OEH - Bilaketa
29 emaitza txartu bilaketarentzat
Sarrera buruan (1)
Sarrera osoan (28)
goiburua
txartu.
tradizioa
Tr. Documentado en la literatura septentrional desde mediados del s. XVIII, y en la meridional desde finales del XIX. Hallamos la var. xart(h)u en Hiriart-Urruty, EskLAlm y J. Etchepare. En DFrec hay 5 ejs. de txartu.
sense-1
1.
(V, G-azp-goi-nav, AN-5vill, L, BN-baig; SP, Dv, H),
xartu (-th- S; Ht VocGr 367)
Ref.:
A;
Asp Leiz (gandutu);
Elexp Berg;
Gte Erd 86
.
Estropear(se), echar(se) a perder; empeorar. " Denbora txartu da, le temps est devenu maussade" SP. "Gâter, xarzea, satsutzea. / L'habit gâté, soiñeko xartua " Ht VocGr 367. "Se détériorer, dépérir. Denbora txartu da, le temps est devenu mauvais. Eria txartu da, le malade est tombé dans un état dangereux. Ogiak txartxen hari dire, les froments dépérissent" Dv. " Azurrak diñoste, ene umeak, gaberako txartuko dala eguraldia, [...] que el tiempo se pondrá malo para la noche" A. " Eguraldia txartuko du " Asp Leiz (s.v. gandutu). "Empeorar. Asko txartu da gure arteko girua. / Egualdixa txartu ein ddau " Elexp Berg. . " Egualdia txartzen ari du (G-azp-goi-nav), [...] aroa txartzen ari da (BN-baig), egualdia txartzera dijoa (V-gip, G-azp-goi, AN-gip), egualdia txartu egin du (G-azp-goi, AN-5vill)" Gte Erd 86.
Hola hola, hanitz aldiz, / egiteko gaixtotik jalki nahiz / egitekoa dugu txartzen, / gihauren putzian gira ithotzen. Arch Fab 165. Eriaren itxuratik ezagütü zuen khanbarako aire minthüak osarzüna txartü zeiola. Arch Gram 3. Bethi landare mota bera ematen bazaio lur bati, txartuz goanen da aldi bakhotxean. "Cada vez vendrá más ruin" . Dv Dial 48s (It geroago eta txatarragoa, Ur bakotxian txatxarrago, Ip geruago eta txarrago ). Guk ordean lurrak utzi ditugu txartzera eta ez ditugu ontzen. Dv Lab 20. Kanpuan egualdiya / txartzen bazaiote [...]. Arrantz 99. Ari gera zartzen, / maleziyan sartzen, / jeniyuak txartzen. AzpPr 88. Oitura onak txartu eta nasaitutea. Itz Azald 206. Arimak nasaitu eta txartuten. Ib. 102. [Alkoolari emanez gero] lanik, ez [...] osagarria bertzalde xartua. JE Med 149 (cf. infra (3)). Txarturik ez baño aberasturik utzi zuan Jesusek bere Ama, beragandik jaiotzean. Inza Azalp 57. Lengo basetxe zuri alaia / beztu ta txartu da, ziñez. Jaukol Biozk 82. Gu gerade zartu, / itxuretan txartu, / gorputza igartu. Yanzi 191. Jenio txarrak ondutzen ditu, / baita txartu ere onak. (In BAyerbe 104 ). [Anbotoko Señoria] ona etorten zanian denporia txartu egiten zan. (V-gip). Gand Eusk 1956, 214. Nagusiaren erritak ez zioten ezertan txartu Poliri bere olde ona. Anab Poli 100. Ezin ba baretu [...] gorrotoa. Ematu bearrean, txartu zitzaion barrua. Ib. 30. Begira nola nere miña / gero ta txartzenago, geitzenago den. "Empeora y crece" . Gazt MusIx 135. Ijeniyua txartu zitzaion, / biyotza berriz gogortu. Auspoa 63-64, 279. Etzaigu txartuko guri / daukagun biotz samurrik. Uzt Noiz 133. Indarrak bajatu ta / jeniua txartzen. Uzt Sas 193. Eguraldia txartzen bazan. Etxabu Kontu 106. Noteziak be etorten ziran / ainbesteraño txartuak. FEtxeb 52. Danok jarriko giñan / odolak txartuta. Insausti 185.
Estropear(se), echar(se) a perder; empeorar. " Denbora txartu da, le temps est devenu maussade" SP. "Gâter, xarzea, satsutzea. / L'habit gâté, soiñeko xartua " Ht VocGr 367. "Se détériorer, dépérir. Denbora txartu da, le temps est devenu mauvais. Eria txartu da, le malade est tombé dans un état dangereux. Ogiak txartxen hari dire, les froments dépérissent" Dv. " Azurrak diñoste, ene umeak, gaberako txartuko dala eguraldia, [...] que el tiempo se pondrá malo para la noche" A. " Eguraldia txartuko du " Asp Leiz (s.v. gandutu). "Empeorar. Asko txartu da gure arteko girua. / Egualdixa txartu ein ddau " Elexp Berg. . " Egualdia txartzen ari du (G-azp-goi-nav), [...] aroa txartzen ari da (BN-baig), egualdia txartzera dijoa (V-gip, G-azp-goi, AN-gip), egualdia txartu egin du (G-azp-goi, AN-5vill)" Gte Erd 86.
Hola hola, hanitz aldiz, / egiteko gaixtotik jalki nahiz / egitekoa dugu txartzen, / gihauren putzian gira ithotzen. Arch Fab 165. Eriaren itxuratik ezagütü zuen khanbarako aire minthüak osarzüna txartü zeiola. Arch Gram 3. Bethi landare mota bera ematen bazaio lur bati, txartuz goanen da aldi bakhotxean. "Cada vez vendrá más ruin" . Dv Dial 48s (It geroago eta txatarragoa, Ur bakotxian txatxarrago, Ip geruago eta txarrago ). Guk ordean lurrak utzi ditugu txartzera eta ez ditugu ontzen. Dv Lab 20. Kanpuan egualdiya / txartzen bazaiote [...]. Arrantz 99. Ari gera zartzen, / maleziyan sartzen, / jeniyuak txartzen. AzpPr 88. Oitura onak txartu eta nasaitutea. Itz Azald 206. Arimak nasaitu eta txartuten. Ib. 102. [Alkoolari emanez gero] lanik, ez [...] osagarria bertzalde xartua. JE Med 149 (cf. infra (3)). Txarturik ez baño aberasturik utzi zuan Jesusek bere Ama, beragandik jaiotzean. Inza Azalp 57. Lengo basetxe zuri alaia / beztu ta txartu da, ziñez. Jaukol Biozk 82. Gu gerade zartu, / itxuretan txartu, / gorputza igartu. Yanzi 191. Jenio txarrak ondutzen ditu, / baita txartu ere onak. (In BAyerbe 104 ). [Anbotoko Señoria] ona etorten zanian denporia txartu egiten zan. (V-gip). Gand Eusk 1956, 214. Nagusiaren erritak ez zioten ezertan txartu Poliri bere olde ona. Anab Poli 100. Ezin ba baretu [...] gorrotoa. Ematu bearrean, txartu zitzaion barrua. Ib. 30. Begira nola nere miña / gero ta txartzenago, geitzenago den. "Empeora y crece" . Gazt MusIx 135. Ijeniyua txartu zitzaion, / biyotza berriz gogortu. Auspoa 63-64, 279. Etzaigu txartuko guri / daukagun biotz samurrik. Uzt Noiz 133. Indarrak bajatu ta / jeniua txartzen. Uzt Sas 193. Eguraldia txartzen bazan. Etxabu Kontu 106. Noteziak be etorten ziran / ainbesteraño txartuak. FEtxeb 52. Danok jarriko giñan / odolak txartuta. Insausti 185.
azpiadiera-1.1
Pamak aldia nola dadukan / txartuban edo onduan, / askok egiten duten bezela / golpez eman da kenduan, / mingaña neurriz dantzatzia obe, / tokatutzen dan moduban.EusJok 140.
azpiadiera-1.2
Ezin indartuta, / ongi aspertuta, / jenio txartuta. Uzt Sas 51 (v. tbn. jenio-txartu JAzpiroz 39, BBarand 103). Oso aurpegi-txarturik dagola. "Que le hace tan mala cara". Berron Kijote 212.
sense-2
2.
(V, L ap. A
; Urt II 426, Añ, H, Zam Voc),
xartu. (Aplicado a personas).
"Asperari, doillortu, [...] txartu " Urt II 426. "Malear, (c.) gaistotu, txartu " Añ. "Pervertirse" A.
--Gañera pakia're izango dala ta. --Bai, e? --Bai, jauna; urte batzubetatik onera txarrak ondu dira ta, onak txartu ta. --Pot, e? --Batez beste, jauna. Sor Bar 88. Gizonikan onena / askotan txartzera, / Udarregi geiegi / mintzatzen zera. AzpPr 56. Ez badezu aitortzen, / asiko naiz txartzen. Ib. 49. Gura ez dabelako gu bere semeok txartu eta nasaitu gaitezan. Itz Azald 213. Mutil danak alkartuta / jarri dira indartuta, / gaiñera pranko txartuta; / irabazirik ez da iñondik / oieri kargu artuta. Uzt Sas 240.
v. tbn. Xartu: HU Aurp 209.
"Asperari, doillortu, [...] txartu " Urt II 426. "Malear, (c.) gaistotu, txartu " Añ. "Pervertirse" A.
--Gañera pakia're izango dala ta. --Bai, e? --Bai, jauna; urte batzubetatik onera txarrak ondu dira ta, onak txartu ta. --Pot, e? --Batez beste, jauna. Sor Bar 88. Gizonikan onena / askotan txartzera, / Udarregi geiegi / mintzatzen zera. AzpPr 56. Ez badezu aitortzen, / asiko naiz txartzen. Ib. 49. Gura ez dabelako gu bere semeok txartu eta nasaitu gaitezan. Itz Azald 213. Mutil danak alkartuta / jarri dira indartuta, / gaiñera pranko txartuta; / irabazirik ez da iñondik / oieri kargu artuta. Uzt Sas 240.
v. tbn. Xartu: HU Aurp 209.
azpiadiera-2.1
"Au fig., s'impatienter, se mettre de mauvais humeur"
H, que cita a He.
Zu mesprezatuz ematen darozkitzuten txartzeko edo koleratzeko okasionetan. He Gudu 85. Ez zaitezela horrengatik sobra dolora; ez zaitezela txar eta khexa. Ib. 156. Nahi dugu guk ere sofritu, deusek ez gaituenean txartzen eta deusik jasaiteko ez dugunean; bainan gero, sofrikariorik mendrenean [...]. Jaur 404. Ez dire frantsesak bezala unhatuak, bethi gerla gorrian elgarren artean, eta xarthuak hiltzerainokoan. EskLAlm 1907, 5.
Zu mesprezatuz ematen darozkitzuten txartzeko edo koleratzeko okasionetan. He Gudu 85. Ez zaitezela horrengatik sobra dolora; ez zaitezela txar eta khexa. Ib. 156. Nahi dugu guk ere sofritu, deusek ez gaituenean txartzen eta deusik jasaiteko ez dugunean; bainan gero, sofrikariorik mendrenean [...]. Jaur 404. Ez dire frantsesak bezala unhatuak, bethi gerla gorrian elgarren artean, eta xarthuak hiltzerainokoan. EskLAlm 1907, 5.
sense-3
3.
(V, L; Añ, H)
Ref.:
A;
Iz ArOñ (txaártu)
.
"Enfermar, (c.) gaixotu, txartu " Añ. " Eria txartu da, txartuago da ou txarragotu da, le malade l'est sérieusement, est devenu plus mal" H. "Ponerse malo, enfermo" A. " Txaártu, txaárketan, ponerse enfermo" Iz ArOñ. .
Athetik oihu egiten dio norbeitek anaia betbetan txarturik hiltzen ari zaiola. Zerb Artho 478.
"Enfermar, (c.) gaixotu, txartu " Añ. " Eria txartu da, txartuago da ou txarragotu da, le malade l'est sérieusement, est devenu plus mal" H. "Ponerse malo, enfermo" A. " Txaártu, txaárketan, ponerse enfermo" Iz ArOñ. .
Athetik oihu egiten dio norbeitek anaia betbetan txarturik hiltzen ari zaiola. Zerb Artho 478.
azpiadiera-3.1
"
Txaartu, ponerse más enferma una persona"
Iz ArOñ.
.
txartu
-
txartu. Tr. Documentado en la literatura...
-
1. (V, G-azp-goi-nav, AN-5vill, L, BN-ba...
-
Pamak aldia nola dadukan / txartuban edo...
-
Ezin indartuta, / ongi aspertuta, / jeni...
-
2. (V, L ap. A ; Urt II 426, Añ, H, Zam...
-
"Au fig., s'impatienter, se mettre de ma...
-
3. (V, L; Añ, H) Ref.: A; Iz ArOñ (txa...
-
" Txaartu, ponerse más enferma una pers...
0 / 0 alditxartu >>
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
