inoiz ematen.

Jakina, kontalaria guztizjakitun denez gero, pertsonaien kontzientzian sartzen da, baina nahiko zeharka eta antzetsu. Kontzientzia azterketa hau Maitexa eta Joañixioren arteko harremanak aztertzerakoan erabili behar izan du, batez ere. Hain zuzen ere Maitexak bere baitan igarotzen dituen larriuneak oso ongi jarrita daude eta liburuaren zatirik egokienetakoak dira.

Irazustak esaldi oso laburrak erabiltzen ditu. Estilo bizia du, elkarrizketan ez ezik, bai eta kontaketan eta deskribaketan ere. Oso gutxitan aurkitzen dugu bi lerroz goitiko esaldirik. Elaberriaren igidura bizkortu egiten du horrela. Ba dakigu, gainera, esaldi laburra askoz egokiago moldatzen dela kontakizun objetiboarekin. Gauzak bipilki, zehatz, zuzen, egiazki aurkezten zaizkigu.

Panpako egonaldia eta hango gorabeherak pintatzerakoan, ba zen geldoegi ibiltzeko arriskua. Irazustak, baina, gertakariak ikusteko eta kontatzeko duen zorroztasunari eta bere idazkera biziari esker, ongi gainditzen du arrisku hori.

Naturalezaren deskribapen luzerik ezin liburu honetan aurkitu. Uztarotik urrun gaude. Agirrek maisuki egiten dituen deskribapenak, esaldi luzeak erabiliz, panpako laztasunarekin ez lirateke ongi josiko. Panpari darion odola askoz hobeki pintatzen da idazkera labur, bizi honekin. Agirre Toma eguraldiaren aldaketak, goizearen ederra edo ekaitzaren orro bortitzak guri begitaratzen artista da. Alferrik Joañixion horrelako zehazketaren bila ihardutea. Panpak betikotasunaren latza hartu duela dirudi.

Azken oharrak

Irazustak ebakitako bidetik joan zen geroago Eizagirre Ekaitzpean elaberriarekin. Ez da hegaldatzen, ordea, Joañixioren gailurrera. Geroago (1950) Irazustak berak Bizia garratza da idatzi zuen. Ez dugu hemen elaberri honetaz hitz egiteko betarik. Joañixio baino eskaxago da, bi protagonista dituelako, euskara lardatsago erabili eta melodrama gehiago sartzen duelako, besteak beste.

Bukatzeko: Joañixiorekin hasten da elaberri errealista Euskalerrian eta 1957. arteko elaberrietan onenetako da (hoberena ez bada). Geroko idazle askok ere ez zuten inolaz ere tolosar honek jarritako marka ondu.

Gotzon Garate

Liburu oharrak

1) IRAZUSTA, Joan Andoni: Joañixio, Editorial Vasca Ekin, Buenos Aires, 1946, 281, orr., 18 x 13,5.

2) MEDINA, J.T.: Spanish Realism: The Theory and Practice of a Concept in the Niheteenth Century, Turanzas, Maryland, 1979, 7 or. "Few words in the literary critic's vocabulary are more ambiguos, more nebolous, and indeed, more dangerous than the term "realism" "

3) ORTEGA Y GASSET, José: Meditaciones del Quijote, Obras completas, Madrid 1950, 373, orr.

4) Lukacs, Georg: Probleme des Realismus, Aufbau-Verlag, Berlin, 1955, 211, hurr.

5) Gai honi buruz oso jakingarria da QUINTERO MARIN, Maria C.-ren tesis doktorala: La cuentística de Julio Cortazar, Univ. Com. Madrid, 1981. Ba da Cortazar-en Queremos tanto a Glenda-n miresteko kointzidentzia. Protagonista Irazusta da, "socio... en el negocio de las minas de estaño" (Alguafara, 1981, 23 or.). Irazustaren Bizia garratza da-ren protagonista bat mehatzlanetan ari da.

6) FRITZ, Martin: Deutsche Literatur im burgerlichem Realismus 1848-1898, J.B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart 1974. 16 or. "jede einzelne Dichtung und darin, wie sie dies Verhaltnis zwischen dem Subjektivem und Objektivem, zwischen Ich und Wirklichkeit gestartet, zum Ausdruck einer individuellen Welterfahrung"

7) BOSCH, Andres-Garcia Viño, M: El realismo y la novela actual, Publicaciones de la Universidad de Sevilla, 1973, 42 or.

8) MEDINA, J.T. o.c. 30 or. "tension between romance and reality"

9) LUKACS, Georg, Der russische Realismus in der Weltliteratur, Aufbau-Verlag, Berlin 1952, 154 or. "Tolstois literarische Tätigkeit ist also —in weltliterarischen Masstab— ein erfolgreiches Schiwimmwn gegen den Strom des Niedergangs Und der Zerstörung des grossen Realismus"

10) HERNANDEZ ORTIZ, Jose A.: La génesis de la Lozana andaluza. El realismo literario de Francisco Delicado, Ricardo Aguilera, Madrid, 1974, 42 or.

11) Ikus E. CURRENT eta W. PATRICK: Realism and Romanticism in Fiction, Chicago 1962, 96 or.

12) MONTESINOS, José: Costumbrismo y novela, Castalia, Madrid, 1960; A. Valbuena Prat: Historia de la literatura española, Gustavo Gili, Barcelona, 265 hurr.

13) "an elaborate effort to reproduce the flat quality of ordinary speech". PERRINE, Laurence: Literature, Structure, Sound, and Sense, Harcourt, New York, 1981, 904 orr.

14) GOLDMANN, Lucien: Pour une sociologie du roman. Paris 1964; J.I. Ferreras: Los orígenes de la novela decimonónica, 1800-1830, Taurus, 1973. Ikus idazlan honetan LUKACS-i buruzko bibliografia.

15) MONTESINOS, José: Introducción a una historia de la novela en España en el siglo XIX, Madrid, 1955, I, ix.

16) PEREZ GALDOS: "Observaciones sobre la novela contemporánea en España" en Revista de España, 15 (1870), 167, Medinaren liburutik jasoa, 52 or.

17) Ikus EIZAGIRRE, Joseba: Ekaitzpean. Ipuinberri, Edit. Vasca Ekin, S.R.L. Buenos Aires, 1948

18) Ikus LUKACS, G.: Deutsche Realisten des 19. Jahrhunders A. Francke A.G. Verlang, Bern 1951, Hitzaurrean.

19) SASTRE, Alfonso: Anatomía del realismo, Edit. Seix Barral, S.A. Barcelona, 1965, 119 hurr.

20) Joañixio, 10 or.

21) MEDINA, J.T. o.c. 30 or.

Ekonomia

Langabeziaren izaera

 "Errua, Bruto maitea ez da haiena, gurea baizik". Shakespeare.

Ekonomilari burjesek langabezia azaltzen digutenean, hura sistemaren gaixotasun iragankor bat dela konbentzitzeko besterik ez da. Honela azaldurik langabezia gripearen antzeko zerbait izango litzateke, behar diren sendagaiak jarriz gero erraz sendatzen dena.

Gezur hutsa, langabezia sistemak bizitzeko beharrezko duen atal bat da, ekonomia kapitalistaren bizitzarako premiazkoa baita. Baina langabezia bere benetako kontextuan ulertu behar da, eta hau nahitanahiezkoa da langileek langabeziaren kontrako burruka jarrai dezaten, burjesiaren azalpenen tranpan erori gabe. Sistema kapitalista hautsi artean, langabeziaren kantzerrean erortzeko arrisku gorrian biziko gara.

Terminologia marxistak langabeen multzoari "Erreserbako Armada Industriala" deritzo. Langabeen benetako "bataloi"ak kapitalari gauza batzu seguratzen dizkio:

1.- Langileak bildurrez bizi direnez, salarioen urriketa. Langileek berehala makurtuko lituzkete beren buruak lanpostua ez galtzearren. Eta langabezian bizi direnek gustora hartuko lukete eskas ordaindutako lana.

2.- Langabeziaren bildurrak langileak kapitalaren eskakizunak (lan erritmoaren gorakada, lan baldintzen gaizkoatzea) onartzera bultzatuko lituzke.

3.- Bultzatuko lituzke baita ere lan txarrak, arriskugarriak eta degradanteak onartzera, zeinak langabeziaren bildurra ez balitz onartuko ez lituzketenak, eta onartzekotan oso ondo ordainduak.

4.- Langabeziak langileen arteko elkartasun eta batasun falta zabaltzen du, eta langileen indarra gehien behar den une honetan galdu edo urritu.egiten da.

Enpresarioen klase-instintuak langabeziarik gabeko egoera arriskugarritzat ikusiko luke. Zeren langabezia barik: a) despidoak ez luke gaur betetzen duen zigor papera beteko. b) langileek, beren lanpostuak edo lana arriskugarrian ikusiko ez lituzketenez, greba eta halakoetarako joera peligrosoa izango lukete, salario dexenteagoak eta lanean hobekuntzak eskatzeko, jakina.

Gehiago esanez, guztiontzako lana dagoenean langileen burrukarako gaitasuna indartsua da eta honek inestabilitate soziala (eta politikoa) ekartzen du. Bestaldetik ez dute lan txarrik onartzen eta laneko indisziplina gogorra da. Guzti honek kostuen goratzea dakar eta enpresarioak beste teknika batzu erabiltzera bultzatzen ditu, lana kapitalaz trukatu eta honela Erreserbako Armada Industriala haunditzea.

Ekonomilari burjesek ez dute inoiz guztiontzako lana proposatuko... hauteskunde garaian izan ezik. Honela Ekonomi ministro-ohiak, Fuentes Quintanak, Espainiako ekonomiarako % 4eko langabezia tasa jartzen zuen helburutzat.

Langabezia ez da katarro bat. Kantzerra dela esango nuke, sistema kapitalista hautsiaz sendatzen dena eta hau egun batetik bestera lortzen ez denez, eta are gutxiago burjesiarekin paktatuz, langabeziaren kontrako burruka guztiek helburu bera behar dute: sistema apurtzea, sistema zulatzea, biharamunean eror dadin.

M. Corta

Komikia

Gure arbaso galdua [Komikia]

VENTURA & NIETO

Bertso paperak

Kronika [Bertsoak]

I

Hilbeltz honetan euri artean

mendietan zenbait otso

Anaitasunak bertso aukera

eskainia digu atzo

bapatean larri nabilen arren

lan hau gogoko dut oso

baina, gai ote natzaizue ni

idazteko mantso-mantso;

bihoaz, hor ba, honen atzetik

holako beste sei bertso.

II

Neretzat ez da garrantziduna

galdu edo irabazi

euskaldunok ez baikara beti

ogia ahoan bizi

funtsezkoa da aldizkarion

gauza askotaz idatzi,

Euskal Prentsaren langile finok

ez, ez dezazuen etsi

guztiz aurrera eta piz dadin

egun, bihar edo etzi.

III

Eguna joan eta berriz etorri

hauxe da berri eztia

aisi tarteak igarotzeko

ez da modu garestia

bertso edo koplaz izanik ere

konta daiteke guztia

Eta gainera, dudarik gabe,

denok daukagu astia

ardo goxoa bihur dezagun

euskararen mahastia.

IV

Gai konkreturik ez dut gaurkoan

pare bat hitz denetarik

urrutiraino ailegatzeko

izango ote dut betarik?

Aupa Joseba, helduko ote zaik

hau bezalako kartarik?

guk beste gustoz jango ote duk

jaki eta oilo iztarrik?...

hiretzat beti izango diagu

sagardo eta gaztarik.

V

Lanik gabeok alai zaitezte

helduko naiz zuengana

langileok inoiz izango dugu

geurea lansari dena,

tarte horretan ba dago lasai

denontzako nahiko jana,

orduan baietz beteko dela

Marxek aspaldi esana

Asmo hauen kontra ba al da inor

langile sentitzen dana?

VI

Arazoa non nere hitza han

Kantauri itsas baratza

problema latzak konpondu nahirik

geldirik dago arrantza,

beste askotan, berriz, gakoa

elkartasun ezan datza.

Ez du usainik gure larrosak

zorrotzak baizik arantzak,

noizbait, dena den, kezkak utzi eta

gogotik dagigun dantza.

VII

Horra munduko zenbait notizi

asko falta da halere,

garbi dizuet lerroetan

ez dagoela bare-bare,

zuen epaia lasaiki eman

ez naiz izango haserre,

esan beharrik ez dagoen arren

zuek, onena ez erre,

animoz banaiz idatziko dut

hurrengo batean ere.

Bertso paperak

Herriagatik hilak [Bertsoak]

Iparragirreren doinuaz.

I

Bertso batzuek nai nukez hemen

orain irakatsi ta kanta,

zerbait egiten hasi naiten

garaia ere bazan ta;

egoera tristea,

ezta errez sinistea

baino gagoz antz emanta;

burruka gabe ezer eztula

lortuko sekula santa.

II

Aurrera jarrai beharra daukat

heldu deutsaten gaiari,

Euskal Herria len bezelaxe

badu etsaia ugari;

otsoak dagoz artzai,

artaldearen etsai,

obispo ta agintari.

Ai zelakoxe kristauak diran,

laguntzeko herriari!

III

Argi erantzun beharra degu

gertatzen diraden gauzai,

disimuluan dabiltza baina

nork ez dio hartzen usai,

Euskera mingainian

ta ederra soinian,

kaikua jantzita lasai,

abertzalea naiz esanta

Euskal Herriaren etsai.

IV

Gaur abertzale faltso ugari

degu hemen zoritxarrez,

zenbat euskaldun dauden kartzelan

injustizien indarrez;

ta euskaldun batzuk hor,

egiten dabe entzun gor,

bere intentzio txarrez

abertzaleak dirala honek

sinistea ezta errez.

V

Maltzurra eta zikina degu

politikuen jokua,

Herriarentzat hitzak ederrak

ta eurak bete sakua,

Harturik ikurrina,

dana dute egina,

txapela eta kaikua

baina abertzale ona izateko

horregaz ezta nahikua.

VI

Euskal Herrian bildu ezkero

etzaigu palta indarrik,

hau danok ondo dakiguna da,

eztago esan beharrik;

ez det esango izenik,

danak dakizutenik,

badago paltso edarrik,

Euskal Herrien arerio

eztaz Madrilen bakarrik.

VII

Lengo abertzale zarren artean

horrelakorik ote zen,

Euskal Herrien alde burrukan

denak zintzo eta zuzen,

dudarik ez horretan

hor mendi tontorretan,

zenbat kurutze dagozen,

ta len bezala gaur hilten dira

denok ohartu gaitezen.

VIII

Ta bukaera eman beharra

daukat hartu dedan gaiai,

Euskal Herria askatzearren

hil dira milaka anai

Gudari leial umilak,

Herriagatik hilak,

Agur ta ohore danai,

Zaibiko puntan eta Bizkargin

hil ziradenai ere bai.

Gaztelu

Gramatika

Siglen erabilera

Idazteko alferkeriaren antzeko zerbait dela edo ekonomia linguistikoa dela edo dena dela, izen konposatu batzu beren hasierako letren bidez adierazteko ohitura indartzen eta garatzen ari da gero eta gehiago. Komunikabide eta informabideetan normaltzat hartzen da jokabide hau, sigla horik, askotan baina ez beti, erakunde politikoen izena adierazteko erabiltzen direlarik. Adibideak ematea ez da batere zaila: UEU, PNV, EEE,...

Bide hau praktikoa gertatzen da, dirudienez, horrelako siglen erabileraren gorakada uka ezinezkoa baita. Lexikologiaren arloan, hitzak sortzeko bide berezia dela esan daiteke, aparteko azterketa merezi duena bestalde. Edozertara, gehiegi sakondu gabe, artikulu honetan horrelako siglen erabilerari buruzko ohar batzu egingo ditugu, praktikan erabiltzeko eta honetan batasun minimo batez abiatzeko baliagarri izango direlakoan.

Hitzak sortzeko bidea

Ez da dudarik, hitzak sortzeko bide baten aurrean aurkitzen garela. Artifiziala dela? Noski! Baina gure denboretako fruitu bat bide da. Hainbat eta hainbat hitz berri sortzen ari dira egunero bide honetatik, arlo batzutan behintzat; gainera hitz emankorrak dira, hitz erakarriak sortzeko gai baitira, ondoko adibideetan ikusten den legez: jelkidea, peneubetarra, etarra, etazalea, uzeitarra,... Bestalde, siglak erabiltzean, deklinabide-atzizkiak lasai asko lotzen dira, hurrengo adibideetan ikus daitekeenez: "Hori HABEkoa da", "ETAk atentatu bat egin du",... Hau da, atzizkiak jartzen bazaizkie, hitz gisa hartzen direlako da.

Siglen idazkerarako erizpideak

Multzo desberdinetan bilduko ditut oharrak:

1.- Hitz arrunt-tzat har daitezkeen siglak edo siglen hitz erakarriak kontsideratuko ditugu lehenik. Kasu honetan daudenek, besterik gabe hartzen dituzte deklinabide-atzizkiak eta letra minuskuluz idazten dira hitz arruntak egiten diren legez. Adibidez: "Arazo hau eztabaidatua izan da jelkideen artean".

Zientzia eta Teknikaren arloan siglen bidez asmatuak izan diren hitz asko erabiltzen dira. Adibide modura, laser delakoa aipa daiteke: Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation.

2.- Erakundeen izena adierazten duten siglak, izen nagusi gisa deklinatzen dira, izan ere izen propioak baitira. Baina, deklinabide-atzizkiak jartzerakoan, idazle guztiek ez dute modu berean jokatzen. Bi jokamolde nagusi daude; Batzuk gidoi batez lotzen dituzte atzizkiak (UEU-k, PNV-k, HB-koak,...) eta beste batzuk, gidoirik gabe (UEUk, PNVk, HBkoak).

Sigla horik letra majuskulaz idazten direnez, ene ustez, gidoiak ez du funtzio berezirik betetzen, ez baitago nahasketa posiblerik; horregatik, egokiago ikusten dut atzizkiak ezer gabe lotzea, sigla eta atzizkien artean inolako tarterik utzi gabe. Arazo txikiren bat sor daiteke zenbait kasutan, atzizkia zein den definitzeko; baina, tira, hori gidoia ipin zein ipini ez gertatzen da.

3.- Zer egin pluralak adierazten dituzten siglekin? Gaztelaniaz ohitura dago bi letra direnean, letra horik bikoizteko Adibidez, CCOO (Comisiones Obreras), EEUU (Estados Unidos), EEUU (Escuelas Universitarias). Ohitura horri jarraikiz, batzuk euskaraz ere berdin egiten dute eta horrela, Estatu Batuak (USA) idazteko, EEBB idazten dute. Euskaltzaindiaren textu batzutan ere antzera jokatu dute. Kasurako, H letraren ortografi arauak ematean, honelako gauzak idatzi dituzte "Leku eta pertsona izen propiotako HH-ak ez dira zerrendan sartu". "Hitz hasierako HH-ei dagokienez,..." (Euskera XXIV. 1979. "H" letraren ortografi arauak). Textu horretan horrelako adibide asko aurki daitezke.

Ez dakit zergatik erabili den bide hori, baina nik ez dut beharrezko ikusten edo bestela eta zehatzago esateko, desegoki ikusten dut, ez baitut uste ezer laguntzen duenik.

4.- Itzuli egin behar ote dira siglak? Horra hor erabateko erantzunik ez duen galdera bat. Ohituraren arauera alde batetik eta zentzua erabiliz bestetik. Oro har, erizpide bikoitza erabili behar da:

- Edo izena erabat itzuli, zenbait kasutan egiten den bezela

 URSS --- SESB (Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna)

- Edo itzultzen ez denean, jatorrizko siglak erabiltzea.

* OPEC: Organization of Petroleum Exporting Countries eta ez OPEP, hori gaztelaniazko itzulpena baita.

* NATO: North Atlantik Treaty Organization eta ez OTAN, arrazoi berberagatik.

Labur esanda

Beraz, itzulpenen kontua alde batetara utzita, arauak finkatzerako orduan, proposamen hauk egingo nituzke:

a) Siglak letra majuskuluz idaztean, deklinabide-atzizkiak jartzean gidoirik ez erabiltzea eta horik siglen ondoren letra minuskuluz inolako tarterik utzi gabe eta besterik gabe idaztea.

 UEUra, UZEItik, EBetan

b) Berez plurala adierazten duten siglen kasuan, letrak ez bikoiztea

Estatu Batuak: EB

Dena den, gauza guztiak bezala, praktikan ikusiko da, proposamenok egoki direnentz.

J.R. Etxebarria

Gaur idatzia

Telefonoz

— Zer?

— ANAITASUNA aldizkaritik dei egiten dizut.

— Kaixo! Bizi zarie ala?

— Dena Beharrean!

— Zer behar dozu, ba?

— Ba begira, aldizkari honi beste irtenbide bat eman gura genezaiokeen eta...

— Ta zer?

— Zertxobait idatziko bazenu...

— Idatzi?... Zetaz?... Norentzat?... Inork irakurtzen dau ala?

— Idatzi ezik ez du inork irakurriko eta... Zu, Eguzki, Euskeraren egoeraz arduraturik zaudela...

— Gehien ere, ardurarik ezak arduratzen nau.

— Nola ikusten duzu etorkizuna?

— Politikoa banintz inoiz baino hobeto ikusten dodala esango neuskizu: "pues mire usted, hemos realizado una inversión de X millones en... señales bilingües... creación de un canal... emisoras con programación... dentro de siete años... "Honelango berbaorik, entzuteko ere! Honela jarraitzen badogu, lasterrera euskerea exportatu egin beharko dogu! Beno, baina zuk ba dakizu, politika eratara datorrenean dala ona, osterantzean... eta neure kezkak ditut.

— Bizkaiko euskeraren egoera ez dela aintzakotzat hartzen esan nahi duzu?

— Agirian behintzat ez! Eta ezkutukoetan ez naz sartzen. Begira, azken bolada honetan mila trakamila asmatu dogu euskerea dagoen atakatik atara eta toki urtenago baten jartzeko. Jakintsu ta ez hain jakintsuk pausorik erdiak hutsean emon baditugu ere "ahaleginaren faltan ez daukagu kontzientzian zorririkan", euskerearen aldeko ekinean; baina ondorenei ere begiratu behar jake: alde batetik euskaldunetan, sartzen dan baino gehiago desagertzen dala; eta bestetik euskerearen erabilera mehetu ta moteldu egin dala. Orduan zerk edo zerk huts egiten dau hemen.

Ni ziur nago, batasunean, indar gehiago egiteko aukera daukaguna, baina ez naz jokabideak goitik behera erartzearen aldeko eta gainera arazoak mailakatu egin behar dira: kurtzulu argitan egia danak ez dau, derrigorrez, eguzki argitan egiak izan behar.

Egoerak aztertu egin behar dira. Nik, tamalez, zihurtasun bat daukat: Ondarroan bertako euskerea galtzen dan neurrian erderaz egingo dala; ez da ez bizkaierarik ez baturik ez enparaurik egingo. Hain esku daukagu erdera!

Aho berokadak botatzea erreza da. baina hemen eskuetan daukagunaz baliatu beharra daukagu; ta azken baten erreferentziarik zihurrena egiten dana dogu, bizirik dagoena. Eta euskaldunok, gure urritasunean, danok dogu danon beharrizana. Ni gertu nengoke hartzeko, baina hartzen dodan neurrian emotekotan.

Bizkaian, egunen baten, euskerea galduko balitz, (eta %40-ren batek egiten dogu bizkaieraz), ez dakit ze jokabide hartuko leuken euskereak, baina oso murriztuta geldituko litzateke.

Bizirik dagoena indartzea ta sendotzea dala uste dot, jokabiderik zuhurrena. Bestela geure buruari harrika gabiltza. Eta bizitasunaren adierazgarririk sendoena ahoz-ahozko euskerea dala esango neuke, idatzizkoa honen errepresentazio urri bat delarik. Nik ez dakit zerk joko gaituen euskaldunok, baina sarritan, Atletik eta Realeko partidu bat bailitzan darabilgu bizkaieraren eta euskera batuaren auzia, alkarren aurkakotzat harturik, eta ez alkarren osagarritzat. Batzutan, batasuna bizitasunean ere badago, eta txakurrari amorrua kentzeko ez dago hil beharrik batzuk horrela uste izan arren.

— Aizu, aizu... ez dut ongi entzuten!

— Beno, parkatu, gaur dana batera ta nahasten erabili dogu, urrengoan argiago eta patxadatsuago.

Eguzki

Fedea eta kultura

Erlijio kontrabandoz...

Ez dut uste inor harrituko denik gure zibilizazio honen ezaugarri nabarmenetako bat zientzia dela esaten badut eta, era berean, gure bizitza moldeak aspaldidanik teknifikazio zabal baten bideetatik abiaturik doazela esaten badut. American way of life batetaz hitzegin ohi digute kazetariek, soziologoek, e.a...

Eta, egia esan, aitortu beharra dago oso alor emankorrak gertatu direla gizonarentzat aipatu ditugun bi gaurko ezaugarri horiek azken mendeetan gure gizarte honek egin duen aurrerakadari begiratzen badiogu. Izan ere zientzia modernook eta teknika honek darabilten hizkuntza matematikoa ia ia razionaltasunaren beraren paradigmatzat eta zerbaiten egiazkotasuna neurtzeko kriterio bakartzat hartu izan da.

Baina matematikaren nahiz edozein zientzia modernoren nahiz gaurko teknologiaren egiari ezertxo ere kendu barik, hementxe gertatzen zaio gaurko gizonari gauza benetan bitxia.

Gauza guztiez jardun ondoren eta izadiko nahiz gizarteko zergatiak eta oinarrizko legeak agertu ondoren, susmoa ere sortu zaio gizon honi zergatik ezin ote daitekeen galdera orori arrazoi bidez erantzuna eta irtenbidea eman. Izan ere, gaurko gure gizarte honetan gauza normalena gertatzen da edozer gauzaren zergatia zorrotz baino zorrotzago eskatzea eta horiek argitzen joateko, bide batetik ez bada, bestetik jotzea. Eta hau, edozein alorretan: direla izadian gertatzen diren fenomenoak edo gizonaren inguramarian sortzen direnak, politika eta ekonomiatik hasi eta ufologiak eta parapsikologiak diharduten alor zabaletaraino. Arrotzeko edo festaren erregina bera dela uste izateko arrazoirik badu zientzia honek, hementxe ematen du, ene ustez, irristada haundi bat ere.

Zeren horren razionala eta zientifikoa agertzen zaigun gizarte honen erdian hor non azaldu ez da irrazionaltasunaren sekulako eztanda!: hinduista zaletasunak alde batetik, edo drogak, kirolak... zenbait adierazgarri esatearren, bestela luzatzerainoko gaia bai bait dago.

Eta zer esan guzti hauen nahiz beste hainbesteren inguruan sortzen diren "erlijioez"? Hara non, ondo janaren eta edanaren erlijioa edo deportearen erlijioa esate baterako. Eta ez pentsa irudi gisa edo aho beroz ari naizenik: beste edozein erlijiok bezala hor dituzte beren liturgiak eta erritoak e.a...

Dagoenekoz ezer esan ez badut ere, berdin gertatzen ari da Europa alde osoan Nostradamus-en "profezien" inguruan. Frantziarrak txunditurik geratu dira irakurtzean, telebistak nahiz irratiak ere orduak eta orduak eman dizkiote, eta idazten ari den honen harridura oraindik haundiagotzeko, Frantziako lehendakariak berak ere bere ministroekin jardun omen du gai honetaz, eta, noski, zer esanik ere ez dago: "profezia" hauek azaldu dituen liburua best seller izan da Frantzian azken uda honetan. Eta guzti hau borobiltzeko, Europako beste herrialdeetako oihartzunaz batera, guregana iritsi da liburu hau eta liburuarenganako eta Nostradamusenganako kuriositatea.

Zer explikazio du boom honek? Zeren benetan harrigarria gertatzen da zientzia historikoen eta baita matematikaren analisi apur bati eusten ez dioten poematxo ilun hauek halako liluramen irrazionala sortzea neurri berean heuren buruak oso zientifikotzat dituzten hainbat eta hainbat europearren artean.

Dena den, aitortu beharra dago oso azkarra izan dela Nostradamus "igerlea" aurkeztu digun J.C. De Fontbrune idazlea, poema hauen "ulerpenerako" ordenadore baten laguntzaz baliatu denean. Agian horren zientifiko kutsua duen datu honengatik ez ote dira agertu hain sineskor europear seriotsuak, bestetan erabil ohi dituzte zehaztasunak piska bat zokoratuaz?

Ba legoke gaurko pentsabide hauei eta beste hainbati buruz ikerketa soziologiko batentzat baino gehiagorentzat lana. Gaur ez bada, bihar historiak egin ahal izango du. Hori horrela delarik —gero gerokoak— eta inori terrenoa jateko asmorik gabe, nire kazetaritzako presakako ikuspundutik zerau aurreratu nahi nuke fenomeno honetan argi izpitxo bat egin nahirik.

Mundu honetan murgildurik agertzen den giza abere honek ba du beste abereek inondikan ere agertzen ez duten alderdi oso berezi bat, giza imaginazioaren eraginez sortzen dena: misterioarena, alegia. Hemen sartu genitzazke giza alderdi benetan gizakoienak, esate baterako maitasuna, edo artea, edo beldurrak, giza proiektoak, erlijioa bera ere...

Eta... harrigarria dirudi, baina konparsa eginkizuna dutenak aipaturiko denak, sistematikoki bigarren mailara jaitsiak izan ohi direnak edo zokoratuak, haztuak, irrazionaltzat edo, zenbaitetan, prezientifikotzat jotzen ez direnean.

Era honetara, orain ikusten ari gara gorago esaten genuen irrazionaltasunaren ezin geldizko igokada; edo, hobeki esanda, hor non azaltzen zaigun kontrabandoz sarturik —eta imitazio okerragotan, azalean zientziazko barniz apainak eramanarren— gure erditik uxatu genuen erlijio atala. Edo hara nola gizarte hau beldurrez jota dugun (gaurkoa bai beldur razionala; asmo txarrik gabe diot, gainera): lanik ezaren beldurrez, kutsaduraren beldurrez, petroleoaren krisialdiarekin batera sortu den eztualdiaren beldurrez, indar nuklearrak ikaragarri egin duen gerraren edo ezbehar baten beldurrez.

Ez da nire asmoa izan honekin ezertxo ere frogatzea edo panegeriko merke bat egitea. Kulturaz eta fedeaz eta heuren elkarrekiko eraginez ari garenez, pista labur eta periodistiko batzu eskaintzea baizik bakoitzaren pentsabiderako. Hobekiago —eta sakonago— egin beharko digute ikerketan ari direnek.

Dena den, irakurle, gaurko gizonak dirudienez ahaztu nahi duen dimensio batetaz ohar arazo nahi nizun. Alderdi horri aurre ematen eta ez kontrabandoz ematen ba du nahiko zeregin. Asmatzea zailago bada ere, asmatuko al du!

Esteban Agirre

Sadikoaren atexka

Zinema?

Ni oso zinemazalea naizela esateak ba dauka harritzekorik? Eta zinemazale porrokatua naizela baldin badiot? Areago zinemazale porrokatua naizela eta zinemarik gabe ezin bizi naitekeela baldin badiotsut?

Nori eta neuri gertatu behar zitzaidana gertatu zitzaidan: igande arratsaldez asperturik eta zer egitekorik ez norarik ez duen jende gehiena bezala, zinematokira abiatu nintzen, lehenbizi pentsaturiko pelikula ikustekotan. Hara nindoan ni, hara harro, hara ero, hara eratsu, poltriketan sosak txintxinka eta oroimenean aurrez aurretik eserlekua erreserbatu nuelako prekauzioak ematen zidan poztasunaren haundia.

Euria goitik behera, niri berdin behetik gora balitz ere, bostxo ere ez axola. Ze axola eta axolaondo, segi aurrera, aurrera, oldarkorra haiz, inortxok ez hau geldieraziko, zinematokira heldu haiz eta filmea ikusiko duk... Zinemako aterira ailegatu nintzenean jendetaldeak iladatan zeuden sarrerak hartzeko asmo urrun, masoka eta helezinaz. Pozak lehertu behar ninduela uste izan nuen. Leihatilatxo atzea zegoen andreari hurbildu nintzaion eta ahoa erdirekitzear neukanean haren astahotsatik zetorren erretolikua aditu nuen: "zine senti dut jauna, zinez, baina sarrera erreserbatu duzunez itxaron behar duzu piskatto batetan". Han egoteak gero eta dardaraztenagotzen ninduen, gero eta lamagotzen, gero eta urduritzenagotzen. ni itxaron beharrean, ni! Azkenez astagizon eta akerrandre haiek guztiak beren sarrera madarikatua zutelarik barruratu ziren. Txanda suertatu zitzaidanean, leihatila osteko emakume lodikote, sudurluze, hiper-apainduari erreserbaturiko txartela eskatu nionean ez ote zidan erantzun, niri bai niri!, ez ote zidan erantzun alu ziztrin hark denak agortuta zeudela!; "Benetan senti dut, benetan, ostera, jendetza izugarria zegoenez gerotan denak saldu ditugu".

Lepotik oratu nion. Eskerrak inguruko gizon zakil batzu beraren alde atera zirela, bestela hartakoz berea eginda zukeen. Nire arrazoiak entzun ondoren zinemako arduradunak barkamena eskatu zidan eta baita nire sarrera antsiatua eman ere. Uf!, ba zen ordua izan!

Akomodadoreak nire esertokiaren bila dabil, aurkitzen du. "Hori duk hirea, bi horien bitartean dagoena". Esertzera noa. Mekaguen! hau zoritxarra hau! non eta bi jirafa eta besterantz ikusi nahiez mugitzen, ezina baina, aurreko lapoluzeak geldo-geldo zeuden erosokiro.

Pelikulako hilketazko odol gorriak horretaraturik, soldadutzan erositako Albaceteko labaina hartu nuen, dzist arinez lapo-zatiki guztia zaporetsuak egin nituelarik. Hurrean zegoen jendea ikaratuxe zen, aldiz filmeko beste sekuentzia sentsazionalista bat zegoelakoan eta ex-jirafeeo oihuei kasurik egin gabe berenean jarraitu zuten.

Orduantxe bai zoriontsu! Arnasa hartu nuen sakon, harro-harro pelikula ikusten hasi nintzen.

Karlos Santisteban

Musika kritika

Zaramaren lehen disko txikia. Ezkerraldeko giroa erreibindikatu nahirik

EZKERRALDEA

Loreak eskutatzen dira

arratoien herrialdean

eguzkiak ez du produzitzen

keinu tristeko langileak

tren zikinetan problemak erretzen

gaur atzo gaiztoagoa da

eta nork daki bihar

zer izango den.

Eta kaletik haiek patrulatzen

eta gauez makarrak

meneratzen ez dago

Bizkaiko zubiaren gainean

berrogeitalau urkatuak

Barakaldoren estoldetan

oihu asko entzun dira

eta keinu marratzeko txikleak maskatzen

odeimurru marroiak ere

batzokien ikurrinak zikintzen

(Letrak eraban egokitu egin ditugu, hau da, diskoaren orrialdean agertzen den hainbat hutsune zuzendu. Besterik ez.)

Ezkerraldeko giroa erreibindikatu nahirik datozkigu ZARAMAkoak. Santurtzi, Portugalete, Sestao eta inguruko herriak ezagutzen dituenak erraz ulertuko du kantuen giroa. Herri txikietan bizi direnek agian gustorago entzungo dituzte Benitoren kantu goxoak (Eta hemen ez dago parekatzerik).

Baina kantariak beren giroan kokatu behar dira, lekuan lekuko giroa kantatu edo musikatuz eta Santurtzi eta Iruri ez dira bat ere berdinak, ezta ere giroa. Irurikoak (Etxahunek) bere inguruko giroa azaltzen saiatu zen, ZARAMAkoek ezkerraldekoa erreibindikatu nahi. Beste gauza da lortu dutenentz.

 Euskal Musika 80 Mandiope diskoaren bidez ezagutu genuen ZARAMA. "1977 urtean sortu zen taldea. Santurtziko 4 gaztek, elkartu eta gehien gustatzen zitzaien musika (rock and roll-a) egitea erabaki zutenean. Hasieran entsaioak gitarra espainolez eta kartoizko kaxaz moldatutako bateria batez egiten zituzten. Humore oneko eta amets haundiko garaiak ziren"

Denboraz talde finkatuz joan zen —neska batek, esaterako, taldea uzten du— azken hauek jarraitu zutelarik: Ernesto Alavak, bateria, Roberto Mosok, kantaria, Xabier Alvarezek, baxoa eta Jesus Manuel "Txuzos" Alonsok, kitarra. Talde honek grabatu zuen orduko Bildur naiz abestia. Talde berak grabatu du disko txiki hau (Nahiko abestirako José Mari Santamaria kitarra-jolearen laguntza izan dute).

Single hau atera baino lehen zinta bat pasatu zitzaien Euskal Herriko zenbait irratigizonei, hiru gaik osaturiko zinta, Ezkerraldea, Nahiko eta orain gogoratzen ez dudan beste gai bat ziren. Hemendik aurreko biak hartu eta single hau atera dute. Baina diskoa kaleratzea zaila izan da, RCA diskoetxearekiko prolemak, gero CBSra jo behar...

Diskoarekin batera beste nobedade bat, diskoetxearena. Diskoa Galdakaoko estudioetan grabatu zuten, gero CBSen industri lana eta zabalkundea DISCOS SUICIDAS delakoaren esku geratu da. Izen berri hau talde eta kantarien promoziora dedikatzen den HILARGI-rekin dago erlazionaturik.

Ezkerraldeko giroa erreibindikatu nahirik datozkigu ZARAMAkoak, beste gauza da lortu dutenentz. Letrei begiratuz behintzat ez da erreza lehen irakurketan ulertzea. "Hemengo euskara ez da euskara" esango luke batek eta ez lioke arrazoirik faltako. Gainera diskoaren orrialdean agertzen diren moduan irakurtzen baditugu ezin ulertu. Dena dela taldekoek euskaraz kantatzen jarraituko dute "gure hizkuntzaren normalizazioaren alde gaude eta exenplua ematen adierazi nahi dugu gure eritzia". Eta hau derrigorrezkoa da euskal kantari zenbaiten letrak errealitaterik hain hurbil dauden une honetan. Bestela euskal gazteriak erdal musikara joko luke eguneroko giroaren azalpen bat bilatu nahiean edo. Eta asko gara NAHIKO oihukatzen dugunok.

IZ diskoetxearen lan berriak

IZ diskoetxea jo ta ke ari da diskoak prestatzen eta azken berriak hauexek dituzue:

Lasarte bertsolariaren kaxeta. Bertsolari honek jadanik beste bi dauzka, biok XOXOA diskoetxearekin kaleratuak, baina oraingo hirugarren hau etxez aldatu eta etxe honek aterako du.

Hemendik hilabetera edo, MIROTZ euskal taldearen lehen diskoa aterako dute. Taldea ezaguna dugu musikalarien artean eta estiloaz hitzegiterakoan, "Itoiz" taldearen lineari jarraitzen diola esan genezake, folk eta rock estiloen arteko mugan nolabait esateko. Baina hau etiketa-prolema besterik ez da eta diskoa eskuartean izango dugunean orduantxe esan behar.

Hirugarren diskoa Amuriza bertsolariarena izango da, bere taldearen laguntzarekin grabatua. Grabaketa hasia dago, sartu dira ahotsak eta hasi dira baita ere, instrumentuak sartzen. Bertsozaleek igarriko dutenez Amuriza-ren lan hau hainbat herritan egindako saioen bidetik joango da. Ba dute, ba, gure bertsozaleek egarria non ase.

Kaleratu da Jean-Luc Barbier Quarter edo laukotearen diskoa. Talde helbeziarra jazz tankeraren barruan nolabaiteko pisua duena. Beraien bateria-jolea iazko Donostiako Jazz Jaialdian instrumentista hoberena izendatu zuten epai-mahaikoek. Diskoaren azala ere azpimarratzekoa da, nik, egia esan, aspaldian ez dut horrelakorik ikusi. Zorionak.

Erramun Martikorenaren bigarren diskoa kalean

Aldizkari hau irakurtzen duzunerako kalean izango duzu Martikorena artzainaren bigarren diskoa eta ELKAR etxeari eskeinitako elkarrizketa horretan aipatu badugu hona hemen informazio gehiago.

 Erramun Martikorena oso ezaguna da ipar aldean, Baigorriko Otsobi baserrian bizi delarik eta disko berri honetan Haroztegi, Manex Etxamendi, M. Itzaina, Uharriet, Oxobi, Alkhat, Xalbador eta beste batzuren letra eta kantuez baliatzen da. Oxobirena gainera oso ongi datorkio kantari honi Jules Moulier-ek, Oxobi zenak, haren etxetik hartu baizuen izenordea.

Kantuek hauek dira: Kalla kantuz, Orhiko xoria, Laborarien etxea, Beharra, Amets bat egin dut, Gure herriko ihiztarier, Dolu egingarri, Baigorri eta Berma ta bizi, azken hau diskoaren izena delarik. Laguntzaileen aldetik J. Garin eta Mario Gachis.

ZEN taldearen diskoaren harrera

 ZEN taldearen diskoaren aurkezpena izan genuen Bilboko dantzaleku batetan eta egia esan ez zen jende larregirik hurreratu taldearen aktuazioa ikustera. Diskoa, guk uste, pausu garrantzitsua da euskal musikagintzarako, grabazio aldetik akats batzu izan ba ditu ere.

Talde hau ZARAMAren antzera Mandiopeko lehiaketan hartu zuen parte, baita ere gero ateratako diskoan eta handik hona gero eta entzulego zabalagoa lortu du disko hau grabatu arte. Baina musikazaleen erantzuna ez da guztuz egokia izan eta taldea merezi duelakoan gaude. Taldea osatzen dutenak hauexek dituzue: Iñaki Aristegi, Jokin Urkiaga, Manu Diego, eta Jose Vicente Garcia.

Aspaldian esandakoa gogoratzea merezi du "ZEN taldearen helburua, Euskadiko panorama musikalari aukera ezberdinak ekartzen da, hau da, gaur egun euskal musikariek egiten dituzten lanekiko ezberdina izango den zerbait eskaintzea."

ELKAR

Aurreko aleetan komentatu dizuegunez, badirudi ELKAR etxea indar berriaz sartu dela diskogintzan. Hain estu eta larri genuen eremu hau, ba doa pixkanaka pixkanaka leihoak zabaltzen.

ELKAR-en etapa berria ote?

 ARTEZI desagertu zenean, etxe honek hartu zuen haren materiala eta disko agortuak berrargitaratu eta kalean jarri dituzte ELKARrekoek. Honela Benitoren disko zaharrak "Zuberoa eta Askatasunaren semeei", "...eta maita herria, uken dezadan plazera" eta aurrekoak; Xabier Leterenak, G. Knörrenak... Beraz esan dezakegu ARTEZIren produkzioa ez dela hauts artean geratu. "Ez dira asko saltzen, baina, kontutan izan behar ere, disko zaharrak direla. Bakar bakarrik saltzen direnak, Benito eta Xabierrenak dira; Xabierrenak askozaz gutxiago" diosku ELKARreko batek, diskoen salmentaz.

Zergatik bultzada berri hau galdetu diogu eta honek erantzun "Ez nuke esango hain berri denik. Egia esan, ELKARrek betidanik izan du jokabide bat, diskoak kaleratzea inolako "best seller" pretentziorik gabe. Aldi berean euskal kantagintzak sekulako "boom"a ezagutu zuen eta. guk geureari ekin genion, ixil ixilik baina aurrera, ipar aldeko kantariei ere lekutxo bat eskeiniz. Geroxeago "boom" hori joan egin zen eta gauzak baretu."

Bultzada berriaren hasiera, Benito-ren disko bikoitza genuke "Benito guregana etorri zen lan berria egiteko asmoz eta guk pozik hartu. Benitoren diskoak jende askori zabaldu dizkio ateak eta zenbait kantari hurreratu zaizkigu beren ideak azalduz. Honela, laster ITOIZen diskoa aterako dugu, baita OSKORRIrena ere. Baina honek ez du esan nahi, guk etapa berri bat zabaltzen dugunik. Guk geure martxari jarraitzen diogu, hori bai, musikari garrantzi handiagoa emanez. Benitoren diskoak esaterako Zuberoan sartu ditugu, orain arte ez ziren hara ailegatzen edo txarto ailegatu."

Azken diskoen berri ere eman digute "Azken hileotan disko gutxi argitaratu dugu. Inportanteenak edo nolabait azpimarratzekoak Pantxo ta Peio-ren azken diskoa genuke —beno ezin ahaztu Benitoren bikoitza, orain pare bat hilabete argitaratua—, Ipar aldekoekin jarraiturik, Etxeberri anaien lan bat, Erramun Martikorenaren diskoa, Baigorriko artzain laborari. honen zenbait kantuk osaturik; iparraldeko ere, GUK taldearen disko bikoitza. Gero ARTEZIren diskogintzari jarraiturik, Lertxundi-ren disko zaharrak berrargitaratu ditugu, eta bide berean Lete eta Gorkarenak. Hauetariko batzu agortuta zeuden eta orain ELKAR izenez datoz. Oskarbi taldearenak..."

Eta laster argitaratzekoak:

1.- Martikorena kantariaren bigarren diskoa. Disko hau gainera ohizko bideetatik salduko da, orain arte ez da holakorik egin hemengo aldean. Erramun artzaina dugu bizibidez eta abots bereziduna. Gogoratuko duzuenez, Iparragirreren omenez egindako diskoan hartu zuen parte.

2.- OSKORRIren diskoa. Grabaketa eta nahasketak eginik daude eta industri lana hasi da. Martxoaren azkenerako litzateke kalean.

3.- ITOIZ taldearen hurrengo diskoa. Grabatuta dago eta nahasketak egiten hasi dira. Ea apirilerako dugun kalean!

Bukatu baino lehen ohar bat jarri nahi nioke elkarrizketa honi: promozio faltarena. Eta ohar hau etxe guztietarako litzateke, baina ELKARri bereziki egitekoa, zeren honek ez baitu hain ondo zaintzen. Benitoren azken diskoa izan ezik, beste guztiek ez dute promoziorik ezagutu eta hori garrantzizkoa da, disko batek argitaratu ondoren promozioa behar du eta zabalkunde egokia. Ea aurrerantzean arlo hau hobeto zaintzen duten!

Joxe Ugarriza

Gaiak

Potroien energiaren kontra potroen indarra (III)

Orain hilabete bat irakurri ahal izan genuenez, Iruiñean Estatuko lehenengo autobus elektrikoa kaleratu dute. "Arco Iris" izeneko hori prestu dago lanean hasteko, orain arteko probak gaindituta. Orduko 60 kilometrotako abiadura hartzen omen du, eta 85-etakoa aldapaz behera, panfletoak dioskun legez. Ez dioskuna da, frenorik dagoenentz 25 lagunentzako tokia eskeintzen du eta karrozeria aluminioz eginda. Pentsa ezazue urtean zehar ustegaben zaramara botatzen dugun eskuraezinezko aluminioarekin (Coca Cola latak, kontserba-potoak, eta abar luze bat) zenbat autobusetarako karrozeriak egin litezken!

Hiri handietan zein txikietan ez luke inork beraren kotxea erabili behar, oinez egiteko modukoak ez diren bideak autobusez egingo baikenituzke, eta lasaiki gainera. Horretaz gain, eta infraestruktura osorako, lanpostu franko (parka!) sartzeko beharrean geundeke, eta langabekoek ez lukete zertan lapurtu behar (José Luis Vázquez Mosteiro, General Eléctrica Españolako atean erahilda). Lapurrik ez balego, ez litzateke aluminiorik behar sarraila-giltza demaximaseguritatekoak egiteko eta ondorioaz aluminio gehiago autobus elektriko gehiago egiteko. Beste aldetik, honelako autobusek ez dute ingura kutsatzen eta zarata apur bat egon arren gustura entzutekoa izan daiteke.

***

Igandea da. Goiz goizean. Sargori itzela. Hego-haizea, antza. Txema etxetik irten eta garajera abiatzen da, motorra hartu, giltza sartu, berotu... brmmmmbrmmmmm kaskoa moldatu eta martxan! Bilboko kale bakartietan barrena doa abiadura itzelean. Deustorantz hango San Pedro plazan Maider dago. Presentatuko dizuet: Maider bere senargaiaren emaztegaia da. Bale? Jarraituko dut. Maiderrek Txema hartu, besarkatu, musukatu, musukatu, musukatu, hain gogor non gizajoari gosaldutako kafesnea bera ere xurgatzeko baitio. Arazoa baretuta, Maider motorrean jezarri eta martxan. Eguzkia hasi da zementua kiskaltzen eta gure bikoteak Durangorako bidea hartzen du. Durangon motorra utzita Mugarra aldera doaz txirukak jantzita eta motxilatxo bat lepoari erantsita. Ordu bat geroago Mugarrikolandara heldu dira. Beroa. Kriston beroa. Oso berotuta daude. Keinuka hasi dira begiak elkarraldatzen. Eskua elkarri luzatu eta pagoen artean izkutatzen dira. Efemeride moduan zera esan behar: gaur dela urtebete zuhaitz-eguna izan zen, eta gaur ere zuhaitz-eguna da: "EUSKALDUN GUZTIEK ZUHAITZ BAT LANDATU BEHAR DUTE, GUTXIENEZ". Mugarrikolanda benetan polita azaltzen zaigula lainorik gabeko honetan: bakardadea, naturaltasuna, ixiltasuna...

CAGUEN RIAUUM JODEM OTIAM

Zer izan da hori? Handik, pagoen tartetik desizkutatzen dira Txema eta Maider, prakak erdi jaitsita, saltoka eta purrustadaka, eskuan Coca-Colako aluminiozko lata zorrotz bat daukatela. Zer uste duzue orain? Ez al da hobe aluminioa batu, birziklatu eta autobusak edo traktoreak egin, edonon bota baino? Autobusak behintzat ez dira menditik ibiltzen.

***

Ideia polita honelako garraiobide garbiena. Baina, badakizue putada zein den? Aurretik agertu eta atzetik zertu. Utziko al dute garraiobide alternatiboa izaten? Azken batez, alternatiba ez dago bakar-bakarrik garraiobideetan, kontrol-bideetan baizik. Baina tira, ez gaitezen ezkorrak izan, Nafarroan dena posiblea baita, hantxe Of Bourg & Cia S.L.-k agintzen duen bitartean.

Eta Araban? Eta Gipuzkoan? Eta Bizkaian? Eta Lapurdin? Eta Zuberoan? Kapaz egingo zituzten, seguru, edo erre! Beste aldetik, kuwaitarrak datozela eta... Eta mundialak direla medio, ez al duzue irakurri taxistak eta munizipalak ingelesa ikasten hasiak direla? Benetan barregarria, edo tristegarria, segun nondik ikusten den edo nondik ez den ikusten. Eta AEK-HABE horiek ez al dute hortaz ezer esan? HABE Zesar morituri te salutam! Euskara ikasteko astirik eta mediorik ez dagozela, eta ingelesez hi! Hau duk, hau!

Seguru nago, egon, Mundialak Kuwait-en balira, eta hara Euskal Herriko ekipoa joango balitz, hango gamelu-driver guztientzako euskaltegi bat jarriko luketela. Ezetz? Baietz! Hemen ere arazo energetikoa, bai horixe, energia behar delako erabakiak hartzeko.

Adio, ni egarri naiz eta txosnara noa. Zer gura dudala? Ron-kuwait bat.

Zazpirehun eta lau esker.

Prontxio

Gaiak

Organizazioa

Gaur egun Euskadin, eta ez hemen bakarrik, organizatu nahi eza nabarmena da. Joera hau, gaurko egoera ilunaren ondorena da. Baina ez hori bakarrik gure etsaiek, gu ez organizatzeko, elkarrekiko indar handiaren jabe ez izateko egiten dituzten ahaleginen fruitua ere bada. Ez da, beraz, norberaren joera kosziente bat; gehienetan alienazio bat, gure etsaiek nahi dutena txintxoki egiten ari garela baizik, nahiz "izquierdoso" batzuk hau eginaz nehor baino ezkerzaleagoak direla sinets arazi nahi...

Organizatu gabe, ez dago iraultza egiterik; organizatu gabe ez dago sozialismoa eraikitzerik; organizatu gabe ez dago Euskadi askatzerik.

"Y quien dice acción coordinada dice organización. Ahora bien, ¿Cabe organización sin autoridad?

Supongamos que una revolución social hubiera derrocado a los capitalistas, cuya autoridad dirige hoy la producción y la circulación de riqueza. Supongamos, para colocarnos por entero en el punto de vista de los antiautoritarios, que la tierra y los instrumentos de trabajo se hubieran convertido en propiedad colectiva de los obreros que los emplean. ¿Habría desaparecido la autoridad, o no habría hecho más que cambiar deforma?"(1)

Hau ordea modan dagoen mamua da. Eta hori da: mamua, haurrak beldurtzeko, isiltarazteko esaten zaiena, sartzen zaien ziria. Gaurko "progrek" ordea ez dira ohartzen haurrak bezala konportatan direla, mamuaren aurrean beldurtzen eta isiltzen direla, agintean diren klaseak ziri bera sartzen dietela.

Engelsen lantxo hau behin eta berriz irakurri beharko genuke, eta gero gizonki, ondorenak atera, zeren ezin esango dugu Engels ere "estalinista" denik. Kaka tapatzeko, beti erreakzionarioak egin dutena, oinarrira ez joatearren begi aurrean jarri izan dutena, etiketa, txorimalua izan bait da. Hau ez da berria... "Estalinista" hitz hori ere horretarako erabiltzen da, eta ikusi besterik ez dago, hori hitzetikhortzera dakartenak antimarxista, antisozialistak, izaten direla, eta ez kasualidadez.

Eta konkretuki, organizazio barruko eraketan dago honen funtsa, nolakoa izanen den, zeintzu helburu beteko dituen, zertarako egina den, zein jokabide aurrera eramango duen, partaideak nola hautatuko diren, zeri garrantzi emanen diogun, zein klase defendatuko duen, e.a.

Puntu horri buruz "Lettre à un camarade sur nos taches d'Organisation" delakotik lerrokada hauek hartu ditugu:

"Ondoren, bigarren puntuan, komiteak "tokiko organizazioa zuzendu" behar duela diozu (beharbada "tokiko lan guztia, eta partiduaren tokiko organizazio guztiak" esatea hobe litzateke, baina esateko eraren zehaztasunetan ez nahiz geldituko), eta bidebatez langilei eta intelektualez osotua egon behar duela, bi komiteetan sakabanatzea kaltegarria bait da. Hau benetan ukaezina, zuzena da. Errusiako langileen partidu sozial-demokrataren komite bat bakarra izan behar du, arras koszienteak diren militantez osotua, eta sozial-demokrazia ekintzei osoki emana. Batez; ere, ahal den langile gehien benetako iraultzaile kosziente eta profesional bihurtzen eta komitean sartzen ahalegindu behar da. Komite bakarraren kasuan eta ez bikoitzarenean, komiteko partaideek langile andanarekiko harreman pertsonalak ukaiteak benetako garrantzia du. Langile munduan guztia zuzendu ahal izateko, leku guztietara joateko posibilitatea ukan behar da, jende anitz ezagutu, nornahiko sarrerak irekiak ukan, e.a. Horregatik, ahal den neurrian, komite barruan langile mugimenduaren langileburu garrantzitsuenak aurkitu behar dira, eta komiteak tokiko mugimenduera guztiak zuzendu behar ditu, eta erakunde guztiak, indar guztiak eta partiduaren tokiko iturri guztiak zaindu.

Komitea nola osotua egon behar duenaz ez diozu ezer, eta hortan ere dudarik gabe, ados izanen gara: hori dela eta, arau bereziak ez dira beharrezko; komitearen konposaketa bertako sozial-demokraten arazoa da. Beharbada zera esan genezake, partaide berriak komiteko gehiengoaren edo bi herenen (2/3) aukeraketa egin ondoren izanen direla; komiteak, bere loturen pasaketa, konfiantzazko, (iraultzailetasunean konfiantzazko) eta (politika aldetiko) segurtamenezko pertsonengan egin, eta aurretik ordezkoak prestatu behar dituela. Organo Zentrala eta Komite Zentrala ukaiten ditugunean, komite berriak, hauen partegintza eta akordioarekin bakarrik eratuko dira. Ahal bada, komiteko partaideen kopurua ez da handia izan behar (partaideen maila gorena izan dadin, eta iraultzaile langintzetan espezializatuagoak egon daitezen), baina ekintzaren era guztietako zuzendaritza, bilkuretan ordezkotasuna eta erabakien tinkotasuna atxikitzeko gai izan behar du. Partaideak anitz izatea gerta baledi, eta maiz elkartzea arriskutsua, beharbada komitetik zuzendari talde berezi bat atera beharko litzateke, oso txikia berau (eman dezagun bostekoa edo gutxiagokoa), eta hauen artean nahi-eta-nahiez idazkaria eta lan guztia benetan zuzentzeko kapazenak liraketeenak egongo lirateke. Talde honentzat, behar-beharrezko da ordezkakoak finkatzea, polizia jakinen gainean egon baledi, lana geldi ez dadin. Zuzendari taldearen erabakiak, biltzarre orokorraren komiteak onartuko edo lituzke, konposaketa erabaki eta abar". (2)

Horra Leninek organizazioari buruz dioen zertxobait, eta nahiz eta egoera ezberdinean aurkitu une honetan, ez datoz gaizki. Baina, nork esan du ez gaudela egoera berdintsua? LAIA legez kanpo ezarri dute, eta hau probaketa, "globo sonda" bat besterik ez da izan. Nork daki, denbora gutxi barru beste partidu, organizazio, mugimendu, antolaketa, sindikatu, elkarte eta abar ez diren banaka-banaka legez kanpo ipiniak izanen, eta sobera fite utzitako klandestinitatera berriz pasa behar izango ez dugun? Jakin "Euskadiko-Eskerra" ez dutela legez kanpo jarriko; baina besteok, abertzale-sozialistok?

Honeraino artikulu hau irakurtzeko "ausardia" izan duzun horrek honezkero leporaino zaude Leninek dioenaz, ez esan duenagatik, beragatik datorrelako baizik: hitzen beldurra alegia. Hala ere, bere beste zati batekin jarraituko dugu:

"Gogoeta sakondu ezagutzen dugun Iskra berriaren "Praktiko" hori adibidetzat harturik, nik Partidua berealdiko lantegi bat zuzendariarekin, Komite Zentralarekin balitz bezala ikusten dudala bizkarreratzen dit. Eta "Praktiko" hori ez da ohartzen berak jaurtikikako hitz izugarri horiek, burges intelektualaren sikologia agertzen digula eta proletalgoaren organizazioaren ez praktika ez teoriarik ez duela ezagutzen. Batzuri fabrika txorimalu bat iruditzen zaien hori hain zuzen, proletalgoa batu eta disziplinatu duen kapitalista goi kooperakuntzako era da; honek organizatzen irakatsi dio eta herri langile, eta explotatu sail guztien buru ezarri du. Marxismoak hain zuzen, kapitalismoak eskolatutako proletalgoaren ideologi hori, balantzaka dabiltzen intelektual hoiei, lantegiko explotazio (gosez hiltze aurrean sortzen den disziplina) eta organizatzaile zeraren (elkarrekiko lanak dakarren disziplina, goi teknikaz mamitutako lana egiteko erak sortzen duen batasuna) ezberdintasuna agertu, irakatsi eta irakasten die. Burges intelektualak disziplina eta organizazioa bere baitan hain nekez lortzen duena, fabrika den "eskola" horri esker, errazki asimilatzen du proletalgoak. Eskola honi dion izuikara, duen organizatzaile balioaren ezin ulertzea dira, burges txikiak daraman bizitzaren pentsakera-fruituak. Hau da aleman sozialdemokratek Edelanarchismus deitzen duten anarkismoa, edo hobeto esanda, jaun "ohoragarriaren" anarkismoa, jauntxoen anarkismoa esango nuke nik. Jauntxoen anarkismo hau, errusiar nihilisten joera berezia da. Partiduaren organizazioa, fabrikatzar bat bezala iruditzen zaio; erakunde zentral baten zuzendaritzapeko lan banaketak, dehiadar tragikomiko batzu oihuka arazten dizkio, mekanika baten "gurpil eta torloju" bilakatuko diren beldur. Partiduaren organizazioko araudiak aipatzeak ere, mespretxu eta arbuio-keinua sortzen dio, zeren hauen iritziz, estatuturik gabe bizi bait daiteke." (3)

Espontaneismoa modan dago, eta horren propaganda egiten dutenak anarkismopean babesten dira, nahiz anarkismoaren aiten liburuak sekulan irakurriak ez ukan. Eta hala ere, teoria hoien alde agertzen dira, daramaten bizitza nahasia justifikatzeko. Justifikazio hori ordea oso pobrea da, gizontasun eza agertzen bait du. Egoera hontatik, intelektual burges txikitasun hontatik dator organizazio mamuaren beldur izatea, ez organizazioari beldurra diotelako, beren buruari baizik.

Eta intelektual burges txikikeria beste era batera ere agertzen da: zenbait langile, zenbat proletari dago partiduetako goi-postuetan?

"Partiduaren III-gn Batzarrean, partiduaren komiteetan bi intelektualeko zortzi langile egoteko nahia agertu nuen. Orain ordea, partiduaren organizazio berrietan, sozialdemokrata militante intelektual bateko ehundaka langile sozialdemokrata aurkitzea nahi litzake". (4)

Hau egingo bagenu gure artean, zatiketa gutxiago, dogmatismo gutxiago, elitismo gutxiago, burokrazia gutxiago ikusiko genuke, eta problemak errazago konponduko lirateke.

Eta bestalde, ihazko abenduko "Le Monde" kazetako artikulu batek Breznevi buruz zioen bezala: "son fils (est) premier vice-ministre du commerce exterieur; son gendre, vice-président du KGB; le beau-frère de sa femme, vice-ministre de l'interieur...", eta honek dakarren kaltea nabarmen da: erregeen dinastiek dakarten dominazioa argi eta garbi dago historian, eta noski sozialismoarekin ez du zer ikusirik. Eta Errumanian berdintsu gertatzen da: Hemendik ez goaz inora!

Bukatzeko, eta goikoarekin jarraiki, organizatu beharra dugula argi eta garbi dago, batez ere zanpaketa handiena hartzen dugunok. Eta horretarako eta bidez oker ez gaitezen, hiru akats hauei kasu eman behar diegu:

1.- benetako prestaera eta iraultzailetasun heziketaren eza.

2.- hautaketa printzipioaren aplikatze desegokia.

3.- benetako iraultzailetasun-ekintzetan langileek parte ez hartzea. (5)

Huts hauek kontuan ukanik, antolaketa taxuzko bat sortzeko eran egongo gara, hitzei beldurra galduz, (ez gara haurrak noski) benetan lortu nahi ditugun helburuak amets hutsak bilaka ez ditezen.

Organizazioa, organizazioa,

Hitz debekatu hori,

Noiz arte eman

Behar diozu

Beldurra gizonari? (6)

Harotza

1) F. Engels - De la autoridad - Obras Escogidas - T.II - pag, 398

2) Lenine - Oeuvres Completes - T. 6 - pag, 239-240,237

3) Lenin - Un paso adelante, dos pasos atrás - pag, 191

4) Lenin - Obras Escogidas, T.I - pag, 591

5) Lenine - Oeuvres Completes - T.6 pag, 239-240,237

6) Lourdes Iriondoren kantua aldatuxea.

Gaiak

"Maria Goiri" Mintegia: Euskal Herriko ahozko literatura tradizionala ikertzen ari

Euskal literaturaz mintzatzen denean, zenbait idazle eskolaturen literatura etortzen zaigu, normalean, burura. Baina honekin batera, beste literatura bat ere bizi izan da Euskal Herrian, oraindik ere bizirik irauten duena: herri-literatura. Bertsolaritza, poesia lirikoa eta konta-poesia narratiboa (erromantzeak edo baladak) dira herri-literatura honen poesi arloa osotzen dutenak.

Bertsolaritza da arlo honetan ongien ezagutzen dena. Oso gaizki, berriz, ezagutzen da konta-poesia tradizionala. Angel Irigarai, José M.ª Satrustegi eta Juan M.ª Lekuonaren inkestak kenduz gero, oso gutxi (edo ezer) egin da Literatura Etnografikoaren arlo honetan.

Gauzak horrela izanik, «Maria Goiri» Mintegia sortu zen 1980. urtean, Euskal Unibertsitateko Filosofi-Letren Fakultateko Literatura Sailaren barruan, eta Jesús A. Cid, Madrileko «Menéndez Pidal» Institutuko taldekide eta Gasteizko Fakultate honetako irakasleohiaren ekintzaz. Euskal Herriko herri-literatura tradizionala ikertzea eta euskal literaturaren arlo honetan dagoen hutsunea nolabait betetzea dira Mintegi honen helburuak.

Lehendabiziko projektua herri-poesia tradizionala ikastea da, eta honen barruan bereziki, konta-poesia.

Konta-poesia tradizionala

Lehen esan dugu, herri-poesiak hiru zati nagusi dituela, bertsolaritza, poesia lirikoa eta konta-poesia, alegia. Azken honek badauka beste biek ez daukaten berezko ezaugarri bat: narratibotasuna; beraz, konta-poesia narratiboa da, bere izenak berak adierazten duen legez.

Konta-poesiaren definizioa egitea ez da oso erraza, baina konta-poesia tradizionala, artistikoki eratutako istorio, gertaera, edo egoera dramatiko bat kontatzen duen konposaketa poetikoa dela esan dezakegu.

Konta-poesi jeneroaren ezaugarri nagusien artean, bere transmisioa ahoz aho egitea daukagu. Jenero hau, nekazarien edo arrantzaleen kultura batetan murgilduta dagoen gizarte batek transmititzen du, aintzinatik datorkion beste tradizio bat bezalaxe.

Esan dugu, euskal konta-poesia Euskal Herriko ahozko literatura tradizionalaren barneko zati bat dela. Esan beharra dago, gainera, musikari itsatsia egoten dela, normalean kantatua izaten delako, herri poesiaren beste bi zatiekin gertatzen den bezala. Orduan, kantatzen den poesia izatea da, konta-poesiaren beste ezaugarri bat.

Halaz ere, musikarekin zerikusia edukitzeak ez dizkio beti gauza onak ekarri konta-poesiari. Adibidez, J.M. Lekuonak seinalatu ditu, poesia mota honen biltzaileen mugatasun metodologikoak eta haien bildumek dituzten akatsak. Horrela, badirudi mende honetako hasieran egindako bildumetan, ahozko folklorearen biltzaileen perspektiba musikologikoak eta erizpide moral eta estetikoek mugak inposatu zizkietela konta-poesiaren ikerketa zientifikoei. Kontutan eduki behar dugu, biltzaile hauek (Azkue, Aita Donostia, Riezu, etab.) elizgizonak eta musikologoak izan zirela, gehienean.

Orain badakigu, gutxi gora behera, zer den euskal konta-poesia tradizionala eta zeintzu diren haren ezaugarri garrantzizkoenak. Baina, zeintzu dira konta-poesia hauek? Ezagunenen artean hauek dauzkagu: «Berreterretxeren Kanthoria», «Arrosa Xuriaren Azpian», «Neskatxa Ontziratua» («Brodatzen ari nintzen») Iparrean; eta «Ana Juanixe», «Aldaztorre», «Peru Gurea», «Frantziako Anderea», etab. Hegoaldean. Artikulu honetako bukaeran dagoena «Frantziako Anderea» erromantzea da.

«Maria Goiri» Mintegia

Lehen apuntatu dugunez, 1980. urtean sortu zen Gasteizko Filosofi-Letren Fakultatean, Literatura Sailaren barnean, eta Euskal Herriko ahozko tradizioa ikertzeko asmoz. Jesús A. Cid izan zen ideia hau asmatu eta burutu zuena. Oraingo Mintegian euskal filologia eta filologia erromanikoa ikasten duen ikasle talde bat ari da ahozko literatura tradizional hau ikertzen, Jon Juaristiren zuzendaritzapean.

Mintegiaren beraren barruan bi talde daude: bata, euskal tradizioa ikasten duena, eta bestea Euskal Herriko erdal tradizioa ikasten ari dena. Halaz ere, biek jarraitzen dioten metodoa, bera da. Metodo hau Madrileko «Instituto Menéndez Pidal» delakoak asmatu eta erabiltzen duena da. «Maria Goiri» Mintegiak, hain zuzen ere, harreman ugari dauka Institutu honekin.

Mintegiaren lana

Euskal Herriko ahozko tradizioaren (euskalduna zein erdalduna) ikasketa bultzatzea da gu.re Mintegiaren asmoa. Horrela, gure ikerketak bi plano ezberdinak dauzka:

- Lan teorikoa: Ahozko tradizioaren barruko euskal textu narratiboei aplika daiteken azterketa semiotiko baten eredua egitea, Mintegiaren taldekideen tesinetara begira.

- Lan enpirikoa: esandako textu narratibo hauen bilketa, inkestak direla medio. Bilatu nahi duguna zera da: herri-ipuinak, konta-poesiak, erromantzeak, etab.

Joan zen ikasturtean hasi zen Mintegi hau lanean, eta bi maila ezberdinetan:

- Euskal tradizioaren barruan: Arratia, Lea-Artibai, Gernika, Busturia, Ondarru eta Mutrikualdean. Inkesta hauetan konta-poesia batzuen bertsio ugari bildu dugu: «Frantziako Anderea», «Senarraren etorrera», «Ana Juanixe», «Peru Gurea», «Hamabi Esanak», etab.

- Erdal tradizioaren barruan: Arabako Lautadan eta Errioxan. Hauetan lortu genituen erromantze hispanikoen bertsio interesgarriak: «Gerineldo», «La mala suegra», «Tamar», «La doncella guerrera», etab. Hauek denak, laster argitara atera nahi dugun «Romancerillo alavés» batetan agertuko dira.

Ikasturte honetarako projektuak

Beste helburu bat da euskal tradizioaren «inkesta-eskuliburu» bat egitea. Eskuliburu honetan euskal balada ezberdinen bertsioen «incipit» edo hasierak, haien kokatze geografikoak, eta kantoreen izenak (gure inkestetan lortu ditugunak zein aurreneko beste bildumetan agertutakoak) azalduko dira. Gasteizko Filosofi Letren Fakultatea eta Euskaltzaindia interesatu dira esku-liburu honen argitarapenean.

Gainera, aurreneko kantategi, artikulu eta bildumetan (Sallaberri, Bordes, Donostia, Azkue, Nehor-Duffau, Lekuona, Aphat-Etchebarne, etabarrenetan) bildutako konta-poesiak, eta gure inkestetan bilatu ditugunen «corpus» bat egin nahi dugu. «Corpus» hau lantzen ari gara oraingoan. Honen antolojia bat Madrileko «Nuestra Cultura» argitaletxeak kaleratuko du, ikasturte honetako bukaeran, «Euskal Konta-Poesiaren Lorategia / Florilegio de Poesía Narrativa Vasca» izenburuarekin. BUP, COU eta Filologiako euskal literatura ikasten dutenentzako langailu bezala asmatua izan da antolojia hau. Mintegiaren lankideok atsegin genuke, honelako inkestak eta lanak egitea interesatzen zaien Institutuetako irakasleak kontseilatzea eta gure laguntza eskeintzea.

Bestaldetik, eta inkesteei dagokienez, «Ipar Nafarroa» inkesta egin nahi dugu ahalik lasterren. Goi-Bidasoa, Aralar, Bortz Hiriak, Bertiz-Arana eta Baztanaldeko zonetako ahozko tradizio narratiboa bildu nahi dugu.

Badago beste projektu, bat aurten burutzen ari dena: «Gran Bilbao» izeneko inkesta. Honetan, Mintegiaren erdal tradizioa lantzen duen taldea saiatzen ari da. Inkesta hau, Bilbo Haundiko biztanle erdaldun etorkin edo inmigranteek ekar dezaketen bere herrialdeetako tradizioa ikertzean datza. Inkesta honen ondorioak interes handikoak izan daitezke, Penintsulako hirietan halako zerbait egitea saiatu ez delako, oraindaino ere. Honelako inkesta batek, gizarte industrialetan sartuta dagoen kultura tradizionalaren soportuari buruzko ebaluapen eta datu garrantzitsuak lor litzake.

Eta bukatzeko, ikasturteon, Gasteizko Fakultatean, gai honetan interesaturik dauden ikasleentzako mintegi eta hitzaldiak ematen dira astero (astelehenero, goizeko 12:00, etan, 24 gelan) Jon Juaristi, «Maria Goiri» Mintegiaren monitorearen kontura. Eta pentsatzen da, baita ere, gai honetako ikertzaile ospetsuak, mintzaldiak egin ditzatela.

KOLDO BIGURI

(«Mari Goiri» Mintegiaren taldekidea)

***

Frantziako anderea

1.

Etorri nintzanian

Frantzie Kortatik

ama topadu naben

etxian bakarrik.

3.

Zer egiten dozu, ama,

horrelan tristerik?

Nobedade barriak

entzun dodazela nik.

5.

Zer entzun dozu, ama,

bai ama neuria?

Ezkondu eiten zariala,

bai ene semia.

7.

Nondikua dakazu

bai zeure andria?

Frantzie Kortakua,

bai ama neuria.

9.

Ez dot behar nik frantsesik,

hain gitxi errenik

bidera urten eta

hil eingo neunke nik.

11.

Hain da galanta eta

neure emaztia,

lastima emote ustela

hori egitia.

13.

Zeu ez bazara kapaz,

eroaixu anajea,

anajea ez bada kapaz,

bai neure semia.

15.

Kaixio koinetue,

estudiantea,

hemen dakat zutzako

urre kalizia,

urre kalizia ta

sobrefelizia.

17.

Juanita jetsi zaite

zaldi zurin gainetik,

sartu deitzudan punel hau

bihotzen erditik

19.

Ai horren punel horren

zorrotzen zorrotza!

berori ikustiek

hilten dust bihotza.

21.

Hamalau mando dodaz

urrez kargaturik,

hamabostgarrena be

erropaz beterik;

horreik emongo utzue ta

itzi idazue bizirik.

23.

Horreik hartu bai, baia

ez itzi bizirik.

25.

Hil behar banozue

ekarrixu abadia.

27.

Abadia urrin dago,

eleixea urrinago,

horreik guztiok eiteko

asti gitxi dago.

29.

Hiru anaje dodaz

Frantziako erraien,

ai haiek balekie

hemen zer dabilen,

zabalduko leukie

Espaine guztien.

31.

Ai neure amaginerreba,

muskerrez betia,

sugeak egingo al dautzu

arratserako ohia!!