1. (L, BN, Sal, R, S; Gèze, Dv), bihotzmin (BN-arb; Lar, Añ, Lecl, Hb (-io-), Gèze, H) Ref.: A; EI 355; Gte Erd 229 .
Sufrimiento, dolor (del alma, del corazón), disgusto, congoja, pesadumbre; dolor de corazón, arrepentimiento. "Cordojo (anticuado), pena del corazón" Lar. "Dolor, arrepentimiento, damua, biotz miña, biotz damua, garbaia " Añ. "Chagrin, amertume" Lecl. "Chagrin, douleur" Gèze. "Repentir" Ib. "Affliction, douleur" Dv. v. BIHOTZEKO MIN. Tr. Atestiguado ya desde principios del s. XVII en los dialectos septentrionales; al Sur se encuentra en Añibarro, Iturzaeta y en algunos autores del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. septentrionales.
Mehatxu hau zutenean / farisauak aditu, / tenplutik ziren bihotz-min / handirekin partitu. EZ Noel 91. "O ene dohakabea!" / Birjinak egin zuen, / "hunelako bihotz-miña / hartu behar bai nuen". Ib. 81. Gure Iaungoikoak, ikhusirik iarri zeitzala gaixtakeriari iendeak, erran zuen bihotz min handi batekin. Ax 121 (V 80). Zuk hori egiten / Bezanbatetan, / Naiz eri etziten / Bihotz minetan. O Po 46. Egunekien badoaz, / Bethikotz atsegiñak: / Baiñan norenganik doaz, / Hetazko bihotz miñak. Arg DevB 4. Herioak gauza maitia eta maitagarria maita zaliari ez ustian edekiten du, eta dolore, desplazer, bihotzmin handirik hari emaiten. Tt Onsa 146. Dolü eta bihotz min dizüt zure amorekatik, zeren oro hon zirelarik, ogen egin baiterizüt. FPrS 33. Bihotz min handi bateki <bateri> ikhusten dügü, batziek bekhan eta herabereki katexima erakasten diela. Bp I 19. Ene Jinkoa, eman izadazü egün egin dütüdan bekhatien onsa ezagützeko, eta haiek merexi dien bihotz minaren ükhaiteko grazia. CatOlo (ed. 1743) 9. Gure bihotz-mina arintzen eta konsolatzen. ES 116. Gizonen grazian edo adiskidetasunean ez bazare, ez duzula gauza hortaz bihotz miñik. "Noli exinde tristari" . Ch I 21, 3. Oi zer bihotz miñ eztut pairatzen. "O quid intus patior" . Ch III 48, 5. Atseginak [...] iragan ondoan, arima urrikiz eta bihotzmiñez bethetzen dutela. He Gudu 57s. Orhit zite zure bekhatietzaz, dolümen eta bihotz-min handireki. "Cum displicentia magna & moerore" . Mst III 4, 2 (Ip bihotzmin, Leon bihozmin; SP damu eta urriki, Ch bihotz miñ, Echve damu ta nai gabe). Pena eta bihotzmin handienarekin baizen ez du ikusi bere burua utzia. Mih 57. Zer bihotz-min aita on batentzat! Lg I 313. Dabit nekhez kontsolatzen zen bere seme Amnonen heriotzeaz; ordean denboraekin, eta emeki-emeki, gutitu zen haren bihotz mina. Ib. 310. Aitzitik ahantzten bezala zaizko haren gaixkiak, eta haren ganik izan zituen bihotz-min guziak. Lg II 112. Zer dolore, ondikotz!, zer bihotzmin!, / munduan zen printze prestuena / borreuaren eskuetan hil dadin. Iraultza 16. Ez dut aurkitzen / (Hau da bihotz-mina) / Nola deitzen den / Eskaraz xangrina. '¡Ah, quelle peine!' . Monho 62.
( s. XIX) Lapur onak eukan damu ta biotz-miñ egiazkoa, eta irabazi eban barkaziñoa. Añ EL1 115. [Atrizioa] da damua ta biotz-mina artzea, Jangoikoa ofenditu duelako. Añ CatAN 49. O, ze pena, o ze biotz-mina au ikusteaz! Añ NekeA 248. Zer bihotzmin, zer errabia beraz haren errabia, ikhusten duenean, higurikitzen zuen zeru eder haren orde, ifernu izigarriak iresterat daramala! Dh 144. Hari bere hutsez bihotz-min handirekin barkhamendu eskatzen. Ib. 58. Ene bizi orotan egin deitzütan ogenez oroz, dolü eta bihotz min dizüt. UskLiB 35. [Madalenaren nigarrak] ahalgisunaz eta bihotz minez betheak dire. Jaur 146. Ordian hasten dira, bihotz min egiten / Zeren bere aitamak, kitatü zütien. 'Éprouver la peine' . Etch 446. Alhabaren bihotz-minak / Beheratzea uzten tu aitak. "Sa disgrâce" . Arch Fab 197. Damurik dituela yende yeloskorrak, / Elkharri egortzeko bihotz min sarkorrak! Hb Esk 115. Oi nere bihotzmina! Zure aho gozotik nere kondenamendua hartu beharra! Dv LEd 204. Amak itsasoz duen haurraz du bere bihotz min guzia. Hb Egia 44. Maith' ezazü ükhen diokezüna / Eta juanen da zure bihotz mina. ChantP 392. Bekhaitzteria da bihozmin senditzen dügün bat, gure proximuari heltzen zaitzon abantaillez. CatS 9. Adinian aitzinatürik ziren eta ez zien haurrik; horrek bihozmin emaiten zeien. Ip Hil 13. Boztarioz eta bihozminez aldikatürik. Ib. 98. Halere, itzuli bat eginik gure bazterren ikusten, bihozmin: ikusirik eskuara eskuetarik joaki. HU Aurp 197. Itzal gaixto zerbeit zuketen hetaz bakanago mintzo zen, eta beti halako bihotz-min batekin, higuin baino urrikariago zituela erakutsiz. Ib. 109. Zorigaitz eta bihotzmin zela herri guziarentzat, holako gizon, mediku eta auzapez baten galtzea. Ib. 88. Jitez hazkarra zen eta osasun onekoa, bainan bihotzmin bat handia garraiatzen zuen aspaldian berekin. Arb Igand 136. Girixtino onaren bihotzminari datxeko bethi Jainkoaren laguntza. Ib. 159. Jaungoikoa, on utsa izanik, iraindu dogulako daukagun garbai edo biotzmina. Itz Azald 139.
( s. XX) Gure bihotzmin handia zen gure fededunen zortheaz! Prop 1900, 85. Bihotzminekin aithortu behar dut jaun gazte haren lanaz ez dezaketala erran deus. JE Bur 145. Bere oiñhazien artian balinba erri eginen die [...] eta ahatzeko dütie bere bihotz-minak. Lh EEs 1914, 244. Nere buruauste, biozmin ta jarraikadarik latzenak. A Ardi VII. Hik hil-arazi burhaso onak / auzo batek ehortziko. / Zer bihotz-mina seme batentzat / eternitate guziko. Ox 142. Amari huts eginik orai dut bihotz-min. Ib. 25. Biotz-miñak eta negar-zotiñak eragotzirik. "La congoja". Mok 22. Nulako etzen izanen haren bihotz mina bortxatü izan balitz Haritchabaleten seminariotik kanpo ezartera. Const 22. Zure eskariak biozmin egiten digu. Or Mi 124. Onean eta gaitzean, atsegin alditan nola biozminetan. FIr 133. Nork erran haur gaixoaren izialdura eta burhasoen bihotzmina, beren alaba galdurik? "Crève-coeur". Barb Leg 129. Beren biotz-miña ta damutasuna erakusteko, zakuz edo soñeko latzez yazten ziran. Ir YKBiz 263. Barnean zuen / biotz-min aundia gordez. "El gran sentimiento". Or Eus 411. Biozmiñak lausotu ziozkan begiak. TAg Uzt 123. Jaunaren odol sainduan eman bihotzmin-musua. Iratz 100. Bere ahoa eta mihia begiratzen dituenak bere arima antsia eta bihotzmin frangotarik begiratzen du. Zerb IxtS 57s. Auhen hori ez zen bakharrik bihotzminaren oihua. Lf Murtuts 51. Garraxi egin zun biotz-miñez gazte ura zala-ta. Zait Sof 30. Zenbait aldiz oge goxo biur zait biozmiña. "La pena". Or Poem 541. Sumatu nai Jaunaren biozmiña. "El sufrimiento del Señor". Ib. 543. Biotz min agurrak [tít]. Eriotz negarrak inguruan dituzunean, erderazko "pésame" emateko, onela-edo esazu. NEtx Nola 51. Hire begiek ez lieukedanate ene bihotz-min gozoa den haur-izu urragarri hori erakutsiko. Mde HaurB 29. Aldiak ez du oporrik, ez da alperrik iraultzen gure biozmiñetan. Or Aitork 85. Biotz-miñ andia artu eban Apartxuk karta au eldu yakonean. Bilbao IpuiB 262. Aitak, azkenez, biotz-miñez baiña, amordearen naiari baiezkoa emon bear. Ib. 212. Bihotz min bat dugularik, orduan dugu norbaiten beharra senditzen horien guzien jasaiteko. JEtchep 76. Frantsesen biotzmina! "Quelle peine!". Ardoy SFran 196. Benetan bere egiten baiditu, hezurreraino berak ere sendituz, aipatzen dituen guzien atsegin eta bihozminak. Larre in Xa Odol 15. Otoi, ezti gaitzatzu / gure bihotz mina! Mattin 53. Pharte har dezagün / etxekuen bihotz minetan. Casve SGrazi 56. Donostiako liberalak ere, Lasalak espantuz eta bihotz minez bere kaltetan ikusi zituen foruzale bihurtzen. MEIG VI 69.
v. tbn. Bihotzmin: Bordel 108. Jnn SBi 57. Etcham 40. Jaukol Y 1933, 185. Etxde JJ 163. Vill Jaink 122. Xa Odol 307.

2. (V, Sal, R), bigozmin (R-uzt).
"1.º (R), palpitación cardíaca. 2.º (V, Sal, R), epilepsia" A. " Bigozmin (R-uzt), epilepsia" Ib.